Morgunblaðið - 19.05.1967, Blaðsíða 14

14
MORGUNBLAÐIÐ, FÖSTUDAGUR 19. MAÍ 1967.
Ragnheiður Jónsdóttir - Skáld-
kona — inning
ÞEGAR ég fór fyrst að lesa
bækur og hafa áhuga á íslenzk-
um skáldskap, hafði Torfhildur
Hólm í áratugi verið hinn eini
áberandi fulltrúi íslenzkra
kvenna á sviði bókmenntanna
— og í rauninni sá einasti frá
upphafi íslandsbyggðar, sem
skrifað hafði sögur og orðið al-
þjóð kunn af bókum. Af rímuðu
máli kvenna var ekkert alkunn-
ugt í mínum átthögum nema
vísur Vatnsenda-Rósu, en um
þetta leyti kynntust ýmsir vís-
um og kvæðum eftir Ólöfu frá
Hlöðum, en ekki hafði hún þá
og raunar ekki heldur síðar
vakið þá athygli, sem hún var
verð, svo vel sem hún orti og
oft sérkennilega. Þá voru þær
og að verða kunnar, Theódóra
Thoroddsen fyrir þulur sínar og
Hulda, sem aðeins 26 ára göm-
ul sendi frá sér myndarlega
ljóðabók. Sú bók tryggði henni
þegar í stað fyrstri íslenzkra
krvenna veglegt sæti á skálda-
bekk, og stóðu þar að meðal
annara stórskáldin Þorsteinn Erl'
ingsson og Einar Benediktsson.
Hún hélt síðan sætinu sem merk
asti fulltrúi sinna kynsystra í
hópi íslenzkra ljóðskálda allt til
æviloka. Hulda var uppalin á
heimili og í héraði, þar sem
segja má að ríkt hafi bók-
menntaleg vakning, og hún
kynntist á bernsku- og unglings
árum sínum ekki aðeins ís-
lenzkum bókmenntum, heldur
og erlendum. en næstu athyglis-
verðir fulltrúar íslenzkra
kvenna á vettvangi bókmennt-
anna voru þrjár sjálfmenntaðar
alþýðukonur, systurnar breið-
firzku, Herdís og Ólína Andrés-
dætur, og hin eyfirzka bónda-
kona, Kristín Sigfúsdóttir, er
fyrst af íslenzkum konum skrif
aði skáldrit í óbundnu máli, sem
veigur er í, leikritið Tengda-
mömmu, sem leikið var bæði á
Akureyri og í Reykjavík og síð-
an víða um landið, og smásagna-
safnið Sveitasögur og skáldsög-
una Gestir. Virðist mér, að
hljóðara hafi verið um afrek
slíkra kvenna en vert væri, ef
nokkurs skal meta gildi íslenzkr
ar alþýðumenningar í framtíð-
inni.
Þær konur, sem nú hafa verið
nefndar, eru sem skáldkonur
brautryðjendúr og að nokkru
vegvísar þess mikla fjölda skáld
kvenna, sem birt hafa hér ljóð,
sögur og leikrit á síðustu fjór-
um áratugum. f þeim hópi ber
hátt — ekki sízt fyrir sakir
smekkvísi, vandvirkni og kunn-
áttusemi — Ragnheiði Jónsdótt-
ur, sem lézt 9. þessa mánaðar
og jarðsungin er í dag.
Raghheiður Jónsdóttir fæddist
á Stokkseyri 9. apríl árið 1895.
