Morgunblaðið - 15.06.1968, Síða 12

12
MORGUNBLAÐIÐ, LAUGARDAGUR 15. JÚNÍ 195«
Kartöflur mega ekki verða fy rir óþarfa hnjaski í flutningum. Vonir standa til að brátt verði
sekkirnir fluttir á pöllum, eins og hér sézt í hinni nýju byggiingu Grænmetisverzlunar land-
búnaðarins.
Nú er loks svo komið að vel-
_ flestir bænduir á landinu hafa
lokið við að setja niður kartöfl-
ur. Að sönnu hafa nokkrir get-
að það fyrir nokkru og Reyk-
víkingar og nágrannar þeirra
hafa sett niður í heimilisgarða
sína a.m.k. allflestir.
Vissulega er kartaflan snar
þáttur í daglegu lífi allra og
sennilega algengasta fæðuteg-
undin, sem vér neytum. Því er
ekki úr vegi að spyrja E.B.Malm
quist ráðunaut nokkuð um þenn-
an ágæta jarðávöxt, ræktun
hans, geymslu og dreifingu. Fór-
ust honum m.a. orð eitthvað á
þessa leið:
— Ræktun og neyzla á kart-
öflum hjá okkur íslendingum hef
ur átt fremur erfitt uppdráttair
er við höfum t.d. Norðmenn til
viðmiðunar, en kartöflurækt var
“byrjuð þar á nokkrum stöðum
10—20 árum áður en Björn prest
ur í Sauðlaugsdal hóf ræktun
þeirra hér árið 1760. En lega
lands okkar á norðurhveli jarð-
ar hin sí breytilega úthafsveðr-
átta allan ársins hring, nætur-
frost um hásprettutímann má
segja algengt víðast um landið
svo meira og minna tjón hlýzt
af árlega og allt of oft algjör
uppskerubrestur á stórum lands
svæðum, hefur eðlilega gert það
að verkum, að þessi mikla nytja-
jurt hefur verið minna ræktuð
en ella. Hin síðari ár má þó
segja að þróunin hafi orðið sú,
að ræktun til sölu á almennan
markað hefur stór aukizt en
ræktun til heimilisþarfa farið
minnkandi víðsvegar um land.
Þetta má telja afar eðlilega
þróun með tilliti til vélvæðing-
air og aukinni séhhæfni í bú-
skap almennt, en megin ástæðan
er þó sú að vissar sveitir og
landssvæði henta mun betur til
kartöfluræktunar en almennt
getur talist hér á landi.
Hin aðalástæðan fyrir því að
neyzla kartaflna hefur hægt þró
ast með þjóðinni, þrátt fyriír
innflutning hennar til matar frá
því fyrir síðustu aldamót, á að
sjálfsögðu sínar fleiri orsakir.
En megin ástæðan fyrir því verð
uim við þó að álíta að hafi verið
sú, hvað vandfarið eir með vör-
una í geymslu og flutningum-
Flest ár eftir aldamót gátu ís-
lendingar keypt kartöflur víða
erlendis frá og þær voru ódýr-
ar, þær seldust líka nokkuð vel
í hinum stærri kaupstöðum og
kauptúnum landsins, en þær
þóttu áhættusöm verzlunarvara.
Kornið var hægt að geyma tím-
unum saman við þær aðstæður
sem kartaflan eyðilagðist við,
vegna t.d. kulda eða hita á ör-
stuttum tíma.
Hagskýrslur frá aldaimótum og
til ársins 1965 sýna líka að þrátt
fyrir mjög erfiða ræktunarað-
stöðu og vanþekkingu í ræktun
kartöflunnair, þá má það merki-
legt teljast, hvað framleiðsla
þeirra er hér mikil miðað við
innflutning eða á árunum 1900
til 1905 ræktum við 77,4% af
heildar notkun landsmanna, —
innflutt 22.6%. — Þannig eru
hlutföllin svipuð til ársins 1920.
Fimm ára timabilið frá 1920
— 1925 kemur ekki eins hag-
stætt út, þá er ræktunin 55.1%
á móti 44.9% innflutt.
