Morgunblaðið - 24.02.1973, Blaðsíða 10

10
MORGUNT3LAÐIÐ, LAUGARDAGUR 24. FEBRÚAR 1973
Öruggara að virkja
á gamla berginu
en eldgosasvæðinu
Viðtal við Elsu G. Vilmundar-
dóttur, jarðfræðing
í>egar hug’myndiir fæðast
um virkjun á einhverju vatna
svæði, vakna ýmsar spurning
ar um aðstæðnr, og þá ekki
sizt um jarðlögin í kring. Til
að gefa nauðsynlieg svör,
verða jarðfræðiingar að hefja
margs konar rannsóknastörf
á staðnum og gera sér grein
fyrir svæðinu. Einn þeirra
jarðfræðinga, sem á undan-
fönnum ánum hafa unnið að
sl'íkum rannsóknum á virkj-
unarstöðum er Elsa G. Vil-
mundardóttir, sem lauk jarð-
fræðiprófi við Stokkhólmshá-
skóla 1963. Hún byrjaði að
vinna á vegium Orkustofnun-
ar við Búrfel'l 1961 og var
við flestar jarðfræðilegar
rannsóknir á Tungnaársvæð-
in.u fram til ársins 1969. En
þá voru fram komnar hug-
myndir um hina mákiiu Aust-
urlandsvirkjun, sem kröfðust
ýmissa frumirannsókna og
svara um jarðlögin á þeim
slóðum. 1970 var Elisa því við
jarðfræðileg rannsóknastörf
við Jökulsá í Fl'jótsdal. Og
nú ætlar hún að flytja fyrir-
lestur um jarðfræðirannsókn
ir sinar í Fljótsdal og við
Snæfell hjá Náttúrufræðifé-
laginu á mánudagskvöld.
Það varð tilefni þess að
undirriíaður blaðamaður lét
verða af gömlu áforrnd um að
ræða við hana. En það hafði
kviknað, er hann fyrst rakst
á hana við Vatnsfel! við >ór
isvatm árið 1969, þar sem hún
bjó þá í einu aí þessum litlu
Búrfelishúsum á sandauðn-
inni með tvö lítil börn sin og
barnfóstru, meðan hún vann
að söfnun gagna. Og aftur síð
ar í Fljótsdalnum, þar sem
hún vann að rannsóknum
sumarið 1970 og bjó með
börnum sínum og bamfóstru
á Skriðuklaustri. En Elsa
segist hafa haft börnin, sem
nú eru 5 og 7 ára gömul, með
sér síðan þau fæddust. Hún
missi þá ekki sambandið við
þau og geti samt stundað sín
störf, við efnissöfnun á fjöll-
um á sumrin og úrvinnslu
gagna á vetrum, sem mikið
má vinna heima. Það sé að
visu nokkuð erfitt og ýmds
vandamál þurfi að leysa, en
þetta gangi vel. Samsterfs
fólk hennar hafi sýnit mikla
tiTiitssemi og hafi rauhar
bara gaman af börnunum. En
það var ekki um börn og úti-
vinnandi konur, sem við æd,-
uðum að ræða heldur visinda
legar rannsóknir í Fljótsdal
og við Snæfel'l.
— Þetta er hl'U'ti af rann-
sóknaáætiun fyrir Austur-
iand vegna hugsanlegra
virkjana. Nær áætliunin yfir
allt svæðið, frá Jökuisá á
Fjöllum að Jökulsá í Fljóts-
dal, hóf Eiisa útskýringejr S'ín
ar, er við vorum setztar á
heimili hennar í Kópavogi.—
1 minn hlut kom forrann-
sókn á svæðinu meðfram Jök
ulsá í Fljótsdal og ég rakti
jarðlögin meðfram ánni, frá
Bessastaðagili inn ur.dir Eyja
bakkajökul eðe um 40 km
á
íslandi
■ •' v.-í- • ■ ■■
vegalengd og skrifaði um
þær ran.nsóknir skýrsllu fyrir
Orkustoifnun, sem var tilbúin
sd. sumar.
— Hvernig jarðlög eru á
þessu svæði?
— Jarðlögin eru byggð
upp af hraunlögum. Og á
mil.ld þeirra eru önnur lög,
svo sem möl, sandur og ösku
lög. Einnig finnst oft jökul-
berg, sem er harðnaður jökul
ruðningur milli hraunlag-
anne. En það er mjög ein-
kennandi fyrir hið svonefnda
kvartertimabi'l, sem mest afflt
berg á þessu svæði tilheyrir.
— Hægt er að gera sér all-
góða grein fyrir aldri bergis-
ins með því að mæla segul-
stefnu hraunlaganna o.fl.,
heidur Elisa áfrem útskýring-
um sinium. — Elzta bergið,
sem ég fann, var rúmlega 4
milljón ára gamait og er í
Bessastaðagild skammt frá
Skriðukliaustri. Síðan rökt-
um við okkur gegnum lögin,
sem raðast þama hvent ofan á
annað, meðfram Jökulsánni
og enduðum í bergi, sem er
um 1 mildjón ára gamalt
við Eyjabakkafoss og við
Laugafell, norðaustur af Snæ
felJi. Þetta berg spannar því
um 3 mil'ljónir ára hvað ald
ur snertir.
— Og þið getið raunveru-
iega lesið aldurinn í svona
gömlu bergi, þar sem þið sjá-
ið það í klettavegg?
— Menn hafa komið upp
