Morgunblaðið - 24.11.1968, Blaðsíða 12

12
MORGUNBLAÐIÐ, SUNNUDAGUR 24. NÓVEMBER 19«8
Jóhann HjdLmarsson
skrifar um
BÓKMENNTIR
Þorpið MELGERÐI
Arthur Knut Farestveit:
FÓLKIÐ Á STRÖNDINNI.
Almenna bókafélagið.
Reykjavík 1968.
SAGAN lýsir þorpinu Melgerði,
tveimur kynslóðum þess. Hún
skiptist í tvo hluta: Að morgni,
og Að kveldi. Kyrrstaða ein-
kennir þorpið, framtaksleysi
íbúanna er því fjötur um fót.
Höfnin, sem ein getur bjargað
þorpinu, er aldrei byggð; í stað-
inn er reistur einskis nýtur múr
til varnar húsum og rollum, því
öldungar þorpsins telja ströndina
hafa sigið. Fáir hafa skilning á
því, að höfnin er lífsnauðsyn,
eigi útræði ekki að leggjast nið-
ur með öllu. Sagan gamla um
heimsku og skammsýni endur-
tekur sig hjá fólkinu á strönd-
inni. Þær raddir, sem boða nýjan
táma eru bældar niður.
Þjóðfélaigsleg rýni höfundarins
er ekki mjög sannfærandi, en í
þess stað verður umiwerfið eftir
minnilegt, og jafnvel fólkið, þótt
myndirnar af því séu oft ekki
nægilega skýrar, afgerandi. Höf-
undinum hættir við að gera per-
sónurnar að táknum; hann
kemst sjaldan inn fyrir skelina
á þeim, og þess vegna líkjast þær
fremur hlutum en manneskjum.
Styrkleilki hans er aftur á móti
sá, að honum auðnast á stöku
stað að fella persónulýsingar á að
dáunarverðan hátt inn í þann
ramma umíhverfis, sem hann
smíðar sér.
Það, sem gerir Fólkið á strönd-
inni forvitnilega skáldsöigu er sá
blær afskiptaleysis, sem á henni
er, líkast því að horft sé á sviðið
gegnum stjörnukíki. Lesandinn
fær áhuiga, eða vill minnsta kosti
ekki hætta að skoða, því það er
ekki á hverjum degi, sem honum
gefst útsýn af líku tagi. Sá tími
eða tímar, sem Fólkið á strönd-
inni lýsir, er liðinn, ekki vegna
þess að hann sé svo órafjarri,
heldur af þeim sökum, að nútíma
íslendingi eru þau viðhorf, sem
fram koma hjá persónum bókar-
innar lítt skiljanleg.
Þetta ætti kannski að nægja
til að hrekja þá fullyrð-
ingu, að Fólkið á ströndinni sé for
vitnileg skáldsaga. En ekki er allt
sem sýnist. Tilbreytingariaust
andrúmsloft bókarinnar býr yfir
vissurn töfrum, sem höfundinum
tekst fyllilega að halda í fyrri
hlutanum. Arthur Knut Farest-
veit fellur ekki í þá freistni, sem
algeng er hjá minnimáttar höf-
undum og byrjendum, að láta boð
skapinn sitja í fyrirrúmi, troða
upp á blásaklaust fólk einhverri
framandi hugmyndafræði. Hver
kafli bókarinnar er öðrum líkur.
Það er eins og verið sé að skrifa
sama kaflann upp aftur og aftur.
í þessu lýsir sér m.a. nýjung
bókarinnar. Hún Ukist ekki
Arthuí Knut Farestveit
neinni íslenskri skáldsögu, sem
ég hef lesið. Að sumu leyti minnir
hún á nýju frönsku skáldsöguna,
(sem er að vísu ekki alveg ný
af nálinni lengur), en til þess að
hægt sé að kenna hana við þessa
stefnu, er hún of epísk í eðli sínu,
söguþráðurinn augljós; en engu
að síður er tilraunin sérstæð: að
segja sögu tveggja kynslóða með
því að láta örlög þeirra renna
saman í eitt.