En eftiir fyrra stríð eykst
neyzla mjög mikið á kartöflum,
og þá fyrst og fremst á innflutt-
um, en í kjölfar þeirra eykst
innanlandsframleiðslan aftur,
þannig að hæzta 5 ára meðaltal
áranna 1961 til 1965 kemst hún
upp í tæp 80% á móti 20% inn-
flutt.
Við höfum í þessu efni náð
því að framleiða þessa nauð-
synja fæðu 75% af heildameyzlu
landsmanna, að meðaltali síðan
um síðustu aldamót.
Þó mun hér hafa enn meiri á-
hrif ræktun kartaflna í bæjum
og kaupstöðum landsins, sem var
hlutfallslega stór liður heildar-
framleiðslunnar t.d. á árunum
1935 til 1955.
Og það var ekki lítil búbót á
kreppuárunum miklu, sem
alþýðuheimilin við sjávarsíðuna
öfluðu sér með garðholunni
sinni.
Það mun láta nærri að notkun
kartaflna á íslandi hafi þrefald-
ast á hvern íbúa síðan um alda-
mót, þá virðist neyzlan hafa ver-
ið rúmlega 30 kg. á mann yfir
árið en nú mun hún vera um
90 kg., ef þær á annað borð eru
allan ársins hring á markaði, en
það er svipuð neyzla og í Sví-
þjóð.
Eins og sjá má þá hafa orðið
stórbreytingar á, sérstaklega hin
síðari ár með ræktun og þar með
dreifingu þessarar mikilvægu
fæðutegundir okkar, þ.e.a.s.
ræktunin hefur færzt yfir til
bænda, stærri framleiðanda í
stað heimilis-ræktunar áður.
Þó þessi þróun sé að ýmsu
leyti ákjósanleg, og reyndar óum
flýjanleg, þá hefur hún sem aðr-
ar breytingar í háttum viðskipta
og firamleiðslu sína kosti og
galla á þessari viðkvæmu mat-
vöru er hér um ræðir.
Ég vil þá fyrst beina orðum
mínum til bændanna og ekki
sízt hinna mikilvirku framleið-
enda, sem setja á sölumarkað
allt að eitt til tvö þúsund tunn-
ur.
Framleiðslan frá þessum bænd
um, og þó jafnvel eitthvað minni
sé, er svo stór hluti af heildair-
magni því, er á markaðinn kem-
ur að það er brýn nauðsyn að
einmitt þe'r vandi eins til rækt-
unar kartaflanna og þekking
þeirra og aðstaða frekast leyf-
iir.
Ég vil benda á í því sam-
bandi að það virðist t.d. í mörg-
um tilfellum að köfnunarefnis-
magn í heildar áburðargjöf garð
landsins sé of mikil í hlutfalli
við kalí og þó sérstaklega fos-
fórsýruna.
Þá mun gæta þess að jarðvegs
þreyta sé farin að hafa áhrif á
bragðgæði framleiðslunnair, enda
engin fuirða, þegar mjög tak
markaður húsdýraáburður er
borinn í garðlöndin og þau not-
uð í 10 til 20 ár án hvíldar eða
hagnýtt með ræktun annars
nytjagróðura.
Úr þessu má og þarf að bæta.
Bænduir t.d. í Rangárvalla og að
nokkru í Árnessýslu hafa í flest-
um tilfellum yfir að ráða það
stórum landssvæðum og nútíma
véltækni, að það ætti ekki að
vera of kostnaðarsamt að skipta
oftar um 1-and í ræktuninni en
tíðkast hefur hingað til í allt of
mörgum tilfellum.
Notkun húsdýraábuirðar með
tilbúnum áburði í nýræktunar-
lönd og skiptiræktun verðum við
að telja höfuðnauðsyn til bættr-
ar kartöfluframleiðslu. Og enn-
fremur minnkandi köfnunarefnis
skammt með því meðal annars að
nota ekki tröllamjöl vegna ill-
gresiseyðingar.
Þá kemur mjög til greina notk
un snefilefna í gömul garðlönd,
sérstaklega ef lífrænn áburður
hefur lítið sem ekkert verið sett-
ur í garðlöndin undanfarin ár.
Samkvæmt reynslu Dana t.d.
er ekki óalgengt að í jarðveg-
inn vanti magnisíum, mangan og
zink eða að þessi efni eru ekki
til staðar í því formi að kart-
öflujurtin geti hagnýtt sér þau.
