Morgunblaðið - 03.04.1969, Blaðsíða 14

14
MORGUNBLAÐIÐ, FIMMTUDAGUR 3. APRIL 196«
Skipulag arðsemi og f járhagsleg-
an styrk íslenzkra fyrirtækja
í
verður að taka til gaumgæfilegrar athugunar og úrlausnar
Kafli úr ræðu dr. Jóhannesar Nordals á ársfundi Seðlabankans í gær
r Á ársfundi Seðlabanka ís-
lands, sem haldinn var í gær,
flutti dr. Jóhannes Nordal,
bankastjóri, formaður banka-
stjórnar Seðlabankans, ræðu,
þar sem hann gerði m.a. grein
fyrir þróun efnahagsmála á
árinu 1968 og viðhorfum í
þessum málum nú. Fer hér
á eftir meginhluti af ræðu dr.
Jóhann«sar Nordals:,
Kem ég þá að þróun efnahags
mála á árinu 1968, en það er
varla of djúpt tekið í árinni þótt
fullyrt sé, að það hafi verið eitt
afdrifaríkasta og erfiðasta ár fyr
ir þjóðarbúskap fslendinga á
þessari öld. Meginvandinn nú,
' eins og árið 1967, var áframhald
andi og stórfel'ld lækkun útflutn
ingstekna, en vegna stöðugs
greiðsluhalla, er af þessu leiddi,
dró óðum að því, að ekki yrði
•lengur unnt með notkun gjald-
eyrisforðans að fresta róttæk-
um ráðstöfunum til þess að koma
á jöfnuði á ný í greiðsluviðskipt-
um við útlönd. Að því kom í
rióvember, þegar gripið var til
gengislækkunar íslenzku krón-
unnar. Eru þegar merki þess,
eins og ég mun víkja að síðar,
að þessi gengisbreyting, ásamt
öðrum raauðsynlegum ráðstöfun-
um, geti lagt grundvöil stór-
bættrar þróunar íslenzkra efna-
Ihagsmála á næstunni, ef hin hag
stæðu áhrif hennar eyðast ekki
af víxlhækkunum verðlags og
kiaupgjalds. Þeir atburðir, sem
hér hafa gerzt í efnahagsmál-
um, gefa þá óneitanlega tilefni
til þess, að menn spyrji áleit-
inna spurninga, ,um það, hvað
gerzt hafi og hvar við séum nú
* á vegi stödd. Mun ég gera hér
nokkra tilraun til þess að svara
þessum spurningum í ljósi þeirra
upplýsinga, er nú liggja fyrir
og að nokkru leyti má finna í
ársskýrslu Seðlabankans.
Um það hefur aldrei verið
að vil'last, að erfiðleikar þjóðar-
búskaparins undanfarin tvö ár
hafa átt rót sína að rekja til
stórfelldrar lækkunar útflutn-
ingstekna, sem átti sér stað svo
að segja samfleytt árin 1967 og
1968. Að vísu hefur ekki tekizt
á þessum tveimur árum að kom-
I ast hjá nokkrum hækkunum
kaupgjalds, sem valdið hafa
I hækkuðum framleiðslukostn-
! aði, og því aukið á erfið-
j leika atvinnuveganna. Hins
J vegar hafa áhrif þessa
verið smávægileg í samanburði
við það, að verðmæti útflutnings
framleiðslunnar hefur lækkað á
! tveimuT árum um 44%. Þekki
ég reyndar eragin dæmi þess, að
nokkurt þjóðfélag á svipuðu þró
unarstigi og ís’lendingar eru, hafi
á friðartímuim orðið fyrir slíku
tekjuhruni. En það er ekki nóg
að einblína á þá staðreynd, held
ur er nauðsynlegt að átta sig
sem bezt á því, hvað í henni
felst, og hvað þessi stórfellda
tekjurýrnun íslenzka þjóðarbús
ins uradanfarin tvö ár kennir
okkur um efnahagslega aðstöðu
þjóðarinnar og framtíðarhorfur.
