Morgunblaðið - 05.03.1967, Blaðsíða 13

MORGUNBLAÐIÐ, SUNNUDAGUR 5. MARZ 1967.
13
Jón Júlíusson (sjúkllngur), Kristin Ma*rnús (sjúklingur), RóbertArnfinnsson (Sade), Ævar Kvar-
an (Coulinier), Anna Guðmundsdóttir (frú Coulmier) og Anna Herskind (ungfrú Coulmier).
Þfóðleikhúsið:
Marat / Sade
Höfundur: Peter Vfeiss
Leikstjóri: Kevin Palmer
ÞýÖandi: Árni Björnsson
Leikmynd: Una Collins
„NOKKUR sáðkorn hafa fokið
(hér ofan af sviðinu, og örfá
þeirra kynnu að hafa skotið rót-
um hjá ykkur, jafnvel þótt þau
dafni í ykkar dimmustu fylgsn-
um; en hver þessi sáðkorn eru
— það er aldrei að vita“.
í>essi orð mælti de Sade mark-
greifi, ,,ihöfundur“ leiksins inn-
an leiksins, að lokinni sýningu
íjúklinganna á Charenton-ihæl-
inu á leiknum um Marat, og vís-
ast 'hafa þau orðið ýmsum frum-
íýningargestum Þjóðleikhússins
ú fimmtudagskvöidið tilefni eft-
irþanka, því þau fela bæði í sér
fyrirheit og afsökun — kannski
var höfundurinn ekki fyllilega
öruggur um niðurstöðu leiksins
(hann hefur síðar strikað setn-
ingarnar út úr prentaðri útgáfu
hans á ensku).
Hvað sem því líður, er „Of-
sóknin og morðið á Jean-Paul
Marat, sýnt af vistmönnum geð-
veikrahælisins í Oharenton undir
stjórn de Sades markgreifa"
eftir þýzk-sænska höfundinn
Peter Weiss án efa viðamesta
og vandasamasta leiksýning sem
sett hefur verið á svið hérlendis,
ekki vegna þess að verkið sé í
sjálfu sér merkilegra eða stór-
brotnara en mörg þau leikrit
sem hér hafa verið sýnd, heldur
vegna hins að það gerir meiri
og margbrotnari kröfur til leik-
stjóra og leikenda en við höfum
átt að venjast. Kevin Palmer
hefur unnið sannkallað þrek-
virki með þessari uppfærslu, og
minnist ég ekki að hafa fyrr séð
svo samstilltan leik jafnfjöl-
menns hóps íslenzkra leikara.
Er óskandi að hér sé að hefjast
nýr þáttur í sögu Þjóðleikhúss-
ins.
,,Marat/Sade“ (eins og leikrit-
ið er almennt nefnt til hægðar-
auka) var frumsýnt í Berlín
1964 og hefur síðan farið sigur-
för viða um heimsbyggðina,
enda er hér um að ræða ákaf-
lega djarft, frumlegt og magn-
að leikhúsverk, sem vakið hefur
miklar umræður og á sinn hátt
valdið þáttaskilum f leiklist
samtímans. Eins og seinni leik-
rit Peters Weiss er „Marat/Sade“
byggt á sannsögulegum grunni;
meginuppistaða þess eru sögu-
legar staðreyndir sem höfundur-
inn raðar saman og hagnýtir tii
að túlka sína persónulegu sýn á
sögunni og veröldinni. Þessi
„sannsögulega" leikritun er ný
stefna í nútímaleikbókmenntum,
þó einstakir þættir hennar hafi
að sjálfsögðu komið fram í verk-
um annarra leikskálda allar
götur aftur til Shakespeares.
Weiss notar staðreyndirnar í
ákveðnu augnamiði, raðar þeim
þannig saman að þær leiða til
fyrirfram ákveðinnar niður-
stöðu.
Þó fer því fjarri að hann láli
áróðurssjónarmið sitja í fyrir-
rúmi fyrir listrænum kröfum, og
kemur það einmitt fram með
einkar skemmtilegum hætti í
„Marat/Sade“. Kjarni leiksins
eru átökin milli byltingarmanns-
ins Marats, sem var einn af for-
ræktarmönnum marxismans, og
einstaklingsihyggjumannsins Sad-
es, og fer vart milli má'la að
samúð höfundar er með þeim
fyrrnefnda. En formi leiksins er
þannig háttað, að þessi ályktun
er alls ekki sjálfgefin. Sade er
„höfundur" leiksins innan leiks-
ins og þá jafnframt „höfundur"
þeirra orða sem Marat eru lögð
á varir. Þetta eggjandi tvísæi er
meginstyrkur leiksins og á rætur
sínar í hinu sérkennilega formi
sem Weiss hefur valið honum.