Foreldrar hennar voru Jón Sig-
urðsson, kennari í Stokkseyrar-
hreppi, og kona hans, Guð-
rún Magnúsdóttir. Ragnheiður
ólst upp í foreldrahúsum og
naut þar mikils ástríkis og skiln
ings. Hún var tilfinningarík, við
kvæm, spurul, gædd ríku ímynd
unarafli og lék sér tíðum þann-
ig, að hún bjó sjálf til leiki
sína, og var þeim oft svo hátt-
að, að hún gat ekki látið önn-
ur börn taka þátt í þeim. Hún
varð mjög snemma læs og tók
brátt að lesa allt, sem hún á
náði, jafnt í bundnu máli sem
óbundnu. Hún var námsfús, og
þó að hún færi ekki í skcla að
lokinni fermingu, hélt hún
áfram námi með leiðsögn föður
síns, og aðeins 19 ára gömul
var hún ráðin til barnakennslu
1 Gaulverjabæjarhreppi. Haust-
ið 1916 giftist hún eftirlifandi
manni sínum, Guðjóni Guðjóns-
syni. Næsta vetur var hann
kennari við barnaskólann í
Vestmannaeyjum, og Ragnheið-
ur varð þá heimilskennari í
Vík þar í kaupstaðnum. Næstu
tvö ár var Guðjón skólastjóri
á Stokkseyri og Ragnheiður
kenndi þar, en síðar fluttust þau
hjónin til Reykjavíkur og voru
þar allt til 1930. Vorið 1923 tók
Ragnheiður kennarapróf og
kenndi síðan í barnaskólum í
Reykjavík í sjö ár. En haustið
1930 varð Guðjón skólastjóri
barnaskólans í Hafnarfirði, og
þar bjuggu þau hjónin síðan til
ársins 1957, en þá fluttu þau í
hús það við Laugarásveg í
Reykjavík, sem þau hafa búið
í síðan í sambýli við dóttur sína
og tengdason,
Þau RagnheiðuT og Guðjón
eignuðust tvö börn, Jón Ragnar,
sem á heima í Boston og er þar
stýrimaður á togara, og Sigrúnu,
sem er gift Gesti Þorgrímssyni.
kennara við Kennaraskóla ís-
lands. Þau hjón eru bæði bók-
vís og listfeng, vel skapi far-
in og skemmtileg, og hefur sam-
býlið á Laugarásvegi 7 verið
ástríkt og ánægjulegt.
Svo sem áður getur, var
Ragnheiður á bernsku- og ung-
lingsárum gædd ríkri lestrar-
og fróðleiksfýsn, og alla sína
ævi las hún mjög mikið, kynnti
sér islenzkar og erlendar bók-
menntir og las einnig margt um
uppeldis- og félagsmál. Bóndi
hennar hefur jafnan verið henni
ástríkur og nærfærinn, og hann
er mjög bókfróður og gæddur
óvenju heilbrigðum og næmum
smekk á mál og stíl og alla
gerð bóka, og hafa þau hjónin
rætt bókmenntir og önnur menn
ingarmál frá fyrstu kynnum.
Hann hefur og jafnan lagt
áherzlu á, að Ragnheiði gæfist
sem bezt færi á að stunda rit-
störf og að hún gæti kynnzt er-
lendum bákmenntum og menn-
ingarlífi. Hún dvaldist sumar-
langt á Englandi árið 1929,
kynnti sér þar smábarna-
kennslu, en einnig enskar bók-
menntir og menningarhætti, og
18 árum síðar fór hún til Norð-
urlanda og var þar rúmt ár.
Þar vann hún að ritstörfum og
lagði mikla rækt við að kynna
sér hinar nýrri bókmenntir og
listir frændþjóðanna. Loks
dvaldi hún um hríð í Bandaríkj-
unum árið 1953 og notaði tím-
ann til menningalegra kynna
eins vel og aðstæður leyfðu. Þá
er þess að geta, að þar eð þau
hjónin hafa verið mjög gest-
risin og kunnað vel að fagna
gestum, hefur margt áhuga-
manna um bókmenntir og listir
komið á heimili þeirra og Ragn-
heiður þá átt þess kost að ræða
slík mál og annað það, sem mik-
ils er um vert í menningarlífi
hverrar þjóðar.
Ragnheiður var lengstum
heilsuveil, og fyrir þær sakir
vann hún lítið utan heimilis,
eftir að þau hjón fluttust til
Hafnarfjarðar, og hafði minni
afskipti af félagsmálum en ella
hefði orðið. Hún var þó um
skeið í barnaverndarnefnd bæj
arins, enda bar hún mjög fyrir
brjósti líðan barna og unglinga
og aðstöðu þeirra til menning-
ar og manndómsþroska. Hún
tók og nokkurn virkan þátt í
samtökum íslenzkra rithöfunda,
og fyrir nokkrum árum var hún
formaður Rithöfundafélags fs-
lands. Opinberlega hafði hún
engin afskipti af þjóðmálum og
trúmálum, en fylgdist mjög vel
með því, sem efst var á baugi í
þeim efnum hér á landi og er-
lendis, var víðsýn, frjálslynd og
laus við öfgar og æsifirrur.
Þrátt fyrir stundum langvar-
andi heilsuleysi var hún ávallt
andlega vökul, og hin veila
heilsa hennar náði aldrei að
draga úr ástríki hennar gagn-
vart börnum sínum og umhyggj
únni fyrir þeim.
