Morgunblaðið - 27.11.1966, Síða 21

Sumufflagur 5T. nóv. 1966
MORGUNBLAÚIÐ
21
— Málshættir
Framhald af bls. 18
valið með það fyrir augum, að
það hafi siðbætandi áhrif á nem
endur. Safn þetta var fyrst
prentað árið 1506 og aftur 1508
og 1515, auk þess sem það var
gefið út í tveimur bindum með
formála og skýringum af Sví-
unum Axel Kock og Carl af
Petersens (Kaupmannahöfn
1889—1892). Merki þessa safns
sjást á íslandi þegar á 16. öld,
fyrst í svonefndri Syrpu síra
Gottskálks Jónssonar í Glaumbæ
(um 1524—1590), sem varðveitt
er í eiginhandarhandriti í British
Museum og hefur meðal annars
eð geyma nokkra málshætti, en
tveir þeirra virðast runnir frá
saíni Laales, útgáfunni frá 1515.
HELZTU FORMEINKENNI
ÍSLENZKRA MÁLSHÁTTA
Áður en lengra er haldið,
þykir hlýða að gera grein fyrir
ytra búningi íslenzkra máls-
bátta. Að sumu leyti sver form
þeirra sig í ætt við bundið
mál. Algengasta einkennið er
Btuðlasetning: „Bragð er að, þá
barnið finnur", „Falls er von að
fornu tré“, .Enginn má við
margnum“, „Öndverðir skulu
ernir klóast", „Fátt er illum ugg-
laust" og svo mætti lerigi telja
Stundum fylgir höfuðstafurinn
með: „Sjaldan er bagi að bandi
né burðarauki að staf“. E. t. v.
er síðari hlutinn ekki upphaf-
legur, enda sjást þess oft merki,
að málshættir eru auknir. Nokk-
Nýjar bækur
Spakmæli Yogananda
KMEISTARINN SAGÐI)
Lesendur kannast við bókina
MHva8 er bak við myrkur lokaðra
augna?" Sú bók seldist upp á
mjög skömmum tima, og er nú
með öilu ófáanleg. Þessi nýja bók
er eftir sama höfund: Parama-
hansa Yogananda.-----„Bókin
gefur glögga sýn inn í huga kenni-
manns i nútíma heimi. Af hverri
blaðsiðu skín samúðarríkur skiln-
ingur hans um manninn, og tak-
markalaus kærleiki hans til Guðs“.
Kemur í bókaverzlanir eftir nokkra
daga. Verð kr. 236.50.
BIOLD
— leikrit i sjö þáttum eftir Sigurð
Róbertsson. — Leikritið var flutt
i Ríkisútvarpið 30. okt. 1965, og
fóru margir okkar beztu leikara
með hlutverkin. — Verð kr. 199.50.
Ifin gömlu kynni,
eftir Steinunni Eyjólfsdóttur. —
Þetta eru smásögur úr daglegu lífi
alþýðufólks. — Steinunn vinnur al-
genga vinnu, þekkir hug og til-
finningar samveikafólks síns og
skrifar skemmtilega.. Steinunn er
höfundur, sem rétt er að veita at-
hygli. — Kostar innb. 161 25.
Prcstsfrúin
eftir Guðmund Jónsson. — Guð-
mundur hefur áður skrifað tvær
bækur „Heyrt og séð erlendis" og
„Hann bar hana inn í bæinn“. —
Sögur Guðmundar eru látlausar og
ánægjulegt að lesa þær. — Ýmsar
setningar í sögum hans eru svo
snjallar, að vel sæmdi hverjum
miklum rithöfundi. — Kr. 161.25.
Ifúsiú dularfnlla,
skáldsaga eftir Craig Rice og Ed.
McBain, en Herborg Gestsdóttir ís-
lenzkaði. — Þetta er leynilög-
reglusaga, vel skrifuð og ágætiega
þýdd, jafn skemmtileg fyrir konur
sem karla. — Kostar kr. 193.50.
