Morgunblaðið - 29.04.1967, Blaðsíða 15

MORGUNBLAÐIÐ, LAUGARDAGUR 29. APRÍL 1967.
Baldvin Tryggvason í rœðu á Landsfundi Sjálfsfœðisflokksins:
Frjálsræði og svigrúm fyrir listamenn, lista-
og menningarstofnanir
Á 17 LANDSFUNDI Sjálf-
stæðisflokksins var samþykkt
að vísa til miðstjómar flokks-
ins ályktun um menningar-
mál, sem Mbl. birti sl.
fimmtudag. Þegar tillaga
þessi var borin fram flutti
Baldvin Tryggvason, forstjóri
Almenna bókafélagsins,
ræðu, þar sem hann gerði
nánari grein fyrir einstök-
um atriðum þessarar álykt-
unar. Þykir Mbl. ástæða til
að birta ræðu þessa í heild
og fer hún hér á eftir.
Á næsta ári eru liðin 50 ár
frá fullveldistöku Islands, en á
þessum örskamma tíma, sem
spannar vart líf tveggja kyn-
slóða, hafa lífskjör þjóðarinnar
tekið svo einstæðum stakka-
skiptum, að engu er líkara en að
hún hafi stigið áfangalaust út
úr allsleysi myrkra miðalda og
inn í allsnægtaþjóðfélag nútím-
ans. Stórfelldust hefur samt þró-
unin orðið hin allra síðustu ár,
og er nú svo komið, að við bú-
um við efnalega velsæld á borð
við þær þjóðir, sem þar standa
fremst.
Að sjálfsögðu hefur þessi
hraða samfélagsþróun sagt ræki-
lega til sín á öllum sviðum þjóð-
lífsins og jafnvel umbylt því
frá rótum. Fyrir örfáum áratug-
um bjó allur þorri þjóðarinnar
í sveit, þar sem hver fjölskylda
um sig lifði í einangruðum
heimi, án verulegra samskipta
við aðra en næstu nágranna. í
dag býr stærstur hluti lands-
manna í þorpum og kaupstöð-
um, og um það bil helmingur í
Reykjavík og í nágrenni henn-
ar. Jafnframt þessu er einangrun
þjóðarinnar að fullu rofin, bæði
inn á sið og út á við. Nú fljúga
menn landshorna milli á viðlíka
mörgum mínútum og jafnlangt
ferðalag tók áður marga daga, og
tugþúsundir fslendinga ferðast
á ári hverju vítt um lönd.
Á sviði menntunar og menn-
ingarmála hefur breytingin ekki
orðið minni, nema síður sé, og
þar er vissulega fengin reynsla
fyrir því, að mennt er máttur.
Þegar öll kurl koma til grafar
og skyggnzt er fyrir um hina
öru samfélagsþróun á síðustu
áratugum mun fljótt koma í ljós,
að forsenda hennar er einmitt sí-
aukin menntun og vaxandi vís-
indaleg þekking og tæknikunn-
átta.
Það er því enn sem fyrr eitt
af meginstefnumálum Sjálfstæð-
isflokksins að stuðla að enn
bættri námsaðstöðu uppvaxandi
kynslóðar, greiða fyrir hinni
fullkomnustu tæknimenntun og
efla vísindastofnanir landsins til
ýtrasta átaks í framfarasókn
þjóðarinnar. Leggja ber mikla
rækt við að bæta starfsskilyrði
þeirra manna, er sinna vísinda-
legum verkefnum, svo að það
m. a. verði ungum vísindamönn-
um hvatning til að beita þekk-
ingu sinni og hæfileikum í þágu
þess lands, er ól þá og mest
þarf á menntun þeirra að halda.
En maðurinn lifir ekki á einu
saman brauði, og það ættu Is-
lendingar að skilja flestum þjóð-
um betur. Á mörgum og myrk-
um öldum í sögu hennar voru
það íslenzkar bókmenntir, sem
brýndu vilja hennar og þrek til
að lifa hörmungarnar af. Og
vonandi kemur aldrei til þess,
að þjóðin gleymi því, að án
íslenzkra bókmennta, án þess
mienningararfs, sem florfeður
okkar hafa skilað nútiðinni í
hendur, væri íslenzk þjóð ekki
til. Skuld okkar við bókina verð-
ur aldrei að fullu greidd.