Ragnheiður var vitur kona,
íhugul og glöggskyggn. Hún var
að eðlisfari jákvæð og bjartsýn,
en lokaði ekki augunum fyrir
veilum og vanköntum mann-
anna og miskunnarleysi tilver-
unnar. Eins og áður hefur verið
að vikið, var hún tilfinningarík
og viðkvæm, og hún átti sér
djarfar þrár og dásamlega
drauma, unni fegurð og góðleik
umfram allt annað, en sá og
fann, hve andstæður þessa
voru margar, reginssterkar og
válega viðsjálar. Og í allri sinni
viðkvæmni skalf hún oft fyrir
ógnun eyðingarmáttar myrkurs
og heljar í urtagarði mannlegs
lífs, og ef til vill þess vegna
var hún í rauninni alla ævi dul
og hlédræg, þó að hún væri
ræðin og glöð í hópi góðra vina
— og þá helzt innan veggja síns
á<”Dfa heimilis. Hún var sérlesa
vinföst, en átti ekki marga nána
vini, þó að hún ætti hins veg-
ar sívaxandi vinahóp meðal
þjóðar sinnar — og þá ekki sízt
barna og unglinga.
Ragnheiður bar í brjósti allt
frá bernskudögum ríka þrá til
að túlka tilfinningar sinar, lífs-
reynslu. og viðhorf í skáldlegu
formi. En hún las jafnan svo
margt bókmennta og um bók-
menntir og bar á þessi efni svo
glöggt skyn, að hún vantreysti
því lengi vel, að hún gæti sent
frá sér nokkuð það, sem þess
væri virði, að það kæmi fyrir
sjónir almennings. Þess vegna
var hún komin fast að fertugu,
þegar hún sendi frá sér fyrstu
bók sína, Ævintýraleiki. Hún
birti síðan nokkrar smásögur á
víð og dreif, en sjö ár liðu,
unz næsta bók hennar, skáldsag
an Arfur, kom út. En úr því
kom hver bókin af annarri —
og alls urðu bækur hennar
milli tuttugu og þrjátíu. Sög-
urnar um Hörð og Helgu eru
meðal þess allra bezta, sem hér
hefur verið skrifað handa
börnum, og bækurnar um
Dóru og Kötlu eru betur
gerðar og skemmtilegri en
flestar aðrar, sem hér
hafa komið út og einkum eru
ætlaSar telpum, sem eru að
komast á hinn viðsjála unglings
aldur. Er þar gripið á ýmsum
þeim vandamálum, sem oft
hafa reynzt ærið örlagaþrungin.
Öll gerð bóka Ragnheiðar handa
börnum og unglingum vitnar
ium vandvirkni og þekkingu,
og svo er og um skáldsögur
hennar, sem ætlaðar eru full-
þroska fólki, en af þeim er Mín
liljan fríð, sem kom út fyrir
fáum árum, veigamest og eftir-
minnilegust, enda er hún að
mínum dómi ein af merkari
skáldsögum, sem hér hafa kom-
ið út nú um langa hríð. Og
sannarlega var Ragnheiður
verðug þeirra rithöfundarlauna,
sem hún naut hin síðari ár æv-
innar.
Ég kynntist Ragnheiði Jóns-
dóttur, heimili hennar og störf-
um fyrir rúmum þremur ára-
tugum, og hafa kynnin haldizt
síðan, þó að stundum hafi ver-
ið langt á milli samfunda. Þau
hafa ávallt verið mér Ijúf og
ánægjúleg. Ég og kona mín sökn
um Ragnheiðar, þökkum henni
velvild og vináttu og þá gleði,
sem bækur hennar hafa veitt
okkur, og við vottum hennar
nánustu einlæga samúð okkar.
Og íslenzku þjóðinni óskum við
þess, að hún megi eignast sem
flesta skáld- og rithöfunda, sem
leggi jafn ríka og einlæga rækt
við ritverk sín og Ragnheiður
gerði frá því fyrsta til þess síð-
asta.
Guðmundur Gíslason Ilagalín.
„Aðgát skal höfð í nærveru
sálar“.
(Einar Ben.)
