Morgunblaðið - 21.10.1970, Blaðsíða 10

10
MORGUNBLAÐIÐ, MIÐVIKUDAGUR 21. OKTÓBER 1970
BÓKMENNTIR - LISTIR /^OKMENNTIR - LISTIR
BÓKMENNTIR - LISTI^
TÓNLEIKAR
HAFLIÐI Halligrímsson nefnist
aimigiuir tón-myndlistamaður, sem
Shéflit eellótánleika í Norræna
húsinu á vegum Musiea Nova sl.
laugardag, og oprnaSi uim leið
sýningu á myndum sínum á
sama stað. Bkiki er Hafliði mieð
öllu ókuminiuir tónleikagestum,
því áður hefur hamn gietið sér
gott orð fyrir leik sinn, bæði
sem einleikari með Sinfóníu-
hljómsveitinni og á sjálfstæðum
tónileikum. Verkefnavalið var
tfarvitniliegt, og áttu verkin það
sameiginlegt að vera öll samin
á þessari öld, og minnist undir-
ritaður þess ekki að hafa heyrt
miokfcurt þeirra á tónleikum hér
áður, en höfundar þeirra eru L.
Janacek, A. Webem, O. Messia-
en, B. Britten og tflytjandi sjáltf-
ur. Einkenmdist leikur hans atf
miklum áhuga, snerpu, safarík-
um tóni og ágætrí tækni. Of lamgtf
miál væri að fjalia um hvert ein-
afcakt verk, en þó get ég ekki
stillt mig um að láta í ljós að-
dáium mínta á hvernig honum
tókst að gæða endalausa laglínu
Messiaena l'ífi í þvi mjög svo
athyglisverða verki „Lotfsömgur
um eilífð Jesú“ (að mestu leikið
á einn streng), og einnig flytj-
enidum, en við flygilinm sat Haíl-
dór Haraldssom, og Skilaði hlut-
verki sínu með sóma. Frum-
flutnings á Fanitasíu Hatfliða var
beðið með nokkurri etftirvænt-
inigu. Verk þetta er hugsað, eins
og höfumidur segir sijáltfur, sem
miótpartur eða undirspil við
myndir bans, þó ekki liggi ljós
fyrir (ef til vill ekki til þes3
ætlazt) tenigsl miTli tóna og
mynda, þvi Fantasían er mjög í
anda þess sem nú gerjar í ferinig-
um tóniskáld. En miargar af mynd
uinucm minna sterkílega á það
sem Picasso og fleiri snjalllir
menn voru að gera fyrir svo
sem fjörutíu til fimmtíu áxum,
og myndiistarmemm miuindu senini
lega flokka undir þann stíl er
kemndur er við kúbisma, og að
mínu áliti er tónverkið mun
áhugaiverðara. Fanitasían. er að
mestu saimsett úr al'ls kyns
etffektuim og tæiknibrelium, sem
gefa -góða hugmynd um hve vel
höfundur þekkir hljóðfæri sitt,
og um Leið tækifæri til að sýna
tæknilega hætfni sína. Höfundur
tekur sjálfur fram að „tóna-
samstæðam" sé röð þátta, sem
hver um sig ieggi áherzlu á sér-
stök hljóðeinkenni hljóðtfærisims,
og auðiveldlega má greina það,
en um leið verkar það fremur
losaralegt í tforrni, farið er úr
eimu í ammað „án heyramlegs
undirbúnimgs“, þó auðvitað megi
benda á að orðið Fantasía gefi
tilefni til að menn fari á kost-
um. Að mínu mati er seimasti
hiutiinn áhrifamestur og heilleg-
astur, með sterbum lamgvamandi
ómstreitum, sem mynda vaxandi
spenmu, allt að því otfvæni, og
niðurlagið er sk’emimtilega temgt
upphafimu. í verkimu eru sprettir
sem getfa ástæðu til að ætla a@
Hatfliði hafi taugar ti’l tónskáld-
sfeapar, og verður fróðlegt að
fylgjast með hvort huigmynda-
rí'kt ímyndunarafl hana hneigist
fremur til tómsmíða eða mynd-
sköpumiar í framtíðinmi (mema
hvort tivegigja verði). Ámægju-
legt var að sjá hve vel tón-
ieikarnir voru sóttir, og mega
þeir fólagar Hatfliði og Halldór
vel við umdirtektir una.
Norræma húsið og Norræna fé-
lagið buðu til tónleika í Norræna
Jiúsinu sl. sunnudag en þar kom
fram sæmiska söngkonan Lil
Dahlin-Novaik og flutti lög eiftir
norræn tónskáld eingönigu, en
fulltrúi íslands í þeim flok'ki var
Jón Þórarinsson. Lil Dahlin-
Novak söng með miklum drama-
tískum tillþritfum. Var tfúlkum
hieninar oft yfirdrifin, röddin
misjöfn, og yfirfeitt hafði hún
allt of mikið fyrir hkitunum.