Seinni hluti bðkarinnar, er að
mörgu leyti ólíkur þeim fyrri.
í honum dregur til tíðinda. Bátur
ferst í lendingu, prestur bölvar
í kirkju, stúlku er nauðgað með
hræðilegum afleiðingum. Endan-
lega er úr því skorið, að höfnin
verður ekki byggð, dekrið við
múrinn heldur áfram. En það
birtir til í lífi ungs manns og
unigrar konu. Hamingja þeirra er
þó ekki hamingja þorpsins Mel-
gerðis.
Segja má, að þessir atburðir
séu of stórbrotnir fyrir jafn fá-
breytilegt umhverfi og þetta
vesæla þorp. Samhengi frásagn-
arinnar er skyndilega rofið. Lýs-
ing hinna válegu atburða er aftur
á móti vel gerð.
Þeir kaflar sögunnar, sem
segja frá innri baráttu Páls Úlfs-
sonar útgerðarmanns, samskipt-
um hans og dótturinnar, hafa á
sér raunsæissnið, andstætt þvi,
sem á sér stað í frásögninni af
ástum þeirra Gisla og Öldu. Þau
lifa í draumkenndu lofti fyrri
hlutans, líf þeirra er aðeins end-
urtekning. Norðlendingurinn
Gisli Eggertsson, sem kemur til
Melgerðis i því skyni að feta í fót
spor föður síns, verður þar fyrir
nákvæmlega samskonar reynslu.
Af honum er raunar sjálfstæð
saga og sama gildir um Pál Úlfs-
son. Það hvarflar að lesandan-
um, hvort ekki hefði verið ráð-
legra að gera tvær langar smá-
sögur úr bókinni, hverfa frá því
að láta þær tengjast innbyrðis.
Auikapersónur bókarinnar eru
flöktandi, en margar hverjar
skemmtilega gerðar, stundum
skoplegar, rjúfa þannig heildina
með óvæntri kátinu, Geitin er
þessu marki brennd, þótt hlut-
verk hennar sé of stórt; nýi prest-
urinn virðist aftur á móti þess
umkominn að blása Mfi í þorps-
búa, breyta þeim í hold og blóð
með því að afhjúpa fáfræði
þeirra og einfaldleik:
„Og görnlu mennimir á tunn-
unum fengu í nös eða upp í sig
hjá honum, nýtt tóbak, rakt. Það
bar jafnvel keim af konjakki.
Himneskt. — Já, þetta var maður
með gleðisvip, fullur af Mfi.
Hann spurði gömlu mennina um
álit þeirra á þessu og hinu, svo
sem á tilveru þorpsins, og sagði,
að héY væri fAo faSegt og guð-
dómlegt. Það Vsrh'i auðséð á öJiu
að hér réði kjarkmikið og dug-
andi fðl'k. Og ^;ömlu mennirnir
sögðu honum alit sitt og ungi
maðurinn var þeim fullkomlega
samroála. — Já, fulktoimlega sam-
miála.“
Arthur Knut Farestveit hefur
fundið sér eiginn stíl, eigið tungu
tak, hæfilega viðhafnarmikið, en
stundum grípur hann til orða,
sem ekki fara vel að mínu áliti.
Til þess að gefa huigíraynd um
frásagnarhátt höfundarins, er
nokkurn veginn sama hvar grip-
ið er niður í bókinni. í átjánda
kafla segir frá PáM eftir
jarðarför föður síns. Hann er
einn í framandlegu húsinu ásamt
ráðskonunni Unu, leitar til henn-
ar í ráðleysi sínu:
„Ég get ekki sofið. Allt er svo
tómt. Ekkert nema myrkur og
skuggar.
Já, hvislar hún. Ekkert nema
myrkur.
Hann er farinn og hsfur skilið
mig eftir einan. Skilið mig eftir
einan með þetta fólk, og þessa
strönd. Það er ég, sem hef erft
landið. Ungi maðurinn grætiur í
lófa sína.
Já, hann er farinn, segir kon-
an. Hann hefur skilið þig eftir
með landið og mig.