>að bragð að láta vistmenn á
geðveikraihæli flytja lei'kinn veit-
ir höfundinum mikið svigrúm
og margs konar tækifæri til að
rjúfa atburðarásina, varpa sí-
fellt nýju og óvæntu ljósi á það
sem er að gerast, kafa undir yfir-
borð hlutnna, höfða til undir-
vitundar og eðlisávísunar áhorf-
enda, koma þeim í opna skjöldu.
Það væri alltof einföld skýring
á þessu tiltæki, að leikurinn sé
táknrænn: geðveikrahælið sé
táknmynd veraldarinnar og vist-
mennirnir, sem íklæðast gerv-
um sögufrægra persóna, séu
ímyndir þeirrar geðvei'ki sem
hrjái allt mannkyn. Hælið og
sjúklingarnir virðast miklu frem-
ur vera hvati leiksins og hand-
hægt bragð til að skírskota í
senn til skynsemi og undirvit-
undar, hugsunar og tilfinninga.
Meginhugmyndir eða stef
leiksins eru eins einföld og verða
má. Marat er hugsjónamaðurinn
sem trúir á framkvæmdir, jafn
vel bióðbað ef því er að skipta,
til að bæta heiminn: einungis
með miskunnarlausri útrýmingu
spillingaraflanna verði þjóð-
félaginu borgið. Sade, „skapari"
hans, hefur fmugust á blindum
trúmóði, þjáist af sektarkennd
vegna þess sem hann finnur
innra með sjálfum sér og öðrum,
trúir aðeins á leitina að sjálfum
sér svipað og existensjalistar nú-
timans. Duperret er talsmaður
borgaralegs frjálslyndis og lög-
verndaðs eignarréttar. Múgur-
inn er hin þjakaða alþýða sem
verður verkfæri Marats í bylt-
ingunni. í rauninni er enginn
einstaklingur í leiknum nema
kannski de Sade Persónurnar
vekja fyrst og fremst áhuga og
eftirvæntingu vegna þess að
þær eru hlutverk og leikararnir
allir geðveikir.
Peter Weiss stendur í mikilli
þakkarskuld við Bertolt Brecht,
sem hann hefur lært margt af.
Söngvararnir (trúðarnir) og
múgurinn koma beint úr „Tú-
skildingsóperunni“, kallarinn
(kynnirinn), borðarnir með
atriðaskýringunum og háðsöngv-
arnir sem rjúfa leikinn eru
runnir frá Brecht, ásamt þeirri
aðferð að stöðva atburðarásina,
taka einstök atriði út úr leikn-
um og stilla þeim upp álengdar,
svo áhorfendur geti lagt á þau
hlutlægt mat án allra tilfinninga-
tengsla.
En hér er sagai. einungis hálf-
sögð, því Weiss hefur líka verið
í læri hjá öðrum meistara leik-
hússins, Antonin Artaud, sem
var frumkvöðull svonefnds
„leikhúss grimmdarinnar" og
alger andstæða Breöhts. Artaud
var svarinn fjandmaður bók-
menntalegrar leiklistar, hug-
myndafræðilegra verka og jafn-
vel hins talaða orðs. Hann vildi
skira leiklistina að því marki, að
tilfinningin yrði allsráðandi í
leikhúsinu. Ahrif Artauds eru
augljós í persónugerð Sades, í
húðstrýkingunni og aftökunum,
í dýrkun hnifsins og hamförum
vitstola múgsins.
boðskapar og ótaminna eðlis-
hvata megnar Weiss ekki full-
komlega að sætta listrænt; það
er einhver tvískinnungur í
verkinu sem veldur talsverðri
lægð í lok fyrra þáttar. Hins veg-
ar er það rétt sem enski leik-
Margrét Guðmundsdóttir, Gunnar E.vjólfsson (Marat) og Róbert
Arnfinnsson.