Til allrar hamingju eru fs-
lendingar enn í dag bókelsk
þjóð, sem hlutfallslega leggur
meira fé í bækur árlega en
nokkur önnur.
Aðstoð til bókaútgáfu.
Að því er bezt verður séð
kaupir hver meðalfjölskylda hér
á landi 8—10 íslenzkar bækur
árlega, auk námsbóka. En allt
að einu steðjar margur vandi
að íslenzkri bókagerð í dag, og
á það sér bæði innlendar og er-
lendar orsakir. Vegna sívaxandi
kunnáttu íslendinga í erlendum
tungumálum eykst sala erlendra
bóka hröðum skrefum og í ann-
an stað fer meðalverð útlendra
bóka stöðugt lækkandi. Ber þar
tvennt til, að tækni við bóka-
gerð erlendis hefur fleygt mjög
ört fram og samvinna erlendra
útgefenda aukizt að sama skapi,
en það leiðir til stórum ódýrari
framleiðslu, vegna hins mikla
eintakafjölda, sem þá er prentað-
ur hverju sinni. I>á stefnir þró-
un erlendrar bókagerðar mjög í
þá átt að gefa úc í æ ríkara
mæli svonefndar vasabrotsbæk-
ur. Er þá tilgangurinn sá, að
gera lesmálið að ódýrri neyzlu-
vöru fremur en að fallegri bók,
sem geymd er að loknum lestri
í bókasafni heimilisins.
íslenzk útgáfustarfsemi stend-
ur mjög höllum fæti gagnvart
þessari þróun. Ógerlegt er að
gefa út hérlendis vasabrotsbæk-
ur, sem standist hina erlendu
samkeppni, að því er verð og
frágang snertir, enda eru áhrif
hennar deginum ljósari, þar sem
þýddum skáldritum, gefnum út
á íslandi, fer sífellt fækkandi.
Árið 1948 komu hér út 124 þýdd
skáldrit, en á síðasta ári aðeins
um 40. Að auki má benda á það,
að bókmenntagildi þessara
þýddu bóka sækir að sama skapi
á lægra stig, svo að einungis
15 af þessum 40 þýddu bókum
síðasta árs hafa umtalsvert
Skáldskaþargildi.
Þó að ég hafi drepið hér fyrst
á þýddar bækur, er vandinn að
því leyti samur um bækur ís-
lenzkra höfunda, að kostnaður
við sjálfa bókargerðina hækkar
hér stöðugt, enda hefur tækni
í bókagerð hérlendis lítið aukizt,
nema helzt í prentun. Að sjálf-
sögðu leiðir þetta til síhækk-
andi bókaverðs, en það gefur
auga leið, að því hljóta að vera
einhver takmörk sett, hvað ís-
lenzkar bækur mega kosta mik-
ið, ef ekki á hreinlega til þess
að koma, að menn hætti að
kauþa þær. Og hvar stöndum
við þá, hin íslenzka bókaþjóð?
Ég legg áherzlu á það, að þetta
er ekkert einkamál útgefenda
eða rithöfunda, heldur brýnt
vandamál, sem varðar þjóðina
alla. Þegar íslenzk bókaútgáfa
er í hæ'ttu stödd, er tilvera þjóð-
arinnar í sama háskanum, því
að framvegis sem hingað til
hljóta bókmenntirnar að verða
grundvöllur íslenzkrar menning-
ar.
En þótt hér sé við ærinn
vanda að etja, er hann ekki
óviðráðanlegur, sé drengilega
við honum brugðizt.
