Morgunblaðið - 23.11.1967, Blaðsíða 21

MORGUNBLAÐIÐ, FIMMTUDAGUR 23. NÓV. 1967
21
Þróun Kýpur-deilunnar til þessa dags
ENN á ný virðist meiriháttar
aiþjóðieg kreppa í aðsigi
vegna Kýpur-deilunnar og
hefur einn af leiðtogum tyrk-
ncska þingsins, Ertugrul
Akca, látið 9vo ummælt, að
styrjöld vegna deilunnar gæti
hafizt þá og þegar milli
NATO-Iandanna Tyrklands og
Grikklands. í ljósi síðustu at-
burða í þessum löndum tveim
ur og Kýpur þykir Mbl. rétt
að bregða upp mynd af sögu
síðustu áratuga á Kýpur, sem
löngum hefur einkennzt af
blóðsúthellingum og hermd-
arverkum hinna stríðandi
þjóðarbrota á eynni.
Með samningum við tyrk-
neska soldiáninn tók Stóra-
Bretland að sér alla stjórn á
Kýpur 4. júraí 1878. f staðinn
fullvissaði Bretlaradsstjórn
soldáninn um aðistoð við að
hrinda inranás Rússa í austux-
héruð Tyrklands. Að nafnirau
til var Kýpur áfram tyrk-
neskt landssvæði.
Eyjara var innlimuð í brezka
krúnuna 1914, þegar styrjöld-
in við Tyrkland hófst. Ári síð
ar bauð Bretlandsistjórn
Grikklandi eyjuna með þeim
skilyrðum, að Grikfcir hjálp-
uðu Serbíu að hrinda innrás
Búlgara. Grikkland neitaði
boðirau. Tyrkir viðurkenndu
formlega yfirráð Breta á
eynni með Lausanrae-samn-
ingnum 1924 og næsta ár vax
eyjan gerð að brezkri ný-
lendu.
Sex árum síðar, 1931, urðu
óeirðir á eynni vegraa kröfu
grísku íbúanna þess efnis, að
hún yrði sameinuð Grikk-
landi. Löggjafarráðið var af-
numið og löggjafarvaldið var
í höradum ríkisstjórans eins.
f síðari heimisstyrjöldinni
var hernaðarútbúnaðux ýmis
konar settux á land í eynni tii
nota fyxir herina í Frakk-
lanidi, Grikklandi og é ítalíu.
Smávægilegar loftárásir voru
gerðax á Kýpur, en að öðru
leyti fór styrjðldin að mestu
leyti framhjá eynni.
Eftir stríðið risu enn é ný
upp háværar kröfur um sam-
einiragu Kýpur og Grikklands.
Mihail Mousfcos Makarios,
erkibiskup, leiðtogi grísk-ka-
þólskra á eynni gerðist
forsprakki hxeyfingarinnar,
studdux af ýmsum stjórnmóla
hópum. Baxáttan fyrir samein
ingu varð smóm saman ofsa-
fengnari og ítrekaðar tilraun-
ix voru gerðar til að smygia
vopnum til eyjarinnar eriend-
is fró. Þjóðernissinnar í
Aþenu tóku undir kröfur
landa sinna ,á eynni. Vakti
þetta grfurlega gremju í
Tyrklaradi, en Tyrkir telja um
18% íbúanna á Kýpur; Grikk-
ir aftur á móti um 79%. Á
ráðstefnu í Lundúnum í sept-
ember 1955 tókst utanríkis-
ráðherrum Grikklands, Tyrk-
lamds og Bretlands ekki að
komast að samkomulagi um
þetta vandamál. í kjölfarið
komu hermdarverk, gagn-
kvæm torgtryggni og kúgun.
Upp reis ný hreyfing,
E.O.K.A. (Þjóðernishreyfing
Kýpurbaráttunnar) og veitti
George Grivas ofursti henni
forystu. Hreyfiragin náði
miklum vinsældum meðal
grískra þjóðernissinna " á
eynni og hún kom sér upp
flokki skæruliða, sem frömdu
hermdarverk á brezkum eign-
um ó Kýpur og brezkum
þegnum. Liðsauki var sendur
frá Bretlandi.til að bæla nið-
ur skæruliðana og haustið
1955 var sir John Harding
skipaður ríkisstjóri á Kýpur.