L E I F T IJ H

uð ber á endarími: „Sá er dreng-
ur sem við gengur“, „Það er
góðra siður að leggja sauðinn
niður“, „Pútur þurfa ei kvíða
pinkil fá þær víða“, „Margt þyk-
ir svöngum sætt, er söddum
þykir óætt“, „Sá hefur lítið vit
sem gengst fyri lit“. Dæmi eru
um hendingar eða innrím, og
eru þar frægust orð Gunnlaugs
sögu ormstungu: „Eigi leyna
augu, ef ann kona manni“. Þessi
háttur gæti raunar verið tvö
vísuorð úr dróttkvæðri vísu.
Enn mætti nefna: „Fátt er betur
virt en vert er“, „Sjálfir rífast
úlfar, ef eiga sér ei kálfa“ og
„Fyrr skulu menn fá sér brauð
en brúði“. Tilviljun kann þó að
ráða sumum slíkum hendingum
fremur en ásetningur. Ekkert
þeirra atriða, sem hér eru nefnd,
er þó óhjákvæmilegur fylgi-
fiskur málshátta. Dæmi: „Can-
inn gefur listina", „Öllum þykir
víf bezt“, „Margur er kviks voð-
inn“ („Margt er kviks voði“),
„Lítils er verður öfundlaus mað-
ur“. Oft verður þess vart, þegar
málshættir breytast, að þeim er
fengið eitthvert form bundins
máls: „Svangur er maður á
hverju nóni“ verður „Svangur
er maður á máli hverju“. Enn er
það eitt form málshátt, að þeir
eru stundum lagðir einhverjum
í munn, og er þá oft bætt aftan
við málsháttinn orðum eins og
„sagði karlinn“, „sagði kerling-
in“, „sagði refurinn“, ,sagði álf-
konan“, „sagði tröllkonan". Sumt
af slíku er þó fremur máltæki,
sem hæpið er að flokka undir
málshættL
MÁLSHÆTTIR f ÍSLENZKUM
FORNRITUM
íslenzk fornrit eru auðug að
málsháttum. Fremur eru þeir
þó fáskrúðugir í eiginlegum
dróttkvæðum, en allmargt er
um þá í Eddukvæðum, einkan-
lega þeim, sem ort eru undir
Ijóðahætli, svo sem Hávamál.
Örðugt og oft næstum ógerlegt
er þó að greina í sundur, hvað
í þessum kvæðum er upphafleg-
ir málshættir, sem höfundur
hefur gripið til, og hvað frum-
ort og síðan notað af öðrum sem
málshættir. Einkum eru það 3.
og 6. vísuorð í ljóðahætti, sem
falla saman við form málshátta.
enda eru þau mjög oft sjálfstæð
málsgrein hvor um sig. Einnig
ber það til, að Hávamál og mörg
fleiri kvæði undir ljóðahætti
hafa að geyma lífsreglur og siða-
boðskap, og má þá segja, að
efnið bjóði heim notkun eða ný-
myndun málshátta. Þýzki norr-
ænufræðingurinn Andreas Heusl
er hefur gert tilraun til að vinza
málshætti úr Eddukvæðum í rit-
gerð, er hann nefnir Sprich-
wörten in den dischen Sitten-
gedichten (í Zeitschrift des Ver-
eins fiir Volkskunde, Berlin
1915 og 1916). Þó að margt sé
þar skarplega athugað, eru menn
ekki á eitt sáttir um niður-
stöðurnar í einstökum atriðum.
Geta má þess, að setningin
„Sjaldan liggjandi úlfur lær of
getur né sofandi maður sigur“
(Hávamál 58. v.) kemur einnig
fyrir lítið breytt í hinni latnesku
Danasögu Saxa hins fróða (um
1200), en ólíklegt er talið, að
hann hafi haft Hávamál við að
styðjast, heldur mun hér um
sameiginlegan norrænan arf að
ræða, eins og mjög oft má sýna
fram á um málshætti frá Norð-
urlöndum. Oft er ekkert vafa-
mál, að höfundur Hávamála
hefur notað málshætti. Um
lielgikvæðið Sólarljóð gegnir
mjög líku máli í þessu efni og
um Hávamál, enda hafa Sólar-
ljóð erft búning Hávamála.