Því verður ekki neitað, að rás
_ atburðanna undanfarin tvö ár
hefur þráfaldlega komið á óvart
öllum þeim, sem fengizt hafa
við stjórn efnahagsmála hér á
landi. Ný áföll hafa sífellt dun-
ið á, ýmist í formi nýrra verð-
lækkana, aflabrests á einstökum
vertíðum eða lokun markaða eing
og í Nígeríu. Þegar þróunin
snerist fyrst við á árinu 1966
eftir langvarandi vaxtarskeið,
virtit meginvandinn felast í
verðlækkunum á.erlendum mörk
uðum, sem ástæða var til að ætla
að ekki stæðu nema tiltölulega
L
skamman tíma. Þó þær vonir hafi
ao mestu brugðist til þessa, er
ekkert sem bendir tíl þess, að
um langvinna verðlækkunarþró
un sé að ræða, enda hefur verð-
lag á ýmsum afurðum farið batn-
andi að undanförnu. Hins veg-
ar hefur það komið fram, betur
og betur eftir því sem lengra
hefur liðið, að íslendingar standa
raú frammi fyrir mjög alvarlegri
og varanlegri minnkun síldarafl
ans. Má reyndar segja, að sú
staðreynd hafi fyrst orðið mönn
um fyllilega ljós eftir hina hörmu
legu síld-arvertíð síðastliðið sum
ar og haust. Vegna þess hve af-
drifarík þróun síldariðnaðarins
hefur orðið þjóðarbúskap Islend
inga undanfarin ár, er ástæða til
að rifja upp sögu hennar hér í
stuttu máli.
Þróun síldveiðanna frá 1960
til 1966 verður áreiðanlega lengi
talið eitt glæsilegasta þróunar-
skeið í íslenzkum sjávarútvegi.
Á þessu tímabili fimm til sex-
faldaðist síldaraflinn að magni,
en fjórfaldaðist að verðmæti, og
var þessi þróun meginorsök hinn
ar miklu aukningar útflutnings-
tekna, sem átti sér stað þessi ár,
en tveir þriðju hlutar verðmætis
aukraingar útflutnings frá 1960
til 1966 kom frá síldarútvegin-
um, enda voru íslendingar komn
ir í annað sæti að aflamagni með-
al Evrópuþjóða á árinu 1966.
Að þessari þróun stuðlaði allt
í senn mikið síldarmagn á mið-
onum, aukin þekking vísinda-
finna og samvinna þeirra við sjó
menn, ný tækni á síldveiðum er
fslendingar voru þjóða fyrstir
til að tileinka sór, og að lokum
gifurleg fjárfesting bæði í sí’ld-
veiðiskipum og vinnsluaðstöðu í
landi. Þannig hefur síðan 1962
verið fjárfest í síldarvinnslu og
nýjum fiskiskipum, er að mestu
leyti hafa verið æfluð til síld-
veiða, nærri 4 þús. millj. kr. mið
að við núverandi verðlag. Við
þetta má vissulega bæta stórum
fjárhæðum vegna tækjakaupa,
veiðarfæra og margvíslegrar að
stöðu, sem uppbygging síldveið-
anna hefur krafizt.
Hinn geysilegi arður, sem síld-
veiðarnar sköpuðu um skeið,
hlaut einnig að hafa gagnger á-
hrif á þróun annarra atvinnu-
vega. Fjármagnt sogaðist inn í
sfldariðnaðinn frá öðrum atvinnu
greinum, einkum öðrum greinum
jávarútvegsins, bolfiskveiðum og
frystiiðnaði. Jafnframt drógu hin
ar miklu tekjur þeirra, er við
síldveiði og síldariðnað fengust
mannafla frá öðrum framleiðslu
greinum og áttu megiraþátt í því,
að kaupgjald hækkaði hér í
landi stórlega á þessum árum.
Varð allt þetta til að draga úr
vexti aninarra greina atvinnu-
lífsins, einkum iðnaðar og bol-
fiskvinnslu, sem ekki gat stað-
izt samkeppni við síldarútveg-
inn um vinnuafl og fjármagn.
Hins vegar hélzt greiðslujöfnuð-
urinn hagstæður þrátt fyrir hækk
andi kaupgjald vegna hins mikla
útflutningsverðmætis, er síldveið
arnar sköpuðu.