Og nóttin Mður. Vetrarkyrrð
er yfir mýrunum og lágtt brim-
hljóð frá skerjunum. — Síðan
kemur nýr dagur, brotinn af
fjárrekstri, 'hóum og snýtum."
í þesisari stuttu lýsinigu ástar-
funda birtist hófsemi, sem sjald-
gæf er í verfcum ungra höfunda.
Arthur Knut Farstveit fer um
margt eigin leiðir. Skáldsaga
hans sannar það m. a., að ögum
er skáldsagnahöfundi nauðsyn,
hversu mikið, sem honum liggur
á hjarta. Með það í huga ber að
fagna Fólkinu á ströndinni.
Jóhann Hjálmarsson.
Stundum er ekki hægt að verj
ast þeirri hugsun, að íslenzkt
þjóðfélag sé algjör skrípaleikur
og sú hugsun hefur ágerzt síð-
ustu dagana. AlMr viðurkenna,
að þjóðin stendur frammi fyrir
hrikalegum vandamálum og er ó
þarft að tíunda enn einu sinni
tölur til sönnunar því. Stjórn-
málaleiðtogar deila að vísu um
það af hverju þessi vandamál
stafa en þær deilur eru aðeins
einn þáttur í þaim skrípaleik,
sem hafður er hér í frammi. Eng
ar þjóðir, sem hafa menntað þegna
sína jafn vel og við ræða um
sín vandamál eða bregðast við
þeim með jafn fáránlegum hætti
og við.
Útvarpsumræðumar, sem fram
fóru á fimmtudagskvöldið var,
voru einkar skýrt dæmi um það
— með örfáum undantekningum
— hve léttúðlega er fjallað
um efnahagsmál, atvinnumál og
ötinur stjórnmálaleg viðfangsefni
í þessu landi. Þegar sú staðreynd
blasir við, að algjört hrun hef-
ur orðið í útflutningstekj um þjóð
arinnar á tveimur árum leyfa
alþingismenn sér, bessii kjörnu
fulltrúar þjóðarinnar, að bera á
borð við umbjóðendur sína og
kjósendur sömu gömlu tugg-
urnar og þeir hafa gert
svo árum og áratugum skiptir.
Þessir menn hafa sjálfir sótzt
eftir því að taka á sig þá á-
byrgð að leiða málefni þjóðar-
innar, þ.á.m. að vísa henni veg-
inn út úr erfíðleikunum, þegar
þeir steðja að. Það var ekki að
heyra á öllum hinna kjörnu
fulltrúa þjóðarinnar sem töluðu
í útvarpið á fimmtudagskvöldið
var, að þeir gerðu rér minnstu
grein fyrir þeirri ábyrgð, sem á
þeim hvílir. Hafi einhverjir efast
um það hingað til, að það þyrfti
að hreiasa rækilega til á Alþingi
þurfa beir ekki að efast um það
lengur.
Jafnframt hafa síðustu daga
streymt inn í stríðum straumum
yfirlýsingar og mótmæli hinna
ýmsu hagsmunasamtaka og kjarni
þeirra allra er sá, að enginn
vill taka á sig byrðar, er.ginn vill
fállast á kjaraskerðingu og sá
tónn kveður við úr öllum áttum,
að vondir menn séu að gera „ár-
ás“ á lífskjör þjóðirinnar. Hvers
vegna skyldu menn'rnii í ráð-
herrastólunum, sem eiga vegsemd
sína undir duttlungum kjósenda
vilja gera „árás“ á lífskjör kjós
enda sinna? Þeim spurningum var
varpað fram í þessum dálkum
fyrir einni viku, hvort ísland
væri nægilega stór efnahagsleg
heild til þess að halda efnahags
legu sjálfstæði og hvort við kynn
um að stjórna efrahagsmálum
okkar. Þessar spurningar standa
enn og viðbrögð hinna ýmsu hags
munahópa og áhrifaaðila í þjóð-
félaginu við gengisbrevtingunni
og vandamálunum í heild sinni
gefa ekkert sérstakt tilefni til
bjartsýni um svörin.