Gripið var til neyðarráðstaf-
ana. Harding hóf samninga-
viðræður við Makarios, sem
utanríkisráðherra nýlendn-
anna, Lennox-Boyd, hélt
áfram í febrúar 1956. Það sem
helzt var rætt á samninga-
fundunum var sjálfsákvörð-
unaréttur eyjarskeggja, sem
brezka stjórnin vildi ógjarn-
an veita þeim þá, þótt hún
væri fús tiíl að veita þeim
talsverðan sjálfsstjómarrétt.
f marzsimónuði 1956 voru
Makarios erkibiskup og sóm-
starfisimaður hans, biskupinn
af Kyrenia, flut'tir til Seyc-
helles-eyjanna. í samflejrtt
12 mánuði geisuðu hermdar-
verk á Kýpur en allar tilraun-
ir til að bæla E.O.K.A. hreyf-
iraguna niður mistókust.
14. marz 1957 bauðst
hreyfingin til að lóta af
hermdarverkum á eynni, ef
Makarios yrði leystur úr út-
legð. Fáum dögum síðar urðu
Bretar (við tiimælunum og
leyfðu erkibiskupnum að
fara hvert á land sem var,
nema til Kýpur. E.O.K.A.
. stóð við loforð sín og ýms-
um þvingunarráðstöfunum
var aflétt. Samningum miðaði
samt sem áður, mjög hægt
áfram. í desember 1957 tók
Hugh Foot við af sir John
Harding. Á þeim tíma var
mikil ókyrrð í tyrkneska
minnihlutanum á eynni undir
forystu Fazil Kutchuk, vegna
tilhugsunarinnar um að
Kýpur yrði sameinuð Grikk-
landi. Kutchuk krafðist þess
fyrir hörad minnihlutans, að
eynni yrði skipt. Brezka
stjórnin og NATO gerðu til-
raunir til að komast að við-
unandi samkomulagi við hlut
aðeigendur, en þær strönduðu
allar á óskum grískra Kýpur-
búa að sameina eyraa Grikk-
landi, og kröfum Tyrkja, að
skipta eynni. Hermdarverk
hófust á ný og aftur þurfti að
grípa til neyðarróðstafana.
Um haustið lagði erkibiskup-
inn til, að eftir tiltekið sjálfs-
stjórnartímabil yrði Kýpur
sjálfstætt ríki.
Makarios erkibiskup
f ljósi þeesarar uppástungu
hófu grísku og tyrnesku
stjórnirnar að semja og ráð-
stefna var haldin í Ziirich í
febrúar 1959. Voru Bretar
þar ekki viðstaddir. Ráðstefn-
an komst að samkomulagi í
höfuðatriðum. Brezka stjórn-
in samþykkti þegar í stað
lausraina og vonast var til, að
unnt yrði að ná samkomulagi
um smáatriði þannig að Kýp-
ur fengi sjálfstæði 19. jan.
1960. Það reyndist hinsvegar
ógjörningur, en samkomulag
náðist loksins um sumarið.
Bretar fengu yfirróð yfir
hernaðarlega mikilvægum
svæðum á Dhekhelia og
A'krotiri. Samningsbundið
var, að eyjaskeggjar samein-
uðust engu öðru ríki og ekki
mætti skipta eyjunni. Bret-
land, Tyrkland og Grikkland
ábyrgðust sjálfstæði og ör-
yggi hins nýja ríkis, sem þá
taldi 571.225 íbúa. Stjórnar-
skriáin mælti svo fyrix, að
framkvæmdarvaldið skyldi
vera í höndum forsetans,
grisks Kýpurbúa, og varafor-
setans, tyrknesks Kýpurbúa.
f þessi embætti höfðu áður
verið kjörnir Makarios, erki-
biskup, og Kutchuk. í ráð-
herraembættum skyldu vera
sjö Grilkkir og þrír Tyrkir.
