Morgunblaðið - 19.11.1972, Blaðsíða 13

MORGUNBLAÐIÐ, SUNTNÍUDAGUR 19. NÓVEMBER 1972
A5>
Margir jöklar hlupu
f ram 1 sumar
Rannsóknir á rennandi vatni
í jöklum mjög aðkallandi

I»að er kuldalegt að stunda rannsoknastörí að vetr nuni á
Vatnajökli. Þessi niynd er tekin aí Magnúsi Haligrúnssyni
og Helga Björnssyni við mæl ngar á Grímsíjalli, þegar hlaup-
ið kom í Skeiöará og íshellan á Grímsvötnum íéll.
Ljósm. E.Pá.
EFTIR að Helgi Björnsson
lauk prófi árið 1969 í jarð-
eðlisfræði með jöklafræði
sem sérgrein, starfaði hann
í tvö ár á Orkustofnuninni
í Osló við vatnafræðirann-
sóknir, en Norðmenn hafa
engu síður en íslendingar
áhuga á rannsóknum á ám
og jökluin vegna virkjana
þeirra. Síðan hann kom
heim, hefur hann aðallega
verið við borunina á Bárð-
arbungu í Vatnajökli, unn-
ið við undirbúning að því
verki og borunina sjálfa í
sumar og er nú ráðinn hjá
Raunvísindastofnun fram
á næsta liaust við úr-
vinnslu á þeiin gögnum.
Helgi siagði, 'að rannsáknir
á borkjörnun'Utm úr Bárðar-
bumgiu væru nýlega hafnar.
Ég er nú að vinna við að
saga niður kjarnana, sagði
hann. — Ég tek úr hverjum
kjarna langsneið. Bragi Árna
son fær af horautm til afchug-
unar á tvívetnisiranihaildin'U
og Páll Theodórsson ti'l rann
sðkna á þrivetniismagni. En
Sigurður Steinþórsson fær
öskulögin. >á verður eftir
nokkuð stór hluti af kjarnan
um, sem ég skoða. Ég geri at-
huiganir á ískristöllunum,
stærðum þeirra og stefnu,
loftbólu num í þeim, lög-
ura þeirra og fjölda, athuga
þrýstinginn í þeim og hvern-
ig eðlisþyngdin vex með
dýpi. Þrýstingurinn I loftból
unum er 35—40 loftþyngdir
á 400 m dýpi, svo ég nefni
dæmi. Og iskristal'larnir eru
mjög breytilegir að stærð.
Efst í kjarnanum eru þeir
kannski 1—2 mm í þvormá1,
en neðst orðnir 4—5 sm 1
þvermál. Við erum m.a. að
reyna að fá fram þær breyt-
ingar, sem orðið hafa á þessu
lagskipta setlagi af snjó, þar
sem snjólögin hafa lagzt
hvert ofan á annað í margar
aldir og orðið að íslögum.
Slíkar athuganir geta gefið
óbeinar upplýsingar um
hreyfingu jökúlsins og 'koma
að gagni við túlkun á ýmisum
jarðeðlisfræðilegum mæling
um, sem á komandi ár-
um verða gerðar á Vatna-
jökli t.d. með hljóðbylgjum
og rafbylgjum.
-— Nú virðist mdkið hafa
verið uim að vera hjá jökl-
um íslands á þessu ári, Helgi.
T.d. orðið framhlaup á mörg-
um stöðum í jökúlsporðum —
fleirum en blöð hafa flutt
fréttir af. Um hvaða fram-
hlaup í jökium i sumar veizt
þú? Og af hverju staf-
ar slíkt?
— Eyjabakkajökull norð
an í Vatnajökli hefur hlaup-
ið fram, um nokkra kílómetra,
eins og skýrt hefur verið frá
I fréttum. MúlajökuM sunn-
an í Hofsjökli hefur hlaup-
dð fram um u.þ.'b. 300 m, sam-
kvæmt mæMngum maeiinga-
manna Jöldarannsöknafélags-
inis . Við sáum mikið umrót
þar, þegar við vorum að
koma af VatnajökM í haust
og eins höfum við upplýsing-
ar um það frá fugiafræðing-
um, sem voru þar inrafrá
S sumar. Þá haía borizt fregn
ir af framhlaupi í Hagafclis-
jökli vestri sunnan i Lang-
jökli. En það hefur fleira
gierzt í jökkmum á þessu
ári en framMaup jökulsporða.
Jökulhlaup hafa orðið, eins
og þegar Grímsvatinahiaupið
varð í Skeiðará, sem varla
hefur farið fram hjá neinum.