Ég get minnzt hér á eitt úr-
ræði til athugunar. Ef öllum
almenningsbókasöfnum á land-
inu væri gert að kaupa eitt ein-
tak hið minnsta af nýútkomnum
bókum íslenzkra höfunda, væri
þar með tryggð sala á 200—300
eintökum, og. gæti það bjargað
miklu. Óhjákvæmilegt væri, að
þessi kaupskylda yrði að ein-
hverju leyti takmörkuð, svo að
skorður yrðu reistar við mis-
notkun hennar. Kæmi því til
greina að fela ákveðnum aðila
eða nefnd framkvæmd og eftir-
lit þessara bókakaupa, enda
fengi hún til þeirra sérstaka
fjárveitingu af opinberu fé. Ég
gæti hugsað mér, að í slíkri
nefnd ættu sæti bókafulltrúi rík-
isins, Landsbókavörður og þrír
menn aðrir, einn tilnefndur af
Háskólaráði, einn af Bandalagi
íslenzkra listamanna og einn af
menntamálaráðherra.
En þó að þetta verði gert,
er allt að einu nauðsynlegt, að
gagnger athugun fari fram á að-
stöðu íslenzkrar bókaútgáfu, og
bráður bugur undinn að úr-
bótum. Haft verði í huga, hvort
ekki beri að afnema tolla á vél-
um og efni til bókagerðar og
blaða, og yrði ákvæðið um 50%
toll af innfluttum bókum með
íslenzkum texta jafnframt tekið
til endurskoðunar. Ég geri mér
ljóst, að þessi 50% tollur er
verndartollur fyrir íslenzkan
bókiðnað, en jafnvel þótt hann
væri afnuminn í afmörkuðum til
vikum, mundi ég þess fullviss,
að íslenzkir bókiðnaðarmenn
gætu haft í fullu tré við er-
lenda aðila, ef tollar á efnivörum
til þeirra og vélum yrðu afnumd-
ir um leið.
Baldvin Tryggvason
Sögustaðirnir.
Verum þéss minnug, að við bú-
um í miðju Atlantshafi og yfir
okkur flæða erlend áhrif, bæði
úr austri og vestri. Við hljótum
því að vera vel á verði og styrkja
með öllum tiltækum ráðum þær
meginstoðir, sem halda uppi ís-
lenzkri menningarerfð. Og þar
koma bókmenntir okkar í
fremstu röð. Við verðum að
glæða ást og virðingu uppvax-
andi kynslóða fyrir öllu því, sem
þar er fegurst, og gæta þess, að
þær eigi þess jafnan kost að
verða handgengnar fornum og
nýjum bókmenntum þjóðar sinn-
ar, og tengja þannig saman for-
tið og nútíð.
Við eigum einnig að gera land
okkar sjálft að opinni bók ís-
lenzkrar sögu með því m. a. að
auðkenna alla helztu sögustaði
með áletrunum, þar sem minnt
er á þá atburði, er þar hafa
gerzt, og áhrif þeirra á örlög
þjóðarinnar. A þann hátt geta
ferðalög um landið orðið mönn-
um ómetanleg fræðsla um fortíð
okkar og sögu, jafnframt því,
sem menn njóta stórbrotinnar
náttúru landsins.
Erlendir menningarstraumar.
En þó að ég leggi áherzlu á
brýna nauðsyn þess, að við höld-
um vöku okkar í umróti nýrra
tíma og hafi bent á nokkurn
vanda, sem steðjar að í íslenzkri
þjóðmenningu, þá fer því víðs-
fjarri, að ég sé svartsýnn á fram-
vindu hennar. Sagan sýnir okk-
ur, að einmitt þegar erlendir
straumar hafa átt greiðastan veg
til landsiris, hefur menningarlíf
þjóðarinnar tekið riaestri blómg-
un, en hnignun og stöðnun siglt
að sama skapi í kjölfar einangr-
unar.
í því sambandi minnist ég
þess, sem mér er vel kunnugt
um, að fátt telja íslenzkir lista-
menn sér nauðsynlegra en geta
dvalizt erlendis öðru hverju og
kynnzt af eigin raun því, sem er
að gerast í listalífi heimsins.