Undir sama hætti er siðakvæðið
Hugsvinnsmál, en það er þýð-
ing, líklega frá 13. öld, á lat-
nesku kvæði, Disticha Catonis de
moribus, sem talið er ort um
200 e. Kr. Þar er allmargt, sem
gæti verið málshættir, en mikil
vandkvæði eru hér enn á að
greina, hvað hefur áður verið
málsháttur og hver er hlutur
þýðanda. Bæði af þessari ástæðu
og öðrum hefur tiltölulega fátt
verið tekið í þá útgáfu, sem hér
liggur fyrir, úr kvæðum þeim,
sem nú hafa verið nefnd.
Ein helzta og merkilegasta
bein heimild um norræna máls-
hætti er svokallað Málshátta-
kvæði. Það er varðveitt í Kon-
ungsbók Snorra-Eddu, en því
miður er kvæðið stórlega skert.
í handritinu stendur það næst á
eftir Jómsvíkindadrápu Bjarna
Kolbeinssonar biskups í Orkneyj
um (biskups um 1190—1222).
Eins og nafnið bendir til, er
uppistaða kvæðisins málshættir,
en ívafið er ástarharmar skálds-
ins. Auk þess er þar nokkuð um
j,forn-minni“, sem svipar um
sumt til málshátta, en mega þó
fremur teljast skírskotanir til
fornra kvæða eða hetjusagna. í
Jómsvíkingadrápu barmar skáld
ið sér einnig yfir óförum í ást-
armálum. Bæði af því og ýmsu
öðru, ekki sízt orðmyndum, sem
fremur er að vænta í orkneysku
kvæði en íslenzku, hallast fræði-
menn að því, að Bjarni biskup
sé höfundur að báðum kvæðun-
um. Málsháttakvæði er runhend
drápa með frémur löngum vísu-
orðum, og ber form margra
málsháttanna nokkur merki
þess, að skáldið hefur orðið að
víkja orðaröð nokkuð við til að
koma þeim fyrir í kvæði sínu.
„Færa ætlum vér forn orð sam-
an“, segir skáldið á einum stað,
og hefur kvæðið af því einnig
verið nefnt Fornyrðadrápa.
,Forn orð“ eru hér málshættir,
og kemur það orðalag vel heim
við íslendingasögur, eins og
brátt verður að vikið. Margir
málshættir kvæðisins koma
einnig fyrir í öðrum fornum
heimildum, óháðum kvæðinu, og
málsháttasöfnum frá síðari öld-
um. í þessari útgáfu eru máls-
hættir, sem teknir eru úr kvæð-
inu, merktir M.
Snorri Sturluson hefur svo
mikið við málshætti, að hann
nefnir bragarhátt einn í Hátta-
tali sínu (26. v.) orðskviðuhátt
(sem e. t. v. er ritvilla fyrir
orðskviðahátt). í vísunni er máls
háttur í öðru hverju vísuorði,
samtals fjórir: „Bregður hönd á
venju“, „Spyr ætt að jöfrum",
„Sér gjöf til launa“, „Vex hver
af gengi“.
í íslendingasögum og öðrum
fornritum í sundurlausu máli er
gnótt málshátta. Greinilegt er,
að sumir höfimdar sagnanna
hafa haft hið mesta dálæti á
málsháttum, og er höfundur
Grettissögu ljósast dæmi þess.
Mætti láta sér til hugar koma,
að hann hafi haft fyrir sér
skrifað málsháttasafn, þótt um
það verði ekki fullyrt. Tíðast eru
þessir málshættir lagðir Gretti
í munn. Ljóst er, að hinir fornu
höfúndar hafa svipaða afstöðu
til málshátta og Bjarni biskup
Kolbeinsson, þeir nota oft um þá
orðin „fornmæli“, „fornkveð-
inn“ og „fornmæltur". Oft eru
að málsháttunum einkennileg
inngangsorð, sem eru eins og
leiðbeining til lesandans um, að
málsháttur sé í aðsigi: „Það er
íorn orðskviður, að . . .“ „Sann-
aðist forn orðskviður, að . . .“,
„Hér kom fram sá orðskviður,
að . . .“, „Fornkveðið orð, er
að . . .“, „Sannaðist hið forn-
kveðna, að . . .“, „Sannast (sann-
aðist) það, sem mælt er, að . . .“,
„Oft er mælt, að . . .“, „Var þá
sem oft kann að verða, að . . .“,
„Þar varð sem víða annars stað-
ar, að . . .“, o. s. frv. o. s. frv.