Árni Kristjánssan lék undir atf
mikilili nærfæirni.
Norræna húsið er prýðile'ga
tfallið til kammiertónleika —
þegar. ekki er rok úti. Salar-
ikynni hússins eru hin vistleg-
ustu og þar kiunnia meen vel
við sig — etf logn er úti. Nú er
íslenzkri veðráttu þaminig hátt-að,
því miður, að yfirleitt er rok,
og þá ekki sízt á þeim stað sem
þetta ágæta hús stendur. Um
leið og vindur bærist tekur að
gnauða í hurðum og gfluggum
hússins af sllikum gauragangi að
t-il stómar trutflunar er fyrir það
tfólk sem inni situr og reynir
að einlbeita eyrum sínum að þeim
h^óðum sem þar eru framfleidd,
til aðigreininigar frá öðrum hljóð-
um, sem að utam berasit. Stund-
um eru áhöld um hvor hafi
betur, slagharpan eða vindharp-
an. Er þeirri beiðni hér með
beimt til forróðamanmia hússins í
mestu vinseimd, hvort ekíki megi
með einhverju móti lækka
rostanin í þessu rammíslenzba
fyrirbrigði. Egill R. Friðleifsson.
Hvergi hræddur hjörs í þrá
Cesar Mar: Ur djúpi tímans.
Þættir úr lífi íslenzks sjó-
manns úr fyrra stríði. Prent-
smiðjan Leiftur. Reykjavík
1970.
I>EIR eru ekki margir, farmenn-
irnir íslenzku, sem hafa skrifað
og látið prenta frásagnir af ferð
um sínum á erlendum^ farm-
skipum um heimshöfin. Ég man
ekki, að út hafi komið á íslenzku
um slíik efni nema hin fræga
reisubók Jóras Indíafara, áður en
Sveinbjöm Egilson lét prenta
Ferðaminningar sínar í tveimur
bindum. En þess minniist ég, að
í Bókasafni Isafjaxðar voru fáar
bækur jafn virasælar í bókavarð-
artíð min'ni, enda var Sveinbjörn
ritfær, hafði frá mörgu og mis-
jöfnu að segja og var óvílinn á
að skýra f.rá þátttöku sjálfs sín
í skemmtunum félaga sinna.
Höf-undur bókarinnar Úr
í átthagana andinn leitar
Bergsveinn Skúlason: Áratog
Þættir lir atvinnusögu Breið-
firðinga. Prentsmiðjan Leiftur
Reykjavík 1970.
Hvergi var annar eins fram-
fara- og umbótaáhugi ríkjandi
hér á landi um miðbik 19. aldar
og í Austur-Barðastrandar-
sýslu, sem nú er orðin svo fá-
menn, að þar býr ekki miklu
fleira fólk en búsett var í Flat-
eyjarhreppi einum saman, þegar
þar var fjölbýlast. Þessum
áhuga fylgdi menningarleg vakn
ing og reisn, sem ekki náði að-
eins til þeirra, sem fremstir
stóðu í fylkingu, heldur og til
greindrar alþýðu í öllum sveit-
um sýslunnar og raunar um all-
ar innsveitir Breiðafjarðar. Það
var því engin tilviljun, að þama
komu fram á einum aldarþriðj
ungi þrjú af höfuðskáldum okk-
ar á 19. öld, Jón Thoroddsen,
Matthías Jochumsson og Gestur
Pálsson, og að úr þessum jarð-
vegi uxu systumar Herdís og
Ólína, sem voru skilgetnar dæt-
ur íslenzkrar alþýðumenningar,
en fáguðu ljðð sín og sagnir við
ljós nýs blóma i bókmenntum
þjóðarinnar. Þarna voru og marg
ir aðrir hagsmiðir bragar og fá-
gætir sagnamenn — og sumir
þeirra svo sem engin dusilmenni
á sviði hinnar margslungnu lífs-
baráttu, sem oft var háð á
„landamærum lífs og dauða“.
Sú lífsbarátta, sem raunar átti
sér rætur í allmargvíslegum
möguleikum til bjargræðis, hafði
um aldir borið þann ávöxt, að
eyjamenn björguðust betur en
flestir áðrir landsmenn, þegar
harðast svarf að, og gæddi ýmsa
þeirra slíkri reisn manndóms og
mannúðar, að þeir létu einskis
ófreistað til að bjarga frá hung-
urdauða þeim fjölmörgu, sem
leituðu á náðir þeirra víðs veg-
ar að. Frægast dæmi um rausn
og líknarlund eyjamanna er það
einsdæmi, að í Móðuharðind-
unum flutti Eggert Ólafsson,
sem hafði að nýju numið Hergils-
ey, fjölda hungraðra manna út I
Oddbjarnarsker, fyllti þar all-
ar verbúðir og bjó þeim, sem
þar komust ekki fyrir, hæli
undir áttæring sínum, og síðan
naut hópurinn handleiðslu hans
sér til lífsframfæris — og bjarg-
aðist þannig frá hungurdauða!