Þá skyldi sett á stofn full-
trúaþing, sem samanstæði af
Grikkjum 70%, og Tyrkjum
30%. Samskonar hlutföll
voru látin gilda milli Grikkja
og Tyrkja í þjónustu hins
opirabera.
Á árunum 1962—’63 fóru
deiLur harðnaradi milli
Grikkja á Kýpur og tyrk-
neska minnihlutaras og í árs-
lok 1963 kom til a'lvarlegra
átaka milli þessara þjóðar-
brota. Hófust deilurnar
vegna ósamkomulags um
kerfi aðskildra héraðsistjórna
í fimm helztu borgum Kýpur.
Makarios, erkibiij? up, stakk
upp á því í marz 1962, að
héraðsstjórnirnar skyldu sam-
einaðar með tilskildum
fjölda tyrkneskra fuLltrúa.
Tyrkir neituðu að fallast á
þessa lausn .Deilurnar voru
flóknar og ekki rúm til að
rekja þær hér. Spennan milli
þjóðarbrotanna óx og í des-
ember kom til vopnaðra
átaka milli tyrkneskra og
grískra þjóðernissinna í Nico-
siu, höfuðborg Kýpur. Margir
féllu og um stund riðaði eyj-
an á barmi borgarastyrjaldar.
Bretar fengu þá samþykki
Grikkja og Tyrkja til að
senda herflokka frá þessum
löndum til að stilla til frið-
ar á eynni. Samveldismála-
ráðherranum, Duncan Sands,
tókst í lok desember að sætta
tyrknes'ka og griska leiðtoga
á Kýpur og brezkir hermienn
tóku sér stöðu á þeim svæð-
um í Nioosiu þar sem þjóð-
ernissinnarnir höfðu áður
barizt.
f byrjun árs 1964 tók ríkis-
stjórn Kýpur tilboði Breta,
Grikkja og Tyrkja um að
halda ráðstefnu í Lundúnum
um framtíð eyjarinnar.
Fuilltrúum ríkjanna tókst
ekki að komast að samkomu-
lagi og viðræðum var frestað.
í febrúar var Kýpurmólið
tekið fyrir á vettvangi Sam-
einuðu þjóðanna og í marz
var samþykkt ályktun þess
efnis, að herflokkar SÞ yrðu
settir á landi í eynni. í sarna
márauði og þeim næsta kom
aftur til átaka, er tyrkraeskir
skæruliðar ógnuðu grískum
þorpum á Kyrenia. í maí var
7000 manna herlið frá SÞ
komið til eyjarinnar. Kýpur
var krökk af neðaniarðar-
hreyfingum og vopnuðum
flokkum, sem sældust mjög
til að taka gísla. Vegna þessa
ástarads samþykkti fulltrúa-
þingið 1. júní að stofna þjóð-
vörð þrátt fyrir mótmæli fró
Lundúnum og Ankara. Fazil
Kutehuk beitti þá neitunar-
valdi og ekkert varð af stofn-
un þjóðvarðarins að sinni.
Johnson Bandaríkjaforseti
bauðst í sama mánuði til að
miðla málum í Kýpurdeilunni
og bauð til Washington for-
sætisráðherrum Grikklands
og Tyrklands. Tilraunir for-
setans fóru út um þúfur
vegna mótþróa ráðherranraa
gegn beinum samningavið-
ræðum. í ógúst hófust ofsa-
fengnar óeirðir að nýju að
þessu sinni á Kokkina svæð-
inu, er Grikkir hófu árósir á
tyrknesk þorp. Gerðu tyrk-
neskar flugvélax þá loftárósir
á strandbéruðin á svæðinu,
sem Grikkir höfðu yfir' að
ráða. Skárust herflokkar SÞ
í leikinn og tókst að koma
á lögum og reglu á yfirborð-
inu.
f byrjun árs 1966 kom til
ágreinings milli Makarios og
Grivas, en erkibiskupinn
vildi takmarka aðgerðir hers-
höfðingjans á eynni. Grivas
hafði yfir 10.090 marana her
að róða og þar að auki 11.000
manna þjóðverði, sem stofn-
aður var haustið 1965. Hvað
eftir annað kom til átaka
milli Tyrkja og Grikkja á
eynni, oftast smávægilegra en
undir niðri ólgaði og sauð.