í Danmörku aftur á móti virð-
ist járn, kopar og bór sjaldnast
vanta í kartöfluakurinn.
Sumstaðar í Noregi er ekki
nægilegt bór til staðar. Margt
bendir til þess að hér hjá okk-
ur vanti einnig bór, en úr því
er auðvelt að bæta, þar sem bór
er hér fáanlegt, sem og önnur
fyrrnefnd snefiláburðarefni m.a.
hjá áburðarsölunni í Gufunesi.
Það virðist mjög mismunandi
með kartöfluafbrigði, hvað þau
eru næm með jarðvegs-blöndun
og áburðar hlutföll, — þar með
talin snefilefnaþörfin.
Þannig getur hin ágæta kart-
afla Bentje reynzt afar mismun-
andi með bragðgæði og geymslu-
þol eftir því við hvaða skilyrði
hún er ræktuð. Svo mismunandi,
að sé hún ekki ræktuð við efna-
fræðilega réttar aðstæður
áburðar- og jarðvegsblönd-
un, þá getur hún oft á tíðum
orðið óhæf til matar og geymslu
þol lítið sem ekkert.
Ég veit til að þeir sem hafa
notað lífrænan áburð og borax
2-400 kg í ha. ásamt venjulegri
garða-áburðarblöndu hafa náð
ágætum árangri bæði með upp-
Skerumagn, bragðgæði og
geymsluþol Bentje-kartöflunn
ar.
Þetta er sem kunnugt sú teg-
und kartöflu, sem er að verða
lang vinsælust hérlendis og hef-
uir verið það mörg undanfarin
ár víðsvegar á Evrópumarkaði.
Þetta er kartöfluafbrigði, sem
gefur hér mjög góða uppskeru
í meðal árferði og svo eftirsótl
er hún t.d. á mat-veitingastaði
að aðrair tegundjr hér ræktaðar
koma vart til greina-
Það þarf að minna bændur á
að vera vakandi í ræktun og
vöruvöndun, því öðruvísi ná þeir
ekki vinsældum og auknum við-
skiptum neytandans. Þetta hafa
reyndar framleiðendur að mörgu
leyti leitast við að bæta úr, ekki
aðeins með betri ræktun og bættri
meðferð kartaflanna í upptöku,
heldur og með byggingu vand-
aðra kartöflugeymslna. Þannig
hafa Þykkvabæingar einir garð-
ávaxtageymslur fyrir um 40 þús.t
og margir fleiri ágætir kartöflu-
ræktendur hafa aftur á móti lát-
ið hjá líða að koma sér upp
geymslum, það hefur orðið þeim
til stórtjóns ekki sízt s.l. haust,
þegar hörkufrost gerði skömmu
eftir upptöku.
En sá bóndi sem ætlar sér að
framleiða kartöflur til markaðs
og þannig þarf sjálf síns vegna
að treysta að meira eða minna
leyti á hana sem atvinnugrein
fyrir heimili sitt, verður að koma
sér upp öruggri garðávaxta-
geymslu.
Þeir framleiðendur, sem eru
með uppskeruna á hrakhólum,
ýmist í of heitum eða köldum
húsum, björtum fjárhúsum,
geymsluskemmum eða því um
líkt, geta heldur aldrei afgreitt
á markað kartöflur er geta tal-
ist í lagi sem forsvaranleg neyslu
og viðskiptavara.
Bentje-kartaflan er t. d. afar
viðkvæm fyrir birtu, tekur fljótt
á sig græna slikju, og reyndar
Gullauga-afbrigði líka, þannig
að þessar tegundir verða óhæf-
ar til neyslu.
En grænar kartöflur má sem
bezt nota til útsæðis, ef slík
óhöpp koma fyrir í upptöku eða
geymslu, að kartöflurnar verði
grænar innúr híði, sem komið
getur fyrir jafnvel ef þær eru
látnar standa of lengi þó í pok-
um sé, til þerris úti á sólbjört-
um haustdögum, á meðan að upp-
skerustörf standa yfir.