Höfundur þessarar bókar er
uppalinn í Skáleyjum í Austur
Barðastrandarsýslu á þeim tíma,
sem atvinnulíf var þar enn með
blóma og flestir hinir fornu
bjargræðisvegir voru enn vel
nýttir og yfirleitt með sama hætti
og áður. Hann kynntist auðvit-
að gömlu fólki, körlum og kon-
um, sem kunni skil á mörgu frá
liðnum tímum, og um hríð bjó
hann búi sínu vestra á mótum
nýs og gamals og mun hafa kom-
izt að raun um, hvert stefndi um
atvinnulíf, afkomu og búsetu í
eyjunum og í hinum strjálbýlu
f jörðum í vestustu hreppum sýsl
unnar. Nú hefur hann um ára-
tugi átt heima í Reykjavík og
gefist kostur á að hitta þar
gamla Breiðfirðinga, ræða við
þá, rifja upp minningar og bera
saman við þá bækurnar, og auð-
vitað hefur hugur hans löngum
dvalið við það erfiða, en fjöl-
breytta og frjóa líf, sem lifað
var í eyjum Breiðafjarðar og á
þeim annesjum, sem buðu að
nokkru upp á svipuð hlunnindi.
Hann hefur svo sent frá sér sex
bækur á undan þessari, sem all-
ar fjalla um átthagana, fólkið
ið þar, lífshætti þess, gerð þess
og hugsunarhátt. Er sitthvað for
vitnilegt að finna í þessum bók-
um, þótt í sumum þeirra sé efn-
ið nokkuð reytingslegt, en þessi
bók hans, Áratog, er að mín-
um dómi merkasta rit hans, enda
samfelldast og mest í fang færzt.
Bókinni var upphaflega ætlað
að verða bindi í stóru ritverki,
sem fjalla skyldi um byggðir
Breiðafjarðar, en ekkert varð
úr framkvæmdum nema hvað
Bergsveinn skrifaði þessa bók
um það efni, sem honum var ætl-
að að gera skil. Lá svo handrit
bókarinnar fullgert í mörg ár,
unz höfundurinn tók þann kost
að láta gefa hana út sem sjálf
Bergsveinn Skúlason
djúpi tímans hét upphaflega
Cesar HaUbjörnsson, en tók sér
ættarnafnið Mar, þar eð hann
komst að raun um, að þeir er-
lendu menn, sem hann var í
mörg ár samvistum við í höfn-
um oig á heimshöfum virtust eiga
mjög erfitt með að bera fram
nafn hans eða skrifa það án þess
að afbaka það á ýmsan hátt.
Hann er Vestfirðingur að ætt
og uppruna, og átján ára gamall
réð hann sig hér í Reykjavík á
norskt þúsund smálesta bark-
skip. Það var 18. dag október-
mánaðar árið 1915, þegar heims-
styrjöldin fyrri hatfði geisað á
annað ár og lífshætta sjómanna
á hluitlausum skipum fór sívax-
andi með svo að segj-a hverjum
deginum sem leið. Ekki getur
'hann þess hvað olli því, að bann
brá á þetta ráð, en trúlega hef-
ur hiran hásigldi og tignarlegi
farkostur laðað hann og hinir
válegu atburðir, sem voru að
gerast úti í veröldinni, örvað
þrá hans til ævintýra og mann-
'hættu, svo að hann hugsaði ekki
eiinu sinni út í það, hver vandi
honum yrði á höndum, þá er
hann skyldi ganga að störfum á
hinu hásiglda stórskipi, þar sem
fjölda ráa bar við himin og stög
og strengir virtust hartnær
óteljandi. Auðvitað lenti hann í
miklum vanda, en skapfesta
hans og íhugun, ásamt þjálfuðu
þreki og seiglu, þjörguðu hon-
um í hverjum vanda, og ekki
leið á löngu, unz hans var orð-
inn fulligildur til allra verka og
mjög vel metinn og allt að því
virtur af félögum sínum.
Leiðin lá til Bandaríkjanna,
og var þar tekinn farmur til
Eraglands. Á leiðinni höfðu skip-
verjar kyn.ni af þýzku-m kafbát,
en þá var stríðsharkan ekki kom
in í hámark, svo að skipið fékk
að fara ferða sinna. Þegar til
Cesar Mar.
rninni en á suðlægum leiðum.