Allar tilraunir U Thants
framkvæmdastjóra SÞ, og
fulltrúa hans til að koma á
varanlegum friði á Kýpur
misheppnuðust og dvöl gæzlu
sveita SÞ á eynrai var fram-
leragd um sex mánuði. Síðan
hefur að mestu leyti verið
kyrrt á Kýpur, þar til fyrir
réttri viku, er 25 tyrkneskir
þjóðevnissinnar voru skotnir
til bana í þorpinu Kophinou,
en þeir höfðu reynt að hindra,
að griski þjóðvörðurinn kæm-
ist gegnum þorpið. í hefndar-
skyni hófu tyrkneskar leyni-
skyttur að skjóta á gríska
borgara i Nicosiu yfir „grænu
línuna“, sem aðskilur gríska
og tyrkneska borgarhlutann.
Síðan komu til skjaianraa
flugvélar úr tyrkneska flug-
hernum er fóru oft margar
saman í könnunarflug yfir
Kýpur og Nicosiu. Á su-nnu-
dag var Grivas hershöfðir\gi
kvaddur til Aþenu til skrafs
og ráðagerða við herstjórnina,
að því er opiraberir aðilar
sögðu, en orðrómux gekk um
það, að haran hefði verið svipt
ur embætti. Hefux Grirvas nú
verið vikið úr stöðu yfir-
manns gríska hersins á Kýp-
ur.
- KÝPUR
Framhald af bls. 1
sem og fyrrv. hermenn slegizt
í hópinn. Á meðan á göragunni
stóð, voxu brenndir tveir banda-
rískir fánar, en síðar var fest
stríðsyfirlýsing á dyr grísku ræð
ismaransskrifstofunnar í borginni.
Á meðan styrjaldarandinn
breiddist út, söfnuðust hundruð
manns saman við sjúkrahús alls
staðar í landinu í því skyni að
gefa blóð. Útvarpsstöðvar hættu
útsendingum á veðurfréttum og
grísk flutningaskip léttu afcker-
um og stefndu beint til hafs. í
fréttaútsendingu tyrkneska út-
varpsins, en því er stjómað af
ríkirau, sagði, að Tyrkir gætu
ekki geragið lengra. Þeix myndu
ekki framar sætta sig við svik
og duttluraga grísku stjómarinn-
ar.
Suleyman Demireí forsætisráð
'herra heldur áfram viðræðum
sínum við yfirmenn hersins og
hefur tilkyrant, að tyrkneski flot
inn sé við öllu viðbúinn.
Herlið Grikkja verði flutt brott
í fréttum frá Aþenu segir, að
Tyrkir muni hafa krafizt þess,
að herlið Grikkja á Kýpur verði
flutt á brott þaðan og að Griv-
as hershöfðingi yrði vikið frá,
sem yfirmanni þessa liðs áður
en viðræður æðstu valdamarana
ríkjarana geti hafizt. Eftir öllu
að dæma eru það þessi tvö atriði,
sem tyrkneska stjórnin 'hefur
krafizt svars við innan tveggja
sólarhringa.
Tyrkir hafa einnig krafizt
skaðabóta vegna þeirra Kýpur-
búa af tyrkneskum uppruna, sem
drepnir voru í þeim átökum, er
urðu fyrir skömmu, að félags-
samtök Grikkja á' Kýpur verði
afvoprauð og að hætt verði þeim
,,þrýstingi“, sem tyrkneskumæl-
andi Kýpurbúar hafa sætt.
