Morgunblaðið - 12.03.1972, Blaðsíða 21

MORGUNBLAÐIÐ, SUNNUDAGUR 12. MARZ 1972
21
Sextugur;
Kristinn Vilhjálmsson
Heiðursskjal
— fyrir útgáfu Iceland Review
Á TÍMAMÓTUM I ævi manna er
gjarnan reett um, hvernig við-
komandi aðili er, hvort hann sé
prúður drengur og góður. Mér
hefur ocft fundizt það fara fyrir
ofan garð og neðan hvað menn
eru, hvort þeir eru rnenn, sem
hafi hugsjónir og eru þeim trúir,
myndi sér skoðanir og standi við
þær, þótt á stundum andi köldu.
— Séu samnir drengir. — Vinur
minn, Kristinn, verður sextugur
á morgun. Mér hefur oft dottið
í hug, að líkja Kristni við klett á
úthafsströnd. Kletturinn hefur
um aidaraðir barizt við þungar
öldur úthafsins og ekki ósjaldan
fengið þung högg. Kletturinn
stendur enn. Hann er hnarreist-
ur. Hann er stoltur af hlutverki
sínu. Hann er einn af útvörðum
lamdsins. Eins er það með Krist-
in. Bindindi er hana hugsjón og
leiðarljós. Hann myndar sér
óhikað skoðanir og heldur þeim
framrni, hvar sem er og hvenær
sem er, en er líka fljótur að
ibreyta um skoðun ef annað reyn-
ist réttara. Slíkir menn sem
Kristinn eru ekki aiira, en þeir
eru sannir. Ég leyfi mér að segja
að Mfsviðhorfi Kristins verði bezt
lýst með orðunum: „Það skal
fram, sem fram horfir, er rétt
horfir."
Kynni min og Kristins hófust
fyrir átta árum. Þá var ég ásamt
fleiru ungu fólki að taka min
fyrstu skref á félagsmálabraut-
inni. Skrefin voru reikul, því
reynsluna skorti. Margir voru
okkur hjálpsamir á þessum ár-
um, en einn hefur aldrei sleppt
af okkur hendinni, það er Krist-
inn. Oft fannst mér Kristinn
harður og oft sló í brýnu, en allt-
af fann ég að máiefnið var
Kristni helgur hlutur. Því erum
við Kristinn einlægir vinir í dag
og við höfum alltaf verið hrein-
skilnir hvor við annan, óhrein-
lyndi líður Kristinn engum.
Kristinn hefur verið félagi í
Góðtemplarareglunni um tugi
ára. Hann hefur alitaf verið með
starfssömustu félögum hennar.
Nú á þessum timamótum gœti
hann liitið til baka yfir farsælt
starf á umbrotatimum. Kristinn
mun ekki Mta til baka, hann er
ekki þannig skapi farinn. Hann
Mtur fram á veg. Það sannast
bezt með þætti hans að stofnun
og mótun lUT — íslenzkra ung-
templara.
Hann var aðalhvatamaður að
stofnun UTF Hrannar og tók að
auki mjög virkan þátt i stofnun
lUT. Ég hafði hugsað mér að
þessar línur yrðu mín persónu-
lega kveðja til Kristins á merk-
um degi með þakklæti fyrir að
hann hefur ailtaf umgengizt
mig sem jafningja, þrátt fyrir
margfaldian mun á árum og
reynslu.
En ég get ekki látið hjá Mða
að þakka Kristni fyrir alla hans
velviid og hjálpsemi í garð UTF
Hrannar. Vinsemd sú, sem hann
hefur ætíð sýnt Hrönn, nær
langt, langt úf fyrir þær kröfur,
sem hægt er að gera til hans sem
framkvæmdastjóra Templara-
haMarinnar. Hann hefur hvenær
sem er og hvar sem er, í vinnu-
tima og utan hans, að nóttu sem
nýtum degi, verið fús til hjálpar,
enda er óspart leitað til hans.
Kristinn hefur sagt mér, að það,
sem hafi gefið honum einna
mesta ánægju í bindindisstarf-
inu, sé hlutdeild hans að stofnun
UTF Hrannar.
Kristinn er hamingjumaður i
einkalífinu og hans mesta gæfa
er yndisleg og samhent kona og
velheppnuð börn, er hafa hug-
sjónir föður síns.
Sveinn H. Skúlason.