En samt sem áður varð sú raun-
in, að kafbátur sökkti skipkiu
skammt til norðausturs af ír-
landi. Áhöfnin komst í björgun-
arbáta, en á ný vildi svo til,
■að Cesar Mar lenti í meiri hættu
en flestir félagar hans. Áhöfnin
náði landi á norðausturhomi ír-
lands og þaðan var hún látin
fara suður til Liverpool. Lýkur
þar með frásögnum af styrjald-
larsiglingum höfundarins, en
fjórði og síðasti þáttur bókar-
iranar fjallar um vist hans á
norsku selveiðiskipi, sem stund-
aði veiðar á norðurhöfum.
Ekki verður sagt, að málið á
þessari bók sé fágað eða stíllinn
samfelldur, og stundum eru
hugsana- og setnimgiasambönd
'síður en svo rökrétt. En samt
sem áður er höfundur el^ki
sneyddur ríthöfundarhætfileik-
um. Frá mörgum ævintýrum er
sagt í bókinni, sem bæði gerast
í höfnum og á höfum úti, en þó
Guðmundur G. Hagalín
skrifar um
BÓKMENNTIR
stætt ritverk, enda sómir hún
sér vel sem slík.
Hún fjallar fyrst og fremst um
atvinnulífið á 19. öld og fyrstu
áratugum þessarar aldar í Vest-
ureyjum, það er þeim hluta
Breiðafjarðareyja, sem heyra til
Flateyjarhreppi og Austur-
Barðastrandarsýsiu, en víkur
einnig — þegar það á við — að
lífi manna í eyjunum, sem eru í
Dala- og Snæfellsnessýslu. Og
þó að hann segi einkum frá at-
vinnuháttum á fyrrgreindum
tíma, skírskotar hann oft til heim
ilda frá löngu liðnum tíðum. Inn
gangsorðin fjalla til dæmis um
Hrafna-Flóka, „sem verður að
teljast fyrsti landneminn í
Breiðafirði," og færir höfundur
gild rök að því, að vart hafi ver-
ið annars að vænta, en það yrði
hlutskipti Flóka, sem sagan
hermir, þar eð í Vatnsfirði var
gnægð fiskjar, fugla og sela,
landið fagurgróið og Hrafna-
Flóki alls ókunnugur því, hve
Framliald á bts. 18
Englands kom, lét hinn ungi ís-
lendingur afskrá sig, enda líkaði
honum mjög il'la við skipsitjór-
ann, eins og félögum hans yfir-
leitt. En nú fór Cesar Mar úr
öskunni í eldinn, réðst á norskt
gufuskip, sem var í förum milli
kolahafna á Englandi og Ermar-
'sundsborga á Frakklandi. Á
fran'skar hafnarborgir gerðu
Þjóðverjar loftárásir, en það dró
ekki dáð úr Cesari Mar. Á sigl-
ingaleiðum skipsins var bráð
hætta, bæði af tundurduflum
Bandam'arana og kafbátum Þjóð-
verja, og þar kom, að skipið
lenti á tundurdufli. Öll skips-
höfnin bjargaðist, en íslending-
urinn var einn þeirra, sem hætt-
ast var kominn. Hann réðst þó
-að nýju á norskt skip, sem sigldi
í þágu Bandamanna, fór á því
til Argen-tínu og þaðan til Frakk
'iands með korn, en tók síðan kol
á Englandi og skyldi nú sækja
farma til Bandaríkjanna. Brezka
herstjórnin gaf skipun um, að
'siglt skyldi norðarlega yfir
Atlantshafið, hættan þar talin
■að höfundurinn lýsi sjálfum sér
sem fágætlega staðföstum og
ábyrgurn gerðarmanni, sem
stenzt engu síður freistingar
þær, sem sjómanninum mæta í
erlendum hai'narborjjum, en
þrekraunir og hættur á sollnum
sævi, þar sem drápstæki ógna
sjómanninum og farkosti hans,
grunar lesandinn höfundinn alls
ekki um að ver-a að ger-a um of
úr sjálfum sér og sínum dyggð-
um, — svo ríkur er sanninda-
blær frásagnarinnar. Höfundur
lýsir oft mætavel umhverfi sínu,
og sumair atburðalýsiragar hans
vitna um mjög næma athyglis-
gáfu oig veigamikla rökvísi. Oft
lýsir hann líka hugsunum sín-
um og tilfinningum af ærinni
glöggskyggni, og má þar til dæm
is taka lýsinguna á hugarástandi
haras og viðbrögðum, þegar hann
kernst í þann mikla vanda að
stýra í fyrsta sinn og án leið-
beininga þúsund smálesta bark-
skipi á undanhaldi í blásandi
byr og má þakka sínum sæla,
Framhald á bls. 20