Þessi ljóðlína skáldsins hefur
ekki horfið úr huga mér, síðan
ég frétti andlát Ragnheiðar
Jóndóttur, enda vitnaði hún
sjálf oft til hennar, bæði í
skáldskap og einkalífi. Sjálf
vildi hún enga sál særa, sérstak-
lega ekki lítilmagnann, og hún
myndi mörgum sinnum heldur
hafa viljað þola órétt, en að
gera öðrum hann. Að hinu leyt-
inu var hún sjálf viðkvæm sal,
sem þoldi illa kuldanæðinga og
hörku. Hún minnti mig oft á
fagurt, viðkvæmt blóm, sem
breiðir úr blöðunum gegn
sólargeislun-umr en lokar krón-
unni og drúpir höfði við kulda
og regni.
En Ragnheiður var sannar-
lega hamingjusöm kona, og þess
skal minnst hér, það veit ég að
hún myndi vilja. Hún átti ynd-
islegt bernsku- og æskuheimili,
sem hún hefur oft sagt frá í sög-
um sínum. Sérstaklega var sam-
band hennar og föður hennar
óvenjulegt og heillandi. Af hon-
um hefur hún gert ógleyman-
lega mynd í sögunni um Hörð
og Helgu, manni finnst að mað-
ur hafi sjálfur þekkt þennan
frábæra skólastjóra og mann.
Ung giftist Ragnheiður manni,
sem hún elskaði, og sem varð
henni hinn ástríkasti og um-
hyggjusamasti ævifélagi þau 50
ár, sem síðan eru liðin. Þessum
manni er helguð litla sagan
hennar í fyrstu bókinni af: „Því
gleymi ég aldrei“, verðlauna-
saga Ríkisútvarpsins frá 1961
„Hverf er haustgríma". Ég sá
Ragnheiði í síðasta sinn tveim-
ur eða þremur dögum áður en
hún dó. Dauðinn hafði þá sett
merki sitt á fallega andlitið, en
við rúmið sat æskuunnustinn og
hélt um mögru, þróttlausu
höndina, sem hún hafði rétt hon
um. Mér fannst ég stödd á
heilögum stað, þar sem tími og
rúm hvarf in í eilífðina.
Þungbært varð það Ragnheiði
eins og nærri má geta, að
einkasonurinn, sem stundað
hafði nám í fjarlægu landi gift-
ist þarlendri konu og, settist þar
að lokum að fyrir fullt og allt.
Böndin milli móður og sonar
slitnuðu þó ekki, og í banaleg-
unni kom hann heim til hennar,
svo að augu hennar fengju að
hvíla á honum um stund, áður
en yfir lykL
Dýrasta gjöfin, sem lífið gaf
henni, var þó kannske dóttirin,
sem hún fékk að hafa hjá sér
svo að segja frá því hún fædd-
ist og ti-1 hinztu stundar. Dótt-
irin, sem skildi hana líklega
betur en allir aðrir, og sem gat
veitt móður sinni þann stuðn-
ing góðrar heilsu og líkams-
krafta, sem hana hafði alltaf
skort. Og allt var það látið í té
af einskærri elsku fremur en
skyldurækni. Þar við bættist að
tengd^sonurinn, sem hún færði
foreldrum sínum varð þeim eins
og sonur, og barnabörnin, vel
gefin og yndisleg yljuðu bæði
heimilin með barnslegri glað-
værð og trúnaðartrausti.
Heimilislíf og fjölskyldubond
hefðu þó aldrei fullnægt Ragn-
heiði eða gefið lífi hennar þá
fyllingu, sem hún þráði. Ég held
að hún hafi verið svo mikið
skáld, að hún hefði aldrei get-
að lifað án þess að skrifa. Hún
hefði visnað og dáið. Hún var
kennari að menntun og innræti
og sál hennar var alltaf mjög
bundin börnunum. Hún var um
árabil kennari við barnaskólann
hér í Reykjavík og við vorum
þá vel kunnugar. Ragnheiður
var enginn venjulegur kennari.
Hún hafði hvað mestan áhuga
fyrir þeim börnum, sem voru
erfið eða áttu við bágar kring-.
umstæður að búa. Hún vildi
fyrst og fremst vera sálufélagi
barnanna og leysa úr vanda-
málum þeirra við námið á þann
hátt. Og ég held að hún hafi
náð árangri á þessu sviði. En
þegar maður hennar varð skóla-
stjóri í Hafnarfirði og þau hjón
fluttu þangað gat hún ekki
sinnt kennslu lengur. Þá fór
hún að skrifa fyrir alvöru og
viðfangsefni hennar varð fyrst
og fremst heimur barnsins.