Finnur Jónsson prófessor safn-
aði saman öllum þeim málshátt-
um, er hann fann í fornum rit-
um, og birti þetta safn sitt í
Arkiv for nordisk filologi, 30. ár-
gangi 1914. Um líkt leyti hafði
þýzki norrænufræðingurinn
Hugo Gering tekið sér hið sama
fyrir hendur, varð aðeins seinni
til en Finnur að koma safni sínu
á framfæri, en birti tveim árum
síðar í sama tímariti viðauka og
athugasemdir við verk Finns.
Má þá gera ráð fyrir, að til skila
hafi komið flestir málshættir úr
þeim fornritum, er þá höfðu ver-
ið prentuð. Við báðar þessar rit
gerðir studdist Finnur Jónsson I
íslenzku málsháttasafni, er hann
gaf út á vegum Fræðafélagsins
í Kaupmannahöfn árið 1920, og
enn nýtur sú útgáfa, sem hér
kemur fyrir almenningssjómr,
verka þessara merku fræði-
manna. Þó hafa fornir máls-
hættir hér oftast verið bornir
saman við yngri fomritaútgáfur
en þær, sem Finnur og Gering
studdust við. Er hér vitnað í
kapitula sagnanna, nema annars
sé getið, og er þá miðað við
kapitulaskiptingu í fornritaút-
gáfu íslendingasagnaútgáfunnar,
enda er texti hennar prentaður
eftir útgáfu Hins íslenzka forn-
ritafélags, eftir því sem hún
vinnst til, en íslendingasagnaút-
gáfan mun nú til á fleiri heimil-
um í landinu en nokkur önnur
fornritaútgáfa.
f rímnabók einni mikilli í
Árnasafni, AM 604, 410, er tals-
vert málsháttasafn, undarlega til
komið. Handrit þetta er talið frá
16. öld. Skrifarinn hefur gert sér
það til dundurs og hugarhægð-
ar að krota á jaðra handritsins,
einkum neðanmáls, ýmiss konar
setningar, sem eru ekki í nein-
um tengslum við meginmál bók-
arinnar, þ. á. m. athugasemdir
um pennann sinn, hrörnandi
sjón sína og jafnvel þverrandi
um kvenhylli. Meiri hluti þessara
setninga er þó málshættir, sam-
tals um 200, en hafa í öndverðu
vafalaust verið miklu fleiri, því
að týnzt hafa úr handritinu bæði
einstök blöð og heil kver. Þetta
safn er á margan hátt athyglis-
vert. Danski norrænufræðingur-
inn Kristian Kálund gaf það út
í safnritinu Sm&stykker nr. 7
árið 1886 (Samfund til udgivelse
af gammel nordisk litteratur).
Finnur Jónsson tók þessa máls-
hætti upp í safn það af fornum
málsháttum, er hann gaf út í
Akriv 1914 og áður er getið,
og í íslenzkt málsháttasafn 1920.
Að dæmi Finns eru málsættir,
sem teknir eru út rímnabókinni,
í þessari útgáfu merktir K.
30 den. - sokkar
Vestur-Þýzk
gæða vara
FRAMLEIDD ÚR:
PERLON
ÞRÆÐI AF BEZTU GERÐ.
LOKSINS
FÁST ÞESSIR ÚRVALS
PERLON- SOKKAR í
REYKJAVÍK HJÁ:
OCULUS, Austurstr.
^ LONDON, Austurstr.
SÍSI Laugavegi
* AÐALBÚÐINNI,
Lækjartorgi.
OG UM LAND ALLT.
HEILDSÖLUBIRÐIR:
G. BERGMAIMIM
SfMI: 18970.
Immer mehr Frauen tragen Bellinda-Strumpfe.
Qualitat und Werbung sorgen fur gute Umsátze.
Deshalb:
Bellinda gehört In Ihr Strumpf-AngeboL
Chic... grand chic..