Og eins þegar sigkatlarn-
ir tæmdust i Vatnajökli með
hlaupi í Skaftá. Það hefur
mikið gerzt hjá jöMum lands
ins. >vi hefur stundum ver-
ið haldið fram að framhlaup
jökla hafi aukizt á síðari ár-
um. En ég held nú að skýr-
ingim sé sú, að jöMamönnum
hefur fjölgað. >að
fréttist meira af slíku núna,
og af nógu að taka. Af eðli-
legum ástæðum er mikill
áhugi á að ranrasaka bæði
jökulhlaupin, sem koma fram
i ánum, og framhlaup jökl-
anna sjálfra. >essi verkefni
eru mjög tengd og margt
óþekkt í sambandi við þau.
Orkustofnun og Landsvirkj-
un hafa að sjálfsögðu mi'k-
inn áhuga bæði á hlaupum í
jökulánum og eins fram-
hlaupi jöklanna, sem geta gert
veru'legan usia i uppistöðu-
lónum og mannvirki geta ver
ið i hættu af þeirra völdum.
>að hlyti að vera mikil bót,
ef hægt væri að segja fyrir
um hlaup úr jöklum, út frá
mælingum á hreyfingum jök-
ulsins o.fl.
— Hver telur þú vera
brýnustu verkefni jöltla-
rannsóknaimanna nú?
— Rannsóknir á renn-
andi vatrni í jöklum er mjög
brýnt verkefni. >að er ein
hliðin á athugunum á jökud-
hlaupum og framrennsli jökt-
anna. Enn vitum við næsta lít
ið um ferðir vatras I jöklura-
um sjálfum. Hve lengi er leys
ingarvatn t.d. að berast frá
yfirborði jökuls út í árnar.
>ví hefur oft verið svarað
með því að benda á að fáar
klukkuistundir líði miHi há-
marksleysingar á jökli og há
marks vatnsiflaumsins í jök-
ulánni. En þá má benda á að
vatrasrennsli frá smájöki-
um er mikið að nóttunni og
að geislavirk efni og litar-
efni, sem sett eru í brunna á
jökli koma oft ekki fram í
ánum. Sumarið 1968 var
rennsli Bægisár mun meira
en leysing á Bægisárjökli og
úrkoma. Athygli jöklamanna
beinist því æ meira að þeirri
hugmynd að vatn safnist oft
fyrir sem -grunnvatn í geyma
í jöMinum og i hella undir
honum, sem svo tæmast þegar
vatnsþrýstingurinn vex í
þeim að sumarlagi og opnar
vatninu útráis um göng, Við
vi’t'um að slíkir pyttir geta
tæmzt snögglega, eins og t.d.
þegar hlaup kom í Köldu-
kvisl í hiaust. Ekki sást við
það neitt sig í jökli og gæti
hlaupið hafa stafað af því að
margir smáhellar tengdust
saman. Slíkt hlaupmagn þarf
að mæla vel, ef af rennsMs-
ferlinum má fá hugmynd um
hvernig geymarnir tæmast.
Útreikningar á slíku
grunnvatnsstreymi í jöklum
eru erfiðir, þar sem vökvi og
is eru úr sama efni og geta
skipt um fasa. >etta vatn
þarf ekki að hafa bráðn
að við jarðhita, heidur hefur
leysingavatn safnazt fyrir
inni i jökM. Við boran-
ir í jökla hafa menn nokkr-
um sinnum farið í gegnum
slíkar hvelfingar inni i jökl-
um og við botn. Svo eru til
aðrir vatnsgeyimar, sem stafa
af jarðhita, eins og t.d. Grírns
vötnin og sigkatlarnir upp af
Tungnaárjökli á leiðinni á
Bárðarbungu, sem tæmast í
Skaftá. Loks eru hlaup úr
jökulstífluðum lónum við
jökuljaðar t.d. Græraalóns
hlaup.
— Kemur ófrosið vatn líka
við sögu þegar jöklar hlaupa
fram?
— Áður en ég ræði það,
vildi ég rifja upp eðlilega
hreyfimgu jökla. Jöklar
hreyfast á tvennan hátt. í
fyrsta lagi renna þeir eftir
botni og í öðru lagi verður I
þeim formbreyting undir
fargi, þeir síga áfram lí’kt
þykku deigi. JöMar renna
því aðeins að þeir séu ekki
frosnir fastir við botn. Vatn
undir jökfllum örvar rennsli
þeirra, og er rennslið
því meira sem þrýstingurinn
er hærri í vatninu undir þeim.
Slíkt vatn getur fengið snögg
iega framrás í jökulhlaupum.