algóðu tknatali sem nær ura
4,5 mil'ljónir ára aftur í tím-
ann oig er bygigt á mæliingum
á seguistefnu í hraunum og
mælingum á hlutfalli geisla-
virks kaiíums og argons í
berginu. Ég notfærði mér
þetta tímetal og mældi segul
stefnu hraunlaganna og
reyndi að koma þeim á rétt-
an stað í tímatalinu. Auk þess
hafði ég stuðning af rann-
sóknum Wensinks, Walkers
og fleiri jarðfrfceðdnga á svip
uðuim slóðum.
— Skiptír aldursákvörðun
bergsins miklu máld, t,d. með
tilliti til hugsanlegrar vinkj-
unar?
— Já, allur fróðieikur
skiptir máli og þarna hefur
hann líka hagnýta þýðdngu.
Aldurinn á berginu gerir alia
túlkun á aðstseðum öruiggari.
Ef bygigja á stór mannvirki,
þá er mikilvægt að gera sér
s-em bezta grein fyrir aðstæð
um, bæði með tilliti til stað-
setningar mannvirkja og
hönnunar þeirra. En berg
breytist með aldrinum og eig
inleikar þess oft jafmhliða, t.
d. þétitleikinn.
— Varztu vör við nokkuð
óvænt þarna? Eitthvað sem
þið höfðuð ekki átt von á?
—- Ég veit ekki hvað segja
skal. Þarna var vissulega
margt athyglisvert. Til dæm-
is var í elzta berginu þykkt
lag af flykrubergi, en það er
ljósleitt vikurlag, sem minn-
ir á ljósiu öskulögin frá
Heklu. Þetta lag er bara svo
þykkt, um 70 m, að það virð-
ist stutt að komið. Ég get
hugsað mér að á þessum slóð
um, þar sem Lagarfljót er
núna, hafi risið við eldigos
stórt og myndarlegt fjal'l, sem
nú er gersamlega horfið. Þar
sem hafa runnið hraun, má
gera ráð fyrir að nú séu hæð
ir eða fjöll, en þar sem hlóð
usit upp línari lög, má heldur
gera ráð fyrir að nú séu lægð
ir, því þau hafa frekar graf-
izt burt. Annað styður þessa
hugmynd um fjallið, að undir
ösikul'aginu er mikið og greini
legt jökulberg, þótt loftslag
hafi verið tiitölulega hiýbt á
þessum tíma. Það bendir til
þess að þama séu leifar af
jökuitiungu, sem hafi skriðdð
niður af háu fjalli. Þetta
fjall hefðd þá verið þarna fyr-
ir rúrnum 4 milijónum ára.
Ég fann raunar fleiri merki
um þetta fjall, en kannaði
þeð ekki nánar, enda utan
míns verksviðis og ekki tími
til að sinna því.
— 1 Fljótsdalnum hefur ver
ið mikil eldvirkni, segir
Elsa ennfremur. Þar eru t.d.
beriggangar og er Tröl'ilkonu-
sitigur hjá Valþjófsstað
þeirra mesbur. Víða sjást í
milli'lögum gjall og hraun
kleprar, eins og siettist upp
úr gíigum. Og á einum stað
þóttist ég sjá gamia gigiskál.
Það hefur verið mikið að ger
aslt á þessum slóðum í eina
tíð llíkt og enn gerist á ís-
landi. En þetta hefur al'lt
gerzt löngu fyrir okkar
tíma.
— Þá komum við áð spurn-
ingu, sem er ofariega í huga
marigra nú, þegar el’dur er
uppi á Islandi. Er ekki óvit-
urlegt að setja allar stór-
virkjanir niður á eldvirkasta
svæðinu á íslandi? Er þetta
svæði, sem Austurlandsvirkj-
un er hugsuð á, ekki miklu
öruggara fyrir eldgosum?
•— Jú, þarna aus-tasit, við
Jökulsá í Fl'jótsdal er aðal-
lega berg frá kvartier, sem
er allt að 3,3 milljón ára gam-
alt, en bergið verður því
eldra sem austar dregur. Og
gera má ráð fyrir að miklu
öruggara sé að virkja á
þessu bergi en á bergi virkra
el'dgosasvæða. Bergið er
þama Iíka orðið þétt og ekki
ástæða til að búast við að
vatnið sígi í gegnum það og
tapist. Og ekki hafa orðið
þarna mikil flóð. Eyjabakka
jökull hefur að víisu hlaupið,
en aldrei valdið meiri háttar
vandræðum, svo vi'tað sé.
Snæfell er el'dfjall af svip
Framhald á bls. 15.
Elsa G. Vilmundardóttir, jarðfraeðingnr.
GILSf-RLÖN
Srorlold*

llolnut.tn

Fottáraldo
SKÝRINGAR /LEGEND
Slaðtalnlng tnlða /Locot/onof proHlot
cd Fyrlrhuguð monnvlrhjoavoeði / Projtd Arta
i Vi'ti rtííír
Ktldui
Kort, sem sýnir hugsanleg virkjunarlón við JökuLsá í Fljótsdal, Eyjabakkalón lengst til vlnstri og Gilsárlón til hægri, en þaðan fæst fallið niður að raf-
stöðinni í Fljótsdal. Á milli þeirra yrði vatnið leitt og kæmi þverleiðsla frá Jökulsá í Dal og Jökulsