Morgunblaðið - 06.12.1968, Blaðsíða 8

8
MORGUNBLAÐIÐ, FÖSTUDAGUR 6. DES. 1968
0/e Thorvalds:
EVROPSK HORNALINA
(Úr ritgerðasafninu „Við upp
spretturnar“ (Vid Kállorna),
sem kom út 1961 og fjallar um
pílagrímsferðir í Grikklandi).
FINNST mönnum það furðulegt
og tilgert að draga hornalínu
líkinga frá ís'landi í norðvestri
til Grikklands í suðaustri, frá
kjarrheiðum til olíuviðarlunda,
frá Heklu til Ólympsfjalls? Samt
á slík ráðabreytni sér forsend-
ur.
Ætlunin er ekki að úthella laus
legum vangaveltum um Hellena
og norðurhjarabúa, að ala á í-
myndunum um sameiginleg nor-
rsen frumheimkynni Grikkja og
Skandínava. Ætlunin er einung
is að benda á nokkrar sérkenni-
legar líkingar, bæði ytri og
innri, með löndum og þjóðum
við báða enda hornalínunnar.
Ef við byrjum þá á yfirborð-
ínu, og reynum síðan smámsam-
an að komast undir það: sér-
kenni landslagsins á báðum stöð
um eiga furðulega mikið sam-
merkt þrátt fyrir gerólík veð
urskilyrði og margt fleira. Á báð
um stöðum liggur tröllaukin
vöðvabygging jarðskorpunnar
að miklu leyti nakin, ýmist í á-
völum eða hornhvössum línum
—• og þó er sá undraverði mun
iur á, að ísland er í rauninni álit
legan hluta ársins miklum mun
grænna en hið sólbakaða Grikk
land. fsland er nálega alveg
skóglaust, ef frá eru talin nokk
ur gróðursetningarsvæði frá
seinni tímum og lítill birkiskóg-
ur á Norðurlandi, Vaglaskógur
nálægt Akureyri sem er dálítið
brjóstumkennanlegur í augum
annarra Norðurlandabúa, en vin
sæll skemmtiferðastaður fslend-
inga sjálfra. f Grikklandi er
Vissulega meiri skógur á tiltekn
um svæðum, einsog í aðlaðandi
Elis sem er „arkadískara" en
Arkadía, en í stórum dráttum er
landið einkar kuldalegt, naktara
en skógarbúi frá Norðurlöndum
hafði gert sér í hugarlund þeg-
ar hann sá fyrir sér sælulönd
suðursins.
Um bæði löndin er sagt, að
þau hafi verið skógi klædd til
forna. Þeir Norðurbúar sem
námu land á fslandi þurftu timb
ur til húsagerðar, skipavið og
eldivið, og sama var að segja
um ört vaxandi íbúafjölda
Grikklands til forna — þó Grikk
ir þyrftu að sjálfsögðu ekki eins
naikið magn af viði — og síðan
varnaði beitin gróðrinum vaxt-
ar. Það liggur í augum uppi, að
þannig hefur þróunin orðið
enda þótt ekki sé ástæða til, að
minnsta kosti að því er Grikk-
land varðar, að taka bókstaf-
lega sagnirnar um blómlegan,
skuggsælan sveitaunað. Að
nokkru leyti eru þetta vísast
óskasagnir sem dafnað hafa í
sólarbreisk j unnL
Kindur og geitur sem gengu
nærri gróðrinum hafa að
minnsta 'kosti átt verulegan þátt
í að gefa íslenzka og gríska
landslaginu áberandi sameigin-
leg einkenni. Og yfirleitt er
hjarðmannalíf mikilsverður þátt-
ur í umhverfi og hversdagslífi
á báðum stöðum. f Grikklandi
eru beitilöndin og afréttafjöllin
langstærsti hluti nytjajarðarinn-
ar, og á fslandi vex ekkert sáð-
korn, að ekki sé minnzt á ávexti
(nýtízku gróðurhúsarækt með
hverahita er mál út af fyrir sig).
Hinir skyndilegu fossar af vagg
andi ullarbökum sem streyma yf
ir veginn og mjúkir skýhnoðr-
ar hjarðanna uppi í fjöllunum
eru upplífgandi drættir í lands-
an jökul grúfandi víðsfjarri í
bakgrunninum er í ísaldarfjar-
lægð frá gróðursælli óræktar-
rómantík Tempe-dals. Og víð-
sýnið frá Kömbum á Suðurlandi
út yfir dalinn með blaktandi
gufufjaðrir hveranna í Hvera-
gerði er á sinn séríslenzka hátt
jafnfjarlægt útsýninu frá fjöll-
unum yfir sléttlendið norðan við
Þebu einsog Njálssaga er ólík
böótískum bóndakveðskap Hesí-
ódosar.
En þegar sleppt er rismynd
jarðskorpunnar og hjarðmann-
'legri skrýfingu hennar, er enn
ein náttúrugefin hliðstæða sem
hefur grundvallarþýðingu. Það
er hafið og hlutverk þess. Vissu
lega eru til héruð í Grikklandi
þar sem fólkið hefur ævinlega
lifað fremur innilokuðu lífi og
snúið baki í hafið. Hesíódos er
an blönduðust útþensla, land-
nám og könnunarástríða bænda,
kaupmanna og hermanna — án
þessara þátta hefði Grikk-
land aldrei orðið það sem það
varð. Þegar nokkrir Svíar
skemmtu sér við það fyrir þús-
und árum í Píreus að höggva
rúnasveig í bringuna á hinu
fræga marmaraljóni sem nú
stendur í Feneyjum, ristu þeir
snemmbúna hornalínu milli
tveggja náskyldra hreyfinga:
önnur var orpin sandi margra
alda, hin var enn á ævintýra-
glöðu æskuskeiði. Og þar sem
þeir sátu og meitluðu bókstafs-
tákn sín á 'ljónið, þökkuðu þeir
ómeðvitað fyrir verðmætt lán
sem átta hundruð árum áður
hafði fylgt hornalínimni upp til
norðvesturs og var nú kvittað
fyrir með listfengum sveig á
vettvangi lánandans. Það er sem
sé greinilegt að rúnaletrið var
að verulegu leyti samið á grund
velli gríska stafrófsins af
grískumælandi Gotum í hell-
ensku nýlendunum við Svarta-
haf kringum árið 200, og þaðan
barst það svo norður til frum-
heimkynna Gotanna í S kandi-
navíu.
í enn ríkara mæli en Grikkir
hafa ís'lendingar búið að hafinu,
laginu á báðum stöðum. Og hin-
ar einföldu kvíar og afdrep, ó-
lík að formi og efni, en náskyld
í eldfornum upprunaleik sínum,
auka enn á hina sameiginlegu
stemningu lands sem er óháð tíð
og tíma á snöggkroppuðum völl-
um. Og jafnvel þar sem hjarð-
lífs bragurinn víkur fyrir frá-
hrindandi yfirbragði eru enn
sameiginlegri drættir. Hafi
menn ferðazt um íslenzkt hraun,
eru þeir ekki heldur framandi
ákveðnum dauðum, veðursorfn-
um grískum fjöllum.
Ekki er vert að fara yfir skyn
samleg mörk í leitinni að líking-
um. Það er eitthvað náskylt í
hinum víðfeðma stórfengleik, en
jafnframt er stórkostlegasta út-
sýnið að sjálfsögðu innbyrðis ó-
sambærilegt. Gljúfrið þar sem
Gullfoss dunar með draugaleg-
einmitt formælandi hinna jarð-
bundnu manna i slíkum byggð-
um. Hann á ekki nógu nötur-
leg orð til að lýsa stormstroknu
hafinu, fjórir af átta vindum
himinsins geta verið nógu slæm-
ir þegar þeir þeysast yfir vell-
ina, en þeir eru hreint skelfi-
legir á sjónum. Þangað leggur
skynsamur maður ekki leið sína.
— En vogskorin sta’andlengja
meginlandsins í Grikklandi er
löng og eyjum stráð hafið um-
hverfis víðáttumikið, og mjög
stór hluti Grikkja á öllum öld-
um hefur lifað augliti til auglit-
is við hafið, því menn hafa orð-
ið að sækja lífsbjörgina bæði til
lands og sjávar, temja sér eftir
atvikum margbreytileg lífsstörf
bænda og hirða, fiskimanna og
farmanna. Girkkland hefur átt
langa „víkingaöld“ þar sem sam
Grískt lanðslag.
því land þeirra er eyland og
einungis tiltölulega mjó ræma
með ströndum fram er byggileg
og ræktanleg, en upplandið er að
miklu leyti öræfi. Og að undan-
teknum hinum suðræna dirætti
ljúfmannlegs munaðar er mynd
Hómers af hinum sædjörfu og ár
vönu Feökum ekki svo mjög ólík
því lífsformi sem fimmtán hundr
uð árum eftir tilkomu Ódys-
seifskviðu átti eftir að þróast
við óblíðari kjör meðal skandi-
navískra og íslenzkra smákónga
og bændavíkinga.
Sé nú reynt að hverfa frá
ytra borðinu ti'l þess sem fyrir
innan leynist, þá getur maður
til dæmis velt því fyrir sér,
hvaða þýðingu hin náttúrugefnu
lífsform hjarðmennsku og sjó-
mennsku, þrátt fyrir djúptækan
mismun á umhverfi, kunni að
hafa haft í sambandi við á-
kveðna skapgerðar- og menning
arþætti sem virðast vera áþekk-
ir.
Hvaða hlutverki hefur ein-
angrun í dalabyggðum milli
hárra fjalla gegnt í sambandi
við samkeppni og staðbundnar
skærur? Hvaða þýðingu hefur
einsemd og náttúrunánd hjarð-
mannalífsins í stórbrotnu lands-
lagi haft fyrir ihugun og goð-
sagnapkapaindi hugarflug?
Hvaða áhrif hefur kvöðin til áð
ná valdi á hafinu haft á dirfsku
og fróðleiksfýsn og heimsmynd?
Hvernig hafa meira og minna
skýrar minningar um þá tíma
þegar lagt var eignarhald á
löndin — með grísku innrásun-
um og íslenzka landnáminu —
mótað áhugann á sögu og ætt-
fræði? — Ekki eru til neinir
gildir mælikvarðar á þessa hluti,
en hitt virðist augljóst að mörg
samstillt atriði áþekk þeim, sem
hér hefur verið vikið að, hafi
stuðlað að því að skapa ákveðna
líkingu, sem kann að vera lang-
sótt en veitir þó heimild til að
draga hornalínuna.
Ole Torvalds.
Grísku innflytjendaöldurnar
að norðan streymdu inn í mjög
hagstæð náttúruskilyrði, sem
auk þess sneru að gömlum og
auðugum suðaustlægum hámenn
ingarríkjum. íslendingar komu
til mannauðrar jökul- og eld-
fjallaeyjar langt úti á hinu
norðlæga hafi, þar sem ekki var
neitt annað fyrir hendi en sú
norræna frummenning sem þeir
höfðu meðferðis. Mismunurinn á
skilyrðum til afreka var geipi-
legur. Eigi að síður má segja að
fslendingar hafi á fornöld Norð-
urlanda gegnt „grísku“ hlut-
verki að því leyti sem þeir voru
fremstir þjóða á sínu menning-
arsvæði í því að skapa og varð-
veita bókmenntir.
Meðvitundin um fornöldina
hefur því einnig verið sterk á fs-
landi, á sama hátt og lestrar-
þörfin er stórkostleg og bók-
menntaþekkingin djúptæk og al-
menn. Að því leytinu er ástand-
ið nú hlutfallslega verra hjá
Grikkjum eftir margbreytileg og
erfið örlög þeirra. En á báðum
stöðum hefur hin torsótta leið til
sjálfstæðis eflt og örvað tilfinn
inguna fyrir arfleifð og baksýn.
Það sem endurheimt hinna
gömlu handrita er í augum fs-
lendinga mætti kannski bera sam
an við það sem Grikkir mundu
kenna innra með sér, ef Tyrkir
sendu til baka slöngusúluna úr
bronsi á Skeiðvellinum í Mikla-
garði, sem var upphaflega reist í
Delfí í þakklætisskyni eftir sig-
urinn við Plateu.
Jafnvel málfarslega má einnig
draga hornálínu. Einangrun fs-
lands úti á Atlantshafi og hin
tiltölulega innilukta tilveru
Grikklands í margar aldir er-
lendrar yfirdrottnunar hafa
stuðlað að varðveiz'iu þjóðtungn
anna. Byggnig grískunnar hefur
vissulega tekið talsvert meiri
breytingum, ekki sízt vegna þess
að tímamismunurinn er svo
miklu meiri, en einnig vegna
upptöku erlendra orðstofna. En
sambandið við fortíðina er eigi
að síður allgott. Og á báðum
stöðum hefur i seinni tíð með á-
kveðinni málverndarstefnu ver-
ið leitazt við að stöðva skriðið
burt frá fornmálunum og jafn-
vel reynt að minnka bilið. f
þeim skilningi hefur bæði klass-
ísk gríska og þó einkanlega forn
íslenzka verið lifandi í bókmáli
og menntunarviðleitni þjóðanna.
Hómer og Eskýlos, Edda og ís-
lendingasögur eru enn læsilegar
í heimalöndum sínum.
f Grikklandi er hreintungu-
stefna og að nokkru leyti forn-
aldarbundin málverndarstefna
fyllilega eðlileg og einungis örv-
andi fyrir menninguna — hér er
engin hætta á, að með því verði
aukin einangrun frá alþjóðleg-
um skoðanaskiptum. Stór hluti
hins alþjóðlega orðaforða á öU-
um sviðum er byggður á grísk-
um orðstofnum (að nokkru með
latínu að milliliði). Hitt kann í
rauninni að sýnast umdeilan-
legra fyrir bá sem álengdar
standa, að fslendingar hrekja
burt öll alþjóðleg orð og búa í
staðinn til nýgervinga af göml-
um innlendum stofnum. Rök-
færslan er vissulega ljós: menn
óttast að flóð framandi töku-
orða mundi sprengja íslenzku
beygingarmunstrin og þar með
Framhald á bls. 24