Ef til vi'll má segja fyrir um
jökulhlaup með athugunum á
renmsli jökulsins. En kannski
mætti hugsa sér að hægfara
tæming lyfti jökli upp yfir
ójöfnur og auki skrið jökuls-
ins. Gallinn er sá, að erfitt
hefur reynzt að greina með
vissu aukið vatnsrennsli i jök
ulám samfara hlaupum.
Við slíkar boUaleggingar
þarf auðvitað að hafa hug-
fast að botn jökulsins
er sums staðar ekki vatns-
þéttur og þannig getur tap-
azt vatn niður í gegnum jarð-
veginn. Auk þess eru ekki
komnir fram útreikningar,
sem gætu skorið úr um hvort
slíkt vatnsrennsli geti skýrt
hlaupin. Kenningar um
venjulega hreyfingu jök-
uts geta ekki s’kýrt þennan
hraða.
— Önnur hugsanleg skýr-
irag er sú, að jökulitungan sé
frosin föst við botn milli
hlaupa og spenna hlaðist
upp, sem loks losnar við
hlaup, heldur Helgi áfram út
skýringum sinum. — 1 þessu
sambandi má minna á,
að jöMum hefur um langan
aldur verið skipt i þíðjökla
og gaddjökla (polarjökla)
eftir hitastigi við yfirborð.
Á gaddjöMum nær bráðnun
ekki að hi’ta jökul upp að
bræðslumarki. Ég held hins
vegar að það sé að einfalda
of mikið að segja að allir
jöktar á Islandi séu þíðjökil-
ar. >eir hljóta að skiptast í
belti hvað hitastig varð-
ar. Hábungur þeirra eru þíð-
ar, jafnvel þótt loíthiti sé að
meðaltali undir frostmarki.
En það stafar af því að vatn,
sem bráðnar, hripar niður,
frýs og skilar bræðsiuvarm-
anum. En þegar 1 g af vatrai
frýs, hitar það 160 g af snjó
um 1 stig á C. Nauðsynleg
skilyrði til þess að jökull sé
þiður er að hábunga hans
nái frostmarki hvert sumar.
Á Bárðarbungu virðist snjór
rétt ná því nú, en svo þarf
ekki að hafa verið fyrr á öld
um, þegar kaldara var en nú
er. >á gætu hafá grafizt sí-
frera lög, en frost i þeim leið-
ist mjög hægt burt.
— Ef við vikjum þá að leys-
ingasvæðinu, j ökultungunni,
þá er skamimt niður á ís, 2—4
m snjólag að vori, og vatn
hripar aðeins niður að ísnuim.
Líklegt er þvi að kulda-
bylgja vetrar, sem nær um 15
m dýpi, nái ekki alls staSar
að eyðast með varmaleiðni
um sumarið. >ar sem vetrar-
ákoma er tiltölulega lítil nær
kuldabylgja langt niður í
jökul að vetri. Ef sumarleys-
ing er þar einnig lítil og fá-
ar sprungur, tel ég senmilegt
að sífreri sé í jöklinum. Ég
vil því mæla hitastig í skrið-
jöklum norðan í Vatnajökli
og víðar. ís, sem berst þiðn-
aður ofan af hájökli, gæti
orðið sífrerinn er neðar kem
ur. Frost nær þá a.m.k. nokk
uið niður í jökulinn og e.t.v.
niður á botn. Ef við ví'kjum
svo að framhlaupunum, þá vit
um við að breytingar á hita-
stigi jöku’líss breyta hreyf-
ingu skriðjöklanna. Hækkun
hitastigs' við botn stóreykur
hreyfingu með formbreyt-
ingu, sem enn eykur hitastig.
Og fari svo að hiti nái frost-
marki við botn, fer jökullinn
að renna og áhrifa vatns und
ir jökii að gæta. >á erum við
komin inn á fyrri tilgátuna
aftur. >annig gæti spenna,
sem hleðst upp milli hlaupa
vegna tregðu í hreyfingu
jökuls, fengið greiða útrás, ef
skriðhættir jökulsins ger-
breytast.
— Hvað er það þá, sem
þarf að gera? Við virðumst
ekki vita mikið um fram-
hlaup jökla, eða hvað?
— Nei, enn sem komið er
vantar gögn. Allri vitnes'kju
þarf að safna saman og setja
upp áætlun um athugan-
ir, sem ættu að geta skorið
úr um orsakirnar. Við vitum,
að sumir jöklar, sem virðast
hafa staðið i stað áratugum
saman, lifna skyndilega og
býltast fram á nokkrum mán
uðum með hraða, sem
Framliatd á bls, 46

Gengið frá borkjörnum úr Bárðarbungu til flutnings niður af Vatnajökli í sumar. Helgt
Björnsson lengst til hægri.