Allt þetta hefur breytzt á ótrú-
lega skömmum tíma. Á árinu 1967
lækkaði síldarafliran um 40%
frá árinu áður, en 1968 hrapaði
hann niður í minna en einn
fimmta af því, sem hann hafði
verið 1966, og var þá orðinn
svipaður og hanin var, áður en
uppgangur síldveiðanna hófst
1960. Orsök þessa hruns er ein
göngu að finna í minna síldar-
magni í sjónum og breyttri hegð
un síldarinnar, og virðast nú eng
in líkindi til verulegrar aukn-
ingar síldarafla á állra næstu
árum. Hið mikla fjármagn. sem
bundið hefur verið í síldveið-
unum, hefur því á stuttum tíma
orðið að mestu óarðbært. Þegar
þessi staðreynd lá fyrir eftir
hina árangurslausu síldarvertíð
haustið 1968, var ljóst, að kippt
hafði verið að verulegu leyti fót
um undan þeim lífskjörum, er Is
lendingar höfðu getað notið
vegraa hiranar hagstæðu útflutn
ingsþróuraar fram til ársins 1966.
Við þessar aðstæður var ekk’
um neinn annan kost að velja
en róttæka gemgisbreytingu, e*
gerði hvort tveggja í senn, drægi
úr eftirspurn eftir erlendum vöi
um og þjónustu og veiltti öfluga
hvatningu til aukinnar fram-
leiðslu og útfiutnings í öðrum
Jóhannes Nordal
Seðlabankastjóri.
greinum. Áður en ég ræði geng-
isbreytinguna í nóvember og áhrif
hennar nánar, mun ég fara nokkr
um orðum uim þróunina í gjald-
eyris- og peningamálum fram
til þess tíma.
Á árinu 1968 var í öllum meg
inatriðum haldið áfram þeirri
efnaihagsstefnu, er mörkuð hafði
verið í upphafi ársinis 1967
þegar lækkun útfliutningstekna
fór fyrst að gera alvarlega vart
við sig. Stefna þessi byggðist á
því að vinraa að hægfara aðlög-
un tekna og lífskjana að hiraum
breyttu aðstæðum þjóðarbúsins,
jafnframt því sem reyrat var að
jkoma í veg fyrir, að tieikju-
missir sjávarútvegsiras hefði í för
með sér snraggan og alvartegan
samdrátt í eftirsipurn og atvinnu.
Á meðara líkur voru til að sam-
dráttur útflutningsteknanna
yrðu tiltölulega ákammær, þótti
réttlætanlegt að taka þá áhæ-ttu
að gjaldeyrisfoirðiinn færi lækk-
andi, ef hægt yrði að nota svig-
rúmið til skipullegrar aðlög-
ar og til að forðast efnahags-
legar truflanir.
Eftir að íslenzka krónan hafði
verið lækkuð í kjöLfar gengis-
bney'tingar sterlingispundsins í
nóvember 1967, stóðu vonir til
þess, að þessi stefna gæti náð
markmiði sínu án þess að til
frekari stóraðgerða þyrfti að
koma. Þaranig tókst að lækka inn
flutning og gjaldeyrisnotkun um
nær 20% fyrri hluta árs 1968.
Þessi árangur reyndiist þó alger-
lega ófullnægjandi, vegraa þess
Ihve þróun útfLutningstekna var
óhagstæð. Þegar það kom svo í
ljós um haustið, að síldarvertíð
mundi bregðast að mestu eða öllu
leyti, hafði það í för með sér
alvarlegan ótta við geragisbreyt-
ingu og öldu spákaupmeinnsku,
sem ekki var við ráðið, þrátt
fyrir setningu 20% innflutn-
ingsgjalds í september og ým-
issa beinraa takmarkana, er sett-
ar voru á gjaldeyrisyfirfærslur.
í lok október var gjaldeyrisstað
an orðin neikvæð um 243 mffllj.
kr. og hafði þá versnað frá ára-
mótum um 1285 millj. Eftir gerag-
isbreytinguna 12. nóvember sraer
ist þessi þróun snögglega við
og var nettó-gjaldeyrisstaðan orð
ín jákvæð að nýju um 302 millj
kr. á nýja genginu í lok ársins
og hefur hún enn batnað síðan.
Heildarhallinin á greiðslujöfnuð
inum á árirau 1968 reyndist um
850 millj. kr., reiknað á því gengi
sem gilti megirahluta ársiras, og
var sá halli jafnaður með rýrn-
un gjaldeyrisstöðunnar.
Annars er mjög erfitt að bera
saman greiðslujöfnúð ársins 1968
við fyrri ár, bæði vegna áhrifa
stórframkvæmda við Búrfell og
Straumsvík og vegna þeirra
tveggja gengisbreytinga, er áttu
sér stað á árunum 1967 og 1968.