í BLAÐINU Lögberg-Heims-
kringla er frá því skýrt, að á
lokasamkomu þjóðræknisþings-
ins 19. febrúar sl. hafi heiðurs-
gestur þingsins, Heimir Hann-
esson meðtekið tvö skrautleg
skjöl, undirrituð af Skúla Jó-
hannssyni, formanni Þjóðrækn-
isfélags Islendinga og Jóhanni
Th. Beck, formanni North Am-
erican PubUshing Oo Ltd. Var
hann beðinn að afhenda Haraldi
J. Hamar annað skjaldð, en þeir
félagar eru útgefendur og rit-
stjórar Atlantiea & Iceland Rev-
iew.
Á skjalið er skráð á ensku:
Þjóðræknisfélag íslendinga í
Norður-Ameríku og Útgáfufélag
Norður-Ameríku Ltd, útgefend-
ur Lögbergs Heimskringlu, bera
lof á afbragðs blaðamennsku
H-eimis Hannessonar og Haralds
J. Hamars við ritstjórn og
útgáfu tímaritsins Atlantica &
Iceland Review frá upphafi rits-
ins 1963. Jafnframt ber starfs-
liði og dreifiaðilum ritsins lof
fyrir að sjá lesendum fyrir tíma-
riti á ensku, sem sýnir íslenzk
viðhorf, bæði forn og ný. Lit-
myndir og önnur myndskreyt-
ing eykur listrænt gildi útgáf-
unnar. Jafnframt að þetta frá-
bæra framtak er metið, fylgja
Heiðurssk.jaMð, sem ritstjórum
Iceland Review var veitt.
óskir um að Atlantica og Ice-
land Review megi lengi reynast
upplýsingalind öllum þeim, sem
áhuga hafa á íslenzkum mál-
um.
— Um úthlutunar-
mál listamanna
Framhald af bls. 17.
óæðri. Ég ætla ekki að svara þeirri
hugsanlegu mótbáru að þessu sinni.
Mig langar aðeins til að minna á
það, hvemig þó var, þrátt fyrir allt,
gert við listamenn í okkar gamla
kreppuþjóðfélagi 1939, áður en hinn
illi andi hljóp í Jónas frá Hriflu og
hans menn.
Á fjárlögum 1939 fengu þessir rit-
höfundar 5.000.00 kr. hver: Einar
Benediktsson, Einar H. Kvaran,
HaUdór Kiljan Laxness, Indriði Ein
arsson og Helgi Péturss. Þá var
Gunnar Gunnarsson ókominn frá
Danmörku. Hann var þar á skálda-
launum og hélt þeim, þótt hann flytt
ist hingað 1940. Hér fékk hann kr.
4.000.00 til viðbótar. Einn myndlist-
armaður fékk einnig kr. 5.000.00. Það
var Einar Jónsson. Jóhannes Kjar-
val er ekki á skrá, hefur kannski
afþakkað, en Ásmundur Sveinsson,
Ásgrímur og Jón Stefánsson fá
3.000.00 krónur. Davíð og Hagalín
fá kr. 2.400.00 hvor, þeir höfðu emb-
ættislaun sem bókaverðir, í það var
horft á þeirri tið, Þórbergur og
Magnús Ásgeirsson fá hundrað kalli
meira hvor en hinir áðurnefndu,
gáfu sig enda alla að ritstörfum á
þeim árum. Jóhannes úr Kötlum fær
kr. 2.000.00, Kristmann kr. 1.800.00,
Tómas eitt þúsund krónur. Hann var
þá hættur að praktísera og vann á
Hagstofunni. Ég nefni bara nokkra
af bezt launuðu listamönnum þeirrar
tiðar. Gaman að athuga hvað sumir,
sem nú eru 30 árum eldri, voru þá
komnir hátt. Hér er ekki rúm fyrir
lengri lista.
En hvert var verðgildi pening-
anna þá? Til þess að finna nokkum
veginn sömu upphæðir nú er venja
að miða við tímakaup Dagsbrúnar-
verkamanns, þá kr. 1.45, nú kr.
109.00. Það er sambærilegt við það
að laun H.K.L. fimm þúsund fyrir
strið væru nú þrjú hundruð og átta-
tiu þúsund krónur. En í heiðurs-
launaflokki er honum og hans með-
sitjendum gert að veita viðtöku kr.