Ég vil þó undirstrika það við
kartöfluræktendur, stærri sem
smærri markaðsframleiðendur,
að hafa nú samráð við ráðunauta
Búnaðarsamtakanna, eða sérfræð
inga Rannsóknarstofnunar land-
búnaðarins varðandi áburðargjöf
með tilliti til garðlands og ann-
arra síbreytilegra aðstæðna í
ræktuninni.
Sjálf jarðvinnslan er yfirleitt
í góðu lagi hjá bændum, og sums
staðar til fyrirmyndar svo sem
hjá þeim feðgum á Unhól íDjúp-
árhreppi. Það er þess vert að
þeir kairtöfluframleiðendur sem
kynnu að eiga leið um Þykkva-
bæinn í vor eða sumar kynntu
sér þau ágætu vinnubrögð, sjón
er sögu ríkari og plógnum meg-
um við ekki sleppa úr jarð-
vinnslunni þó önnur tækni séu
tilkomin hin síðari ár, það hefur
reynslan þegar sannað, jafnvel
með kalskemmdunum miklu víðs
vegar um land í túnum bænda.
Næsti áfangi kartöflunnar er
hleðsla á stórar vöruflutninga-
bifreiðir, kannske 8-10 tonna,
sem flytja hana á markaðsstað
og síðan til dreifingar þaðan til
matvöruverzlana í Reykjavík og
nágrenni eða víðsvegar út um
land.
Mismundandi magn eftir því
m.a. hvernig spretta hefur orð-
ið norðanlands, t.d. á Svalbarðs-
strönd, sem oft og tíðum hefur
fullnægt neyzluþörf þar nyrðra
og austanlands ef um meðal upp-
skeru ár er þar að ræða.
Að þessir flutningar á landi
eða sjó séu framkvæmdir með
gætni og tillitssemi er mjög á-
ríðandi. Sumaruppskeran, svo til
híðislaus, er sérstaklega við-
kvæm hvað alla tilfærslu áhrær-
ir. Ennfremur haust og vetrar-
flutningar í kulda eðar igning-
artíð.
Þó kartöflurnar frjósi ekki,
þá geta þær skemmzt af völd-
um kulda, þær fá súrsætan keim,
verða smeðjulegar og vondar á
bragðið.
Blotni kartöflur nokkuð að
ráði í flutningum og enn síðan
settar í saggafull pakkhús eða
þeim mjög hætt við rotnun og
öðrum skemmdum, fá fúkkabrag
og svo mikla ólykt að kaup-
andinn, sem á að borða þær,
veigrar sér við að matreiða slíka
vöru.
Eins og áður var nefnt, má
ekki kasta harkalega, dengja
kartöflupokanum til og frá á
hörðum steingólfum, í járnvörð-
um skipslestum eða bílpöllum.
Bezt er að nota tré vörupalla
og lyftara við millihleðslu og
tilfærslu allar, bæði við hleðslu
farartækja og umhleðslu í vöru-
geymslum.
Gullauga-kartaflan, og reynd-
ar allar íslenzkar kartöflur, eru
enn viðkvæmari í flutningum en
þær er við flytjum erlendis frá,
því veldur m.a. að íslenzk fram-
leiðsla er ekki nema hálfþrosk-
uð uppskera í flestum tilfellum.
Híðið er því mikið þynnra. Engu
að síður ber öllum þeim, er vinna
við uppskipun eða öðru á út-
lendum jafnt sem innlendum,
kartöflum að hafa það í huga,
að þeir eru að meðhöndla líf-
ræna veru — garðavöxt, sem
má ekki verða við óþarfa hnjaski
og fruntalegri meðferð.
En þó framleiðslan komist á
markaðsstað, sé ógölluð og sæmi-
leg neysluvara, þá er oft áber-
andi hVað íslenzkar kartöflur
sem áður nefnt, eru venjulega
ekki fullþroskuð uppskera, þola
illa geymslu í of heitum skemm-
um og síðan að endingu geymd-
ar í allt of heitum stíum eða
skápum í smásölu-verzlunum.
Því miður hefur þess ekki ver-
ið gætt sem skyldi í matvöru-
Framfh. á bls. 23
Einn mikilvægasti þátturinn í góðri kartöflurækt er sumar-
hirðingin. Hér er úðað gegn k artöflumyglu.