bert Arnfinnsson lék de Sade
markgreifa af ísmeygilegu yfir-
læti, en hefði mátt vera ellilegri
(hann á að vera 68 ára) og þjáð-
ari. Framsögn hans var skýr, en
ívið einhæf, og andlitsfettur
hans í ýktasta lagi. Gunnar
Eyjólfsson lék Marat af miklum
alvöruþunga, og sópaði oft veru-
lega að honum, en mér fannst
vanta að mestu í túlkun hans
skýrari vott þess að hér væri
geðveikur maður að leika hlut-
verk. Það kom hins vegar skýr-
lega fram hjá Margréti Guð-
mundsdóttur sem lék Oharlotte
Corday af nærfærni og tilfinn- ~r
ingafhita. Herdís Þorvaldsdóttir
lék Simonne Evrard, konu Mar-
ats, og var gervi hennar og
framganga í samræmi við tvi-
þætt eðli hlutverksins, en radd-
beitinguna kunni ég ekki að
meta. Erlingur Gíslason lék
Duperret þingmann kankvíslega
og túlkaði kvensemi geðsjúkl-
ingsins með ágætum. Rúrik Har-
aldsson lék prestinn og byltingar-
manninn Jacques Roux af mikilli
festu, en hefði mátt vera skýr-
mæltarL Ævar Kvaran lék
Coulmier. forstöðumann hælis-
ins, mynduglega.
í hlutverkum söngvaranna
(trúðanna) voru Briet Héðins-
dóttir, Helga Valtýsdóttir, Jón
Sigurbjörnsson og Sverrir Guð-
mundsson, og mátti vart á milli "
sjá 'hvert þeirra gerði sér mestan
mat úr sprellinu, en ég held að
Bríet hafi komið mest á óvart.
Gísli Alfreðsson lék kallarann,
sem einnig var í trúðsgerfi, á
gáskafullan og launkíminn hátt.
Að öllu samanlögðu held ég
að samleikur hinna geðsjúkling-
anna hafi verið athyglisverðasti
þáttur sýning'arinnar. Þar skar
sig enginn verulega úr nema
helzt Þóra Friðriksdóttir sem
dró upp hrollvekjandi mynd af
geðveikri konu. Að sjálfsögðu
vantaði talsvert á að allir leik-
endur næðu fullnægjandi tökum
á hlutverkum sínum; fjölbreytn-
in hefði mátt vera meiri, mann-
gerðirnar sérkennilegri og sund-*
urleitari, en við getum ekki
tj'aldað öðru en því sem til er.
Kevin Palmer getur þess i
leikskrá, að hann hafi valið tón-
listina sem samin var af Ric-
hard Peaslee fyrir ensku upp-
færsluna, þar sem hún sé snið-
in fyrir leikara en ekki sérhæfða.
söngvara, og setji það alþýðlegri
blæ á leikinn. Ég hef ekki heyrt
þýzku tónlistina, en hef fyrir
Framhald á bls. lí.
Þessar gagnstæður félagslegs
stjórinn Peter Brook segir um
Weiss í leikskránni: „Hann knýr
okkur til að setja upp andstæður
og horfast í augu við þverstæð-
ur. Og skilur við okkur í öngum
Húðstrýkingin. Jóhanna Norðf jöb‘ð (nunna), Róbert Arnfinnsson
og Margrét Guðmundsdóttir (Corday),
okkar. Hann lætur þá um að
svara, sem spyrja — og það er
rétt og skylt“.
Eins og fyrr segir var svið-
setning Kevins Palmers merki-
leg um marga hluti, ekki sízt
þegar haft er í huga hve sundur-
leitan hóp leikenda hann hafði
til umráða. Það var mikil fyll-
ing í sýningunni, hver leikandi
tók virkan þátt í henni frá upp-
hafi til enda, ekki síður statistar
en aðrir. Hér veltur að sjálf-
sögðu mikið á hugkvæmni og
úthaldi hvers leikara, svo sjúkl-
ingarnir fái hver sitt sérstaka
svipmót og haldi því til enda, en
jafnframt verðui hver athöfn á
sviðinu að vera í tengslum við
annað sem þar gerist samitím,s.
Þetta fannst mér takast furðan-
legia — sýningin var sveigjan-
leg, ekki alltof myndræn, en
samt samfelld. Jafnvægi milli
aðalleikenda og aukaleikara var
gott, og sömuleiðis tókst leik-
stjóranum að halda algeru jafn-
vægi milli höfuðkeppinautanna,
Marats og Sades, þannig að tví-
sæi leiksins hélzt allt til loka.
Sérstakt hrós verðskulda
leikmynd og búningar Unu
Collins, sem gáfu sýningunni það
klassíska og stílhreina yfirbragð
sem kannski réð úrslitum um
heildará'hrifin. Leiksviðið var
notað af mikilli hugkvæmni við
næsta erfiðar aðstæður.
Hlutverk i leiknum eru mörg
og verða ekki rakin hér öll. Ró-