Bretar eru um þessar mundir
að gera úttekt á árangri gengis-
breytingarinnar, sem framkvæmd
var hjá þeim fyrir einu ári og
úttektin gefur heldur ekki til-
efni til sérstakrar bjartsýni fyr-
ir þá. Megin ástæðan er sú, að
launamálastefna Verkamanna-
flokksstjórnarinnar hefur farið
úr skorðum, launin hafa hækk-
að of mikið með peim efleiðing-
um, að neyzlan er of mikil, inn-
Iflutningurinn of mikill og greiðslu
jöfnuðurinn þess vegna mjög ó-
hagstæður.
Þróunin í launamá'lum ræður
einnig úrslitum um fran kvæmd
gengisbreytingarinnar hér á landi
Ef launamálin fara úr skorðum
hér á næsta ári, ef þjóðin og
hver einstaklingur fyrir sig neit
ar að horfast í augu við þá stað-
reynd, að kjaraskerðing og það
veruleg kjaraskerðing, er með
öllu óumflýjanleg, verður ávinn-
ingur gengisbreytingarinnar fyr
ir atvinnuvegina að engu gerður
á stuttum tíma, kostnaðarhækkan
ir éta upp það forskot, sem geng
isbreytingin á að gefa atvinnu-
fyrirtækjum og við sitjum í sömu
súpunni á ný, rekstrargrundvöll
ur sjávarútvegsins, sem öllumáli
skiptir, verður ekki fyrir hendi.
Jafnframt helzt kaupgeta í há-
marki, innflutningurinn iregst
ekki nægilega mikið saman og
staðan gagnvart útlöndum batn-
ar ekki nóg.
Það er öllum ljóst að gera
verður ráðstafanir til þess að
létta undir með hinum lægstlaun
uðu en þar á líka að diaga lín-
una hart og ákveðið og standa
fast gegn því, að aðrir komist
upp með að skjóta sér undan
þeim byrðum, sem hver og einn
verður að taka á sig. Nú er t.d.
veruleg hætta á víðtæku atvinnu
leysi í vetur. Við slíkar aðstæð-
ur er það beinlínis skammarlegt
að þeir sem búa við fullkomið
atvinnuöryggi eins og t d. ríkis
starfsmenn skuli leyfa sér að
bera sin.i hag saman við þá sem
verst eru settir og eiga al'lt sitt
undir því að atvinnufyrirtækin
gangi, og horfast nú í augu við
yfirvof"ndi atvinnuleysi.
En iðstæður okkar nú gera
ekki aðeins kröfu 'il þess, að
hver og einn sýni þá þjóðholl-
ustu að taka á sig verulega kjara
skerðingu. Ástandið gerir einnig
þungar kröfur til þeirra, sem
þjóðin hefur falið forustu sinna
mála, ríkisstjórnarinnar og stuðn
ingsflokka hennar á Alþmgi. Það
er ekki nóg að framkvæma geng-
isbreytingu og skapa atvinnu-
vegunum þar með rekstrargrund
völl. Það er ekki ncg að sann-
færa þjóðina um nauðsyn kjara-
skerðingar um sinn. Það þarf
til að koma sterk forusta um
nauðsynlega endurskipulagningu
á atvinnuvegum þjóðar-
innar og nýja og öfluga
uppbyggingu atvinnulífs-
ins. f ianúar 1967 var bcðuð end
urskipulagning hraðfrystiiðnaðar
ins, sem er einn þýðingarmesti
atvinnuvegur landsmanna Sú end
urskipulagning hefur ekki enn
séð dagsins ljós. Það er vissu-
lega alvarlegt, þegar forstöðu-
maður Efnahagsstofnunarinnar
upplýsir á fundi í Hagfræðinga-
félaginu, að léleg stjórn sé ein
ástæða þess hve mörg frysti-
hús eru nú illa stödd. Getur
ekki verið, að það vandamál sé
víðtækara í atvinnulífi lands-
manna en við höfum gert okkur
grein fyrir hingað til? Skyldi
ekki þurfa menntun eða sérstaka
þjálfun til stjórnar á atvinnu-
fyrirtæki eins og til annarra
starfa? Það er ekki einleikið, að
atvinnufyrirtæki á fslandi lifa
varla af tvær kynslóðir sömu
fjölskyldustjórnenda og alls ekki
þrjár.