Mikil spenna á Kýpur
Að afloknum viðræðum við
sendiherra margra erlendra ríkja
eru Makarios forseti Kýpur og
Kyprianou utanxíkisráðherra nú
mjög áhyggjufullir vegna hót-
ana Tyrkja. Tyrkir krefjast þess
m.a. samkv. framansögðu, að her
lið Grikkja á eyrani, sem er um
15,000 manns, verði flutt þaðan,
en stjórnmálafréttamenn í Nico-
siu benda hins vegar á, að það
sé einmitt þetta herlið sem
komi í veg fyrir að til beinna
átaka komi milli hinraa grísku
og tyrknesku íbúa eyjarinnar.
Frétt um, að hinn umdeildi yf-
irmaður herliðs Grikkja á Kýp-
ur, George Grivas hershöfðingi
hefði boðizt til þess að segja
af sér dró ekki úr speran-
unni. Hafa grískumælandi menn
látið frá sér fara aðvörun þess
efnis, að ráðist Tyrkir á Kýpur,
þá verði það hinir tyrknesku íbú
ar þar, sem fyrsf fái að gjalda
þess.
— Við höfum ekki í hyggju
að láta þau svæði þar sem tyrk-
neskumælandi íbúar Kýpur búa,
afskiptalaus líkt og örvax að
að baki okkar, á rraeðan við berj
umst við innrásarliðið, segir í
leiðaragrein í hinu áhrifamikla
blaði Agon.
Tillaga Lesters Pearsons
Frá Aþerau bárust þær fréttir,
að kjarninn í hinni kanadísku
áætlun varðandi lausn Kýpur-
deilunnar fæli í sér aukningu
gæzluliðs Sameinuðu þjóðanna á
eynni og að gæzluliðinu yrði
fengið meira vald sem væri mun
meira en það, sem það ræðux
yfir nú.
Sendiherrar Kanada, Bretlands
og Bandaríkjanna gerðu gríska
utanríkisráðherranum Panayotis
Pipinelis grein fyrir þesum til-
lögum. Þar er enn fremur far-
ið fram á, að herlið Grifckja á
Kýpur verði minnkað mjög bráð
lega og lögð drög að varanlegri
lausn deílunnar.
Það var mikið um að vera í
gríska utanríkisráðuneytirau í
Aþenu í dag og 4 borginni var
sá orðrómur stöðugt á kreiki, að
innrás Tyrkja á Kýpur stæði fyr
ir dyrum.
Pipinelis, sem sór erribættiseið
siran sem utanríkisráðherra fyrir
tveimur dögum með það mark-
mið sérstaklega fyrir augum að
finna lausn á deilunni, ræddi í
dag við Grivas, en ekki er hins
vegar vitar, hvað þeirft fór á
milli.
FriSsamleg lausn úr sögunni?
í viðtali við frönsku fréttastof-
una AFP skýrði varaforseti Kýp-
ur, dr. Fazil Kuchuk, sem einn-
ig er leiðtogi tyrkneska minni-
hlutans á eynni, að i reynd væri
ekki lengur um að ræða mögu-
leika á friðsamlegri lausn Kýpur
deilunnar.
í frétt frá AFP segir enn frem
ur, að sá orðrómur hefði verið
allsráðandi í ritstjórnarskrifstof-
um tyrknesku blaðanna í kvöld,
að tyrkneskt herlið myndi stíga
á land í Kýpur síðar um kvöld-
ið. Þegar var búið að steypa í blý
tilkynningar um, að landgangan
hefði átt sér stað. Samtímis ’hélt
tyrkneska útvarpið ófram hótun
um sinum gagnvart Grikklaradi.
Grivas vikið frá
í AP-frétt í kvöld var sagt að
Grivas hershöfðingja hefði ör-
ugglega verið vikið frá sem yf-
irmanni gríska herliðsins á Kýp-
ur. Var frá því skýrt, að aninar
foringi úr gríska hernum, Ge-
orge Moronis hershöfðingi, yfir-
maður þjóðvarraarliðsins á Kýp-
ur hefði þegar tekið við störfum
af Grivas sem yfirmaður bæ'ði
þjóðvamarliðsins og hins reglu-
lega hers Grikkja, sem nú er á
Kýpur.
Framhald á bls. 27