Fjöimargir þeirra hafa lagt mik-
ið að sér 1 þessu skyni, og
kannski á það einmitt veruleg-
an þátt í því, að myndlistir hafa
sennilega náð hér meiri þroska
en aðrar listgreinar á síðustu
áratugum. Fyrir þann tima voru
myndlistarsýningar ærið sjald-
gæfar, en nú teljast þær til dag-
legra viðburða, og myndlistar-
áhugi almennings leynir sér ekki,
þegar komið er inn á heimili
manna, því þar blasa svo að
segja hvarvetna íslenzk málverk
við augurrt. Þó eru enn lifandi
á meðal okkar sumir þeir menn,
sem fyrstir Islendinga helguðu
myndlistum líf sitt, en aðrir
þeirra nýlega látnir.
Nú þegar liggja fyrir nokkr-
ar milljónir króna, sem ætlaðar
eru til byggingar veglegs húss
fyrir Listasafn ríkisins, og hlýt-
ur það að verða næsta verkefni
ríkisins til eflingar myndlist í
landinu að koma því upp hið
fyrsta. Jafnframt þarf að stuðla
að því, að upp rísi héraðslista-
söfn, þar sem því verður bezt
við komið, og listkynning þannig
efld úti um landsbyggðina, m. a.
með því móti, að þangað yrðu
lánuð eða jafnvel gefin ýmis
verk úr Listasafni ríkisins, að
sjálfsögðu í samráði við List-
ráð og að tilhlutun þess.
Leiklistin.
Alllangt er síðan tekið var
að sýna sjónleiki úti um land,
en um eiginlega leiklist hér er
samt naumast að ræða fyrr en
upp úr síðustu aldamótum og
þá lengst af stunduð sem lítt
eða ekki launað' sjálfboðastarf.
Með tilkomu Þjóðleikhússins
fengu íslenzkir leikarar í fyrsta
sinn aðstöðu til að sinna list
sinni sem aðalstarfi, og þó að
Leikfélag Reykjavíkur eigi rúm
70 ár að baki, var það fyrst
fyrir 4 eða 5 árum síðan, að
örfáir leikarar komust þar á
nokkur föst laun, sem hrökkva
þeim samt engan veginn ein
saman til lífsframfæris. Og enn
er á fjölunum í Iðnó sá íslend-
ingur, Haraldur Björnsson, sem
fyrstur hætti á að gera leiklist
að ævistarfi sínu.
En grózka í leiklistarlífi þjóð-
arinnar hefur verið ótrúlega
mikil hin síðustu ár. Eftir að
Þjóðleikhúsið kom til skjalanna
og fjöldi félagsheimila, sem jafn-
framt eru leikhús, hafa risið
upp úti um land, hefur öll að-
staða til leiklistar breytzt mjög
til batnaðar, þó að aukin mennt-
un leikara og leikhúsmanna
skipti vitanlega mestu máli. En
til framhalds þessari þróun virð-
ist nú tvennt einkum nauðsyn-
legt. Það þarf að koma upp
nýju leikhúsi fyrir Leikfélag
Reykjavíkur, og standa reyndar
vonir til, að það rísi af grunni
áður en langt um líður, með
velviljuðum stuðningi borgaryf-
irvaldanna. f annan stað þarf að
leiklistarskóla á vegum ríkisins
koma á fót, í samráði við leik-
'húsmenntaða aðila fullgildum
og taki hann til eins eða tveggja
ára náms við þeim nemendum,
sem áður hafa útskrifazt frá
Leiklistarskólum Þjóðleikhússins
og Leikfélags Reykjavíkur.
Sinfóníuhljómsveitin stærsta
átakið.
I tónlistarmálum hefur braut-
ryðjendastarf slíkra manna sem
dr. Páls ísólfssonar og fleiri
samherja hans og tónlistarunn-
enda borið slíkan ávöxt, að sjald-
gæft má teljast. Tónlistarfélög
og tónlistarskólar starfa nú víðs-
vegar um land og hér í Reykja-
vík eigum við æ oftar kost á
hljómleikum, sem hver menning-
arborg væri fullsæmd af.