175.000.00 eða kr. 205.000.00 lægri
trpphæð en honum og mest-
metnu listamönnum var greidd
kreppu- og fátæktarárið 1939. Ég
hef þennan samanburð útreiknaðan
af starfsmanni Hagstofu Islands, svo
þetta fer ekki á milli mála. Það eru
því engar smáupphæðir með vöxtum
og vaxtavöxtum, sem búið er að hafa
af H.K.L. og öðrum listamönnum
þessi 30 ár, sem núverandi úthlut-
unarfyrirkomulag hefur verið i
gildi, að þessu leyti óbreytt allan
tímann. Til gamans skulum við sjá
mismuninn á gengi embættismanna á
þessu tímabili. 1939 var fastakaup
sóknarprests í kaupstað úti á landi
kr. 3.500.00 yfir árið, fimm hundruð
krónum minna en Gunnar Gunnars-
son fékk á næsta ári. Nú fær prest-
urinn kr. 487.730.00 eða þrjú hundr-
uð og tólf þúsund sjö hundruð og
þrjátíu krónum meira en ríkið greið-
ir sama G.G. nú í heiðurslaun. Og
minnumst þess enn, að svona miklu
betur var búið að listamönnum þjóð-
arinnar á erfiðustu tímum, sem geng
ið hafa yfir þjóðina á þessari öld.
Þá var mikil barlómstíð og ekki að
ástæðulausu. Þá voru allir fátækir
á Islandi og þá var þjóðin helmingi
fámennari en nú. Ég nenni
ekki að reikna hve stór hundraðs-
hluti af útgjöldum rikisins til
menntamála kom þá í hlut lista
manna eða bera þær tölur saman við
það, sem nú þykir hæfa.
En ef við nú köllum þær þrjú
hundruð og áttatiu þúsund krónur,
sem H.K.L. og G.G. og þeir félagar
ættu að fá, ef öllu réttlæti væri full-
nægt, heiðurslaun, og margföldum
þá tölu með 11 —■ tölu núverandi
heiðursmanna — mun koma út, ef
ég reikna ekki vitlaust, fjórar millj
ónir eitt hundrað og áttatiu þúsund,
en til þess að greiða þeim 28 mönn-
um, sem ég vil skipa i heiðurslauna-
flokkinn — kr. 175.000.00 hverjum
— þarf kr. 4.900.000.00 og það er að-
eins kr. 720.00 meira en áðumefnd
verðgildisupphæð.
Mér virðist þvi, að listamenn eigi
ótviræða siðferðiskröfu á þess-
ari upphæð fyrir þessa 28 öldruðu
heiðursmenn, ekki sízt þegar það er
haft í huga, að það eru einmitt þess-
ir menn, sem hafa verið hafðir á
sveltilaunum í þrjá áratugi.
EN ALLIR HINIR?
En þetta er bara einn liður þessa
vandamáls. Þá er komið að hinu eig-
inlega verkefni úthlutunarnefndar.
Það er i rauninni það eitt að ákveða
upphæðimar tvær, sem einstakling-
ar hvers flokks eigi að fá, hve mörg
um eigi að lyfta upp í hinn efri. Þá
kemur af sjálfu sér tala neðri flokks
manna, miðað við það fé, sem til
skipta er hverju sinni. Eða svo hef-
ur þetta verið undanfarin ár. Ég
geri ráð fyrir að núverandi úthlut-
unamefnd starfi áfram út kjörtima-
bilið, en að í hana sé bætt tveimur
mönnum. Þá sé nefndinni skipt, þrir
deili út launum til rithöfunda, þrír
til myndlistarmanna, þrír til annarra
listgreina. Menntamálaráðherra og
fjárveitinganefnd skipti fénu á milli
listgreina, einnig starfsstyrkjasjóði.
Við næstu f járveitingu alþingis skal
farið eins að, nema ef réttara þætti
að þingmenn ákveði sjálfir hverju
skal bæta við hvern einstakan sjóð.
Án aukinna fjárframlaga em allar
kerfisbreytingar út í hött. Ég legg
til að næstu þrjú ár hækki fjárfram-
lögin í áföngum, unz þessi mál verða
komin í viðunanlegt horf að beztu
manna yfirsýn. Hér er ætlunin
að gera hóflegar kröfur.
Ég leyfi mér að gera ráð fyrir því
að laun hærriflokksmanna hækki um
tíu þúsund krónur á ári, næstu þrjú
árin. Þá yrði launaupphæðin
kr. 120.000.00 og þar tel ég rétt að
nema staðar, eins og nú er í pottinn
búið. Menn í þeim flokki eiga ekki
að fá svokallaða starfsstyrki. Upp í
þann flokk ætti ekki að velja yngri
menn en 50 ára (ef þeir eru þar ekki
nú). Þó mætti setja þangað þá, sem
starfað hafa opinberíega að list sinni
í full 25 ár, miðað við útkomu
fyrstu bókar, fyrstu listsýningu
o.s.frv.