Hún skrifaði sögur og leikrit
fyrir börn og hún og tengdason-
urinn hjálpuðust að við að setja
þau á svið í Hafnarfirði. En
Ragnheiður hafði alltaf mjög
viðkvæma heilsu og var oft
sjúklingur tímunum saman. Þó
hélt hún áfram að skrifa í rúm-
inu er hún treysti sér ekki að
hafa fótavist. Auk barnabók-
anna hefur hún einnig skrifað
smásögur og nokkrar stærri
skáldsögur, en alltaf mun barn-
ið og örlög þess hafa staðið
hjarta hennar næst.
Ég hef nýlega lesið merka
bók, einskonar hugleiðingar um
andlega leit höfundarins og nið-
urstöður þéirrar leitar. Þar
stendur þessi eftirtektarverða
setning: „Sannarlega kristilegt
líf er ekki fyrst og fremst fólg-
ið í góðverkum, heldur í gcð-
vild“. Ragnheiður Jónsdóttir
mundi hafa viljað leggja stóran
skerf tii góðverka og líknar-
mála, en til þess að helga sig
sliku starfi hafði hún aldrei
líkamskrafta eða heilsu. En hún
átti góðvild í svo ríkum mælL
að hún vildi öllum vel, mönnum
og málleysingjum, lika þeim
sem höfðu gert á hluta hennar
eða sýnt henhi skilningsleysi.
Ég hef í raun og veru aldrei
heyrt hana tala illa um nokkurn
mann. Ætti heimurinn marga,
yfirgnæfandi fjölda slíkra
manna, yrði friðvænlegra í heim
inum en nú er.
Aðalbjörg Sigurðardóttir.
„Enn þá skortir mig orðin,
er á ég þig að kveðja
of margs er að minnast
of mik-ið að þakka.
Ilm úr grasi, angan frá sænum
fyrir vitin bregður.
Vertu blessaður.“
Við tímamót leitar hugurinn
til þess liðna og ókomna, við
hinztu kveðju til fyrstu kynna,
við andlátið til lífsins, við þögn-
ina miklu til orðs og tóna.
Og því var það, þegar ég kom
heim frá síðustu heimsókn minni
til frú Ragnheiðar Jónsdóttur,
þar sem þögnin mikla ríkti við
hinztu hvílu hennar, að ég leitaði
á vit tækninnar til þess að færa
mér aftur málróm hennar — og
orð, sem hún mælti til mín við
tímamót í ævi minni fyrir nokkr-
um árum, og ég set hér sem upp-
haf sundurlausra minninga um
alúðarvin frá bernskudögum til
síðustu stundar.
Kynni okkar Ragnheiðar hóf-
ust fyrir mitt minni, því að hún
gætti mín meðan ég var óvita
barn. Síðan hefur hún fylgzt
með viðleitni minni til vaxtar og
manndóms af áhuga, hjálpsemi,
og skilningi á því, sem mis-
heppnaðist og aflaga fór. En þótt
viðhorf hennar til mín væri
vermt grómla-usri vináttu og
tryggð, veit ég að einn sterkasti
þátturinn í eðlishneigð hennar
var að hjálpa öllum til meiri
vaxtar og þroska, fegurra og full-
komnara lífs. Þetta sjá að vísu
allir, sem bækur hennar lesa,
en við, sem þekktum hana vit-
um, að hún var ekki síður trú
þessari hugsjón í lífi sínu en
skáldskap.
Það er ekki ætlun mín að rekja
hér ítarlega ævi og ætt Ragn-
heiðar, það munu aðrir gera,
h-eldur aðeins að líta yfir nokkr-
ar myndir úr albúmi minning-
anna eftir því, sem þær koma
fram í hugann á kveðjustund.
Ragnheiður er fædd og upp-
alin á Stokkseyri, litlu þorpi á
lágri strönd, þar sem útsærinn
teygir sig móti suðri, lengra en
augað eygir, en fjarlæg fjöll af-
marka sjónarhringinn í öðrum
áttum. Virðist mér sem þessar
óravíddir hafi haft áhrif á skap-
höfn Ragnheiðar og skáldskap.
Á uppvaxtarárum hennar var
lífsbarátta þjóðarinnar mjög
hörð, og börn látin hjálpa til að
vinna fyrir sér, eftir því sem
kraftar levfðu og stundum rúm-
Framhald á 22