Stærsta átakið á þessu sviði
er samt stofnun Sinfóníuhljóm-
sveitarjnnar. En hún þarf enn
að eflast og taka framförum,
eigi hún að geta valdið þvf
hlutverki sínu að túlka hljómlist
eins og bezt gerist með öðrum
tónlistarþjóðum. Þá fyrst, en
ekki heldur fyrr, er hún orðin
sú raunhæfa menningarstofnun,
sem við getum verið stoltir af.
Það er vafalaust nauðsyn, að
hljómsveitin verði gerð að sjálf-
stæðri stofnun með eigin stjórn,
skipaðri tónmenntuðum mönnum
auk þeirra, sem fjármagn veita
til stofnunarinnar.
Islenzk kvikmyndagerð.
Ein er sú listagrein, sem við
íslendingar höfum lítinn sem
engan gaum gefið, en það er
kvikmyndagerð. Ég sé ekkert þvi
til fyrirstöðu, að við ættum
þrátt fyrir fámennið, að geta
unnið afrek á sviði þeirrar list-
greinar. Mér er ljóst, að gerð
kvikmynda kostar oft mikið fjár-
magn, en það eitt saman skapar
enga list. Það er umfram allt
starf þeirra manna og kvenna,
sem vinna að kvikmyndinni, sem
sker úr um hinn listræna ár-
angur. Og loks eigum við í nátt-
úru lands okkar mikla auðlegð
fegurðar og tignar, sem gæti
verið íslenzkri kvikmyndalist
ótæmandi höfuðstóll. Og nú, eft-
ir að íslenzkt sjónvarp er tekið
til starfa, erum við beinlínis
knúin til átaka í þessu efni.
Kynnum list okkar og
menningu.
I aldaraðir vorum við einangr-
uð þjóð „yzt á Ránarslóðum.“
Sú staðreynd hefur rist djúpt
í hugum fslendinga og einatt
fyllt þá óþarfri minnimáttar-
kennd gagnvart öðrum þjóðum.
En nú hefur sjóndeildarhringur
okkar stækkað og við erum farn-
ir að hafa stórum meiri trú á
getu okkar gagnvart umheimin-
um. En því miður höfum við
engu að síður látið að mestu
undir höfuð leggjast að kynna
list okkar og menningu á er-
lendum vettvangi.
f þessu efni verðum við einnig-
að láta hendur standa fram úr
ermum. Við eigum að stuðla að
kynningu á menningu okkar að
fornu og nýju hvar sem því
verður við komið. Með þvf
móti styðjum við ekki aðeins
íslenzka listamenn, heldur auk-
um við virðingu okkar og álit
á erlendum vettvangi.
Að því er myndlistina varðar
eigum við að stuðla að þvi, að
íslenzkir myndlistarmenn geti
sem víðast komið verkum sín-
um á framfæri. Jafnframt þvf
eigum við að bjóða hingað heim
erlendum myndlistarmönnum og
gefa þeim kost á að iðka list
sína í okkar fagra og sérkenni-
lega landi.
Við eigum að athuga gaum-
gæfilega, hvort ekki sé unnt, að
íslenzk tónskáld geti gerzt hlut-
gengir aðilar að svonefndum
Kynningarmiðstöðvum fyrir tón-
list (Music Information Centres)
sem starfa í flestum menningar-
löndum og hafa að aðalmarkmiði
að kynna erlendar tónsmíðar,
hvert í sínu landi.
t*
Heimkynni lifandi menningar
og listar.
Við Sjálfstæðismenn höfum
jafnan verið þeirrar skoðunar,
að við gætum með engu móti
betur stutt bæði atvinnulíf óg
menningasókn þjóðarinnar ei»
með því að veita hverjum ein-
staklingi sem allra mest frelsi
til orðs og æðis.
Stuðningur okkar við andlegt
líf, listir og menningu í landi
okkar, miðar því umfram allt
að því að tryggja svo vel sem
auðið er, að Hver listamaður og
sérhver lista- og menningar-
stofnun fái sem mest frjálsræði
og svigrúm.
Fyrir því viljum við, að at-
hugað sé gaumgæfilega. með
hverjum hætti sé unnt að örva.
Framh. á bls. 31 '