Ríkisstjórnin sýndi mikla stað
festu, Kjark og framsýni, þegar
hún barðist fyrir virkjun Búr-
fells og samningum um álbræðsl-
una fyrir tveimur árum en þá
staðfestu, þann kjark og þá fram
sýni þarf hún að sýna á fleiri
sviðum í sambandi við nýja at
vinnuuppbyggingu m.a. á sviði
stóriðju. Það er búið að tala mik
ið um olíuhreinsunarstöð og það
er mikið rætt nú um sjóefnaverk
smiðju. Er ekki ástæða til að
taka þeisi mál föstum og alvar-
legum tökum, einmitt nú þegar
svo iUa árar.
Annars urðu útvarpsumræðum
ar með nokkuð öðrum hætti en
búast mátti við. Gera ir.átti ráð
fyrir, að stjórnarandstæðingar
réðust mjög hart að ríkisstjórn-
inni og stuðningsflokkum henn-
ar. En raunin varð sú, að það
var miklu meiri sókn og harka í
talsmönnum stjómarflokkanna en
stjórnarandstöðunnar. Það gefur
vissulega ástæðu til að ætla,
að það sé baráttuhugur í ráð-
herrum og þingmönnum stjórnar
flokkanna og að þessir aðilar
séu staðráðnir í að halda fast
við þá stefnu, sem mörkuð hef-
ur verið og leiða hana fram til
sigurs.
Einn áhrifamikill maður
hringdi í mig eftir ræðu Matthí-
asar Bjarnasonar í útvarpsum-
ræðunum og sagði, að þarna
væri, ið sínum dómi komið eitt
bezta ráðherraefni Sjálfstæðis-
flokksins. Og vissulega er það
svo, að ræða þessa ísfirzka al-
þingismanns staðfesti skoðun æ
fleiri manna, sem náið fýlgjast
með störfum Alþingis og þing-
manna, að á fimm ára þingmanns
ferli hefur Matthías Bjarnason
vaxið mjög í starfi og ekki að-
eins orðið einn áhrifamesti tals-
maður sjávarútvegsins á Alþingi
sakir víðtækrar þekkingar á þeim
málum heldur og einnig einhver
skeleggasti barátturr aður Sjálf-
stæðisflokksins innan Alþingiis
og utan.
Yfirleitt eru atkvæðagreiðslur
á Alþingi tíðindalitlar og ekki
er ótrúlegt, að margir þeirra, er
h'lýddu á útvarpsumræðunnar
hafi skrúfað fyrir tæki sín er
atikvæðagreiðslan um vantraust-
tillöguna hófst. En sú atkvæða-
greiðsla varð þó all söguleg
vegna þess, að við hana kom fram
fyrsta opinbera vísbendingin um
það, hvað þeir þingmenn ætlast
fyrir, sem sagt hafa skilið við
kommúnista. Yfirlýsing Björns
Jónssonar gaf að vísu ekki ótví-
ræða vLstoendingu um fyrirætlun
þessara manna. Hann lét að því
liggja, að þeir mundu áður en
útvarpsumræður fara fram næst,
hafa skipað svo sínum málum, að
þeir hefðu rétt til þátttöku i
þeim. Mér skilst að það geti gerzt
með tvennu móti. Annars vegar,
að þessir menn lýisi sig utan
flokka og fá þeir þá hálfan ræðu
tíma á móti öðrum, hins vegar
að þeir stofni sérstakan þing-
flokk ag er það raunar líklegra.
Hitt er nokkuð ólióst hverjir
muni skipa þann þineflokk. Ljóst
er, að í honum yrðu alla vega
þeir Björn Jónsson og Hannibal
Valdimarsson en, um aðra er allt
á huldu. Þriðji maðurinn, sem til
Framhald á bls. 21