Sé litið á viðskiptajöfrauðinn í
heild, þ.e.a.s. viðskipti með vör-
ur og þjónustu, kemur í ljós að
um vair að ræða 2685 millj. kr.
halla á árinu 1968 miðað við
bráðabirgðatölur Hins vegar
voru 1510 millj. af þessum halla
vegna sérstaks innflutnings, en
til haras er talinn iranflutningur
vegna stórframkvæmda, skip og
flugvélar og innflutningur varn
arliðsins,en allt er þetta greitt
með erlendum lánum eða af er-
lendu fé. Sé tekið tilliit til þessa
bæði árið 1967 og 1968 og einn
ig gerð leiðréttinga vegna breyt-
ingar á útflutningsvörubirgðum
kemur í ljós, að viðskiptajöfn-
uðurinn á árinu 1968 hefur
orðið um 200 miildj. kr. óhagstæð
ari en 1967, þegar hvort tveggja
er reiknað á genginu, sem gilti
fyrir síðustu gengisbreytingu
Gerðist þetta þrátt fyrir 17%
lækkun, sem átti sér stað í al-
meranum innflutningi á árirau
1968
Til þess að korraa í veg fyrir,
að hin mikla rýrnun gjaldeyris
Stöðunnar á árinu 1968 stefndi
greiðslugetu þjóðarbúsins út á
við í hættu, reyndist nauðsyn-
legt að leita fyrirgreiðsiu hjá al-
þjóðapeningastofnunum. Voru
tekin tvö slík lán í nóvember,
anraað hjá Alþjóðagjaldeyrissjóðn
um, en hitt hjá Evrópusjóðn-
um samtals að fjárhæð 8.75 millj.
dollara, eða 770 millj. kr. á nú-
verandi gengi. Einnig notfærði
Seðlabankinn sér í september rétt
til láras hjá seðlabörakum Norður
landa að fjárhæð 20 millj. særaskra
króna. Var lán þetta endurgreitt
í desember. Þótt hin alþjóðlega
samvinna í gjaldeyris- og pen-
ingamálum gefi Islendingum
eins og þessi dæmi sýna, stór-
aukið öryggi fyrir efnahagsleg-
um áföllum af völdum gjaldeyris
erfiðleika, kemur það að sjálf-
sögðu á engan hátt í staðinn fyr
ir þá vernd, sem traustur gjaild-
eyrisforði veiitir. Hlýtur það því
að vera mikilvægt markmið í efna
hagsmálum á næstu árum að
bæta gjaldeyrisstöðuna að nýju
svo að hægt sé að endurgreiða
þau lán, sem nú hafa verið tek-
in, og leggja að nýju grund-
völl sterkrax gjaldeyrisstöðu.
Það er reyndar ekki ástæðu-
laust að minna á það á þessum
vettvangi, hve milkiLs virði það
hefur verið íslendingum undan-
farin tvö andstreymisár, hversu
tekizt hafði að safna öflugum
gjaldeyrisforða á velgengnistím-
anum á undan. Án þess svig-
rúmis og öryggis sem gjald-
eyrisforðinn veitti, má telja víst,
að lækkun útflutningsteknanna
hefði haft í för með sér stór-
um meiri vandræði,bæði í formi
atvinnuleysis og gjaldeyrisskorts
en raun ber vitni. Mi’klum gjald
eyrisforða verður hins vegar
ekki safnað, jafravel eklki á vel-
gengnisárum, nem.a menn séu
reiðubúnir til þess að reka pen-
inga- og fjármál'astefnu, er geri
það kleift. Þegar þær raddir
heyrast nú, að æskiiegt hefði ver
ið að safna í góðærinu meiri sjóð
um til mögru áranna,vona ég,
að>J því felist aukinn skilningur
á «SIi þessara mála, er auðveld
að geti framkvæmd slíkrar pen-
ingastefrau í framitíðinni.