Launaupphæð lægri flokksins
yrði eins og áður, helmingur hins.
Val í hann verður að vanda meir en
áður. Þangað á ekki að setja menn
fyrr en nokkur festa er komin á list-
starf þeirra. E.t.v. væri rétt að setja
þar hliðstæð skilyrði og um
upptöku i efri flokkinn, bara væg-
ari.
Þeir, sem verið hafa á úthlutun-
arskrá a.m.k. fimm sinnum undanfar
in 15 ár, ættu að eiga forgang að
setu í lægri flokki og þar með mögu
leika til uppfærslu i þann hærri. Eng
inn getur komizt þangað nema
hann hafi verið a.m.k. fjögur ár i
hinum. Báðir skulu flokkarnir að
því leyti fastir, að ekki má lækka
laun þeirra, sem þangað hafa verið
valdir. Uppbætur skal greiða á þessi
föstu laun eftir reglum opinberra
starfsmanna, ráðherra ákveði við
hvaða launaflokk þá sé miðað.
I þriðja lagi skal veita lausa
styrki fyrir sérstök listafrek t.d. ný-
útkomnar bækur, sýningar. Þeir
styrkir skulu jafnháir þeim, sem
veittir eru í lægra flokki og séu
handa þeim, sem ekki fá aðra styrki
það ár, aldrei veitt sama einstakl-
ingi í tvö ár í röð.
Starfsstyrkir skulu veittir ungum
og miðaldra listamönnum til þess að
vinna að ákveðnum verkefnum og
skulu vera full árslaun. Ákveðinn
árafjöldi skal líða unz sami maður
getur fengið laun úr þeim sjóði. Hve
þessi sjóður er mikill og hvers megn
ugur verður fjárveitingavaldið nátt-
úrlega að ákveða.
Þá er enn eitt, sem ekki má
gleyma. Listamenn, a.m.k. fjölmargir
þeirra, verða að vinna borgaraleg
störf til þess að geta framfleytt fjöl-
skyldum sínum. Listamannalaunin
eiga að frelsa þá frá atvinnubaslinu,
sem flesta menn þjáir. En þegar sú
upphæð bætist ofan á venjuleg
stöðu- eða embættislaun, fer mestur
hluti þeirra aftur til ríkis og bæja.
Þess vegna er nauðsynlegt, ef greiða
á af þeim skatt, að þá sé það gert
með öðrum hætti en af borgaraleg-
um tekjum. Mætti setja um þetta
þær reglur, að við afhendingu sé
numin af upphæðinni ákveðinn
hundraðshluti, sem þá til dæmis
renni í elli- eða makasjóð listamanna.
Enginn ætti að vera í úthlutunar-
nefnd samfleytt lengur en átta ár.
Hér er ekki hægt að taka allt
fram, sem kannski þyrfti að segja.
Um þessi mál þarf auðvitað að setja
margs konar varnagla og reglur,
styðjast þar við reynslu undanfar-
inna ára.
Ef farið væri eftir þessum tillög-
um mínum, (sem settar eru fram á
mína ábyrgð, og styðjast við skoð-
anir nokkurra annarra rithöfunda)
t.d. varðandi fjölgun 13 manna
í heiðursflokkinn, auk þeirra sem út
hlutunarnefnd mælir með, væri
strax á næsta ári hægt að bæta 17
mönnum i efri flokkinn. Á tveimur
árum til viðbótar ætti að vera unnt
að draga þangað flesta þeirra, sem
lengst hafa orðið að bíða eftir kalli
og setja aðra í biðsætin í þeim neðri.
Þá væri sá flokkur ekki lengur
neinn skammarkrókur. Þar væru
þeir, sem eru á framabraut, eða þeir
sem vel hafa gert, þótt þeir ýmissra
atvika vegna komist kannski ekki
alla leið, biði átekta í miðjum klíð-
um.
1 þrjátíu ára stríði listamanna við
þjóðfélagið hafa margir fallið í val-
inn, sumir þeirra sem enn eru uppi-
standandi eru sérir, örkumla á sál
og likama. Eru listaverk Islendinga
nógu góð? Lifum við þar ekki i
sömu blekkingunni og á flestum öðr-
um sviðum? Mannsæmandi lífs-
kjör og starfsaðstaða er mannúðar-
mál. En það er líka sjálfsgildismál
fámennrar þjóðar, sem vill vera mik
il. Listamenn eiga ekki að vera hom-
rekur.
Jón iir Vör.