Efnahagsþróunin undanfarin
ár hefur vissulega sýnt fslend-
iragum það betur en nokkru sinni
fyrr,hversu miklar sveiflur geta
átt sér stað í útflutningstekjum
þjóðarinnar. Eina raunhæfa leið-
in til þess að draga verulega
úr áhrifum slíkra sveiflna á þjóð
artekjur og afkomu almenningis,
er að beita gagnverkandi aðgerð
um í peninga- og fjármálum. f
því felst, að á uppgangsárunum
þegar útflutningur og þjóðartekj
ur fara ört vaxandi, sé reyrat
að draga úr áhrifum þess á
neyzlu og fjárfestingu, en hluti
tekjuaukningarinraar notaður til
að auka gjaldeyrisforðann. Ásam
dráttartímum, eins og undanfarin
tvö ár, sé hins vegar slakað á
klónni, peningum veitt út í at-
vinraulífið með auknum útláraum
Seðlabankans, en mismunurinn
jafnaður með notkun gjaldeyris-
forðans. Það er einmitt á þessum
sjónarmiðum, sem stefna Seðla-
bankaras í peningamáLum á und
anförnum árum hefur grundvaLl-
azt.
Kemur þetta mjög skýrt í ljóts
ef menn bera saman annars veg-
ar þróunina árin 1964 og 1965,
þegar vöxtur útflutningstekraa
var einna hagstæðastur, en hiras
vegar sl. tvö ár, 1967 og 1968,
þegar um stórfelldan samdrátt
útflutningstekna var að ræða.
Á fyrra tímabilirau, árið 1964
og 1965, var stefnan í peninga-
málum við það miðuð að hamla
á móti of mikilli útlánaaukningu
barakanna, og þeirri ofþenslu, sem
því mundi vera samfara. Á þess
um tveimur árum jókst bundið
fé í Seðlabankaraum uim meira
en 600 millj., án þess að útlán til
banka og fjárfestingairlán asjóða,
önnur en endurkaup, væru nokk
uð aukin. Kom því öll aukning
bindiskylduranar fram í gjaldeyr
iisstöðunni, en hún batnaði á
þessum árum um 601 millj. Eftir
á að hyggja munu fllestir því sam
mála, að þörf hefði verið enn öfl
ugri ráðstafaraa í þessa átt. TiL
að ná því marki hefði fleira þurft
að koma til en peningalegar að-
gerðir einar og þá einkum greiðslu
afgangur hjá ríkissjóði og starf-
semi verðjöfraunarsjóðs fyrir sjá
varútveginn, er dregið hefði get
að úr hinuim mi'klu áhrifum er-
lendra verðhækkana 'á þjóðarbú
Skapinn. Er mikilvægt, að menn
gleymi ekki þessari reynslu,og
að lögin um Verðjöfnuraarsjóð nái
samþykki Alþingis nú fyrir vor-
ið.
Sé aftur á móti litið til ár-
anna 1967 og 1968, verður aLl't
anraað uppá teningraum. Bæði
þessi ár var slakað mjög á í pen
ingamálum og fjármálum ríkis-
iras í því skyni að draga úr hin-
um alvartegu samdráttaráhrifum,
er stöfuðu af tekjumissi útflutn
iragsatvinnuveganna. Hefur þetta
gerzt bæði í gegnum viðskipti
Seðlabankans við innlánsstofn-
anir og ríkissjóð. Versraaði staða
þessara aðila í heild gagnvart
Seðlabankanum um 1300 millj.
kr., en á móti því rýrnaði staða
Seðlabankaras erlendis um 1553
millj., og liggur mismiunurinn
í ýmsum öðrum innlendum hreyf
ingum.
Sá fyrst litið á banka og aðrair
innlánsistofnianir, sést, að útlána
aukning þeirra varð á þessum
tveimur árum 1953 millj. kr., en
innstæðuaulkniragin nam aðeina
1449 millj. kr. Var útkoman í
þessu efni heldur hagstæðari ár-
ið 1968, en þá jukust innlán um
908 millj. kr., en aðeins 541 millj.
kr. 1967. Kom mismunuriran á
inn- og útláraum þessi tvö ár,
en hann nam rúmum 500 miLLj.
kr., svo að segja allur fram í
skuldaisöfraun við Seðlabankaran.
Að vísu var bindiskyldu haldið
áfram á þessu tímabili, og jókst
bundið fé um 351 millj. kr., en
allt þetta fé og miklu rneira til
var lánað banlkalkerfinu að nýju
með endurkaupum afurðavíxla
og á annan hátt. Nam útLáraaaukn
ing Seðlabankans til bartkakerf-
iisiras á þessum tíma 818 millj. kr.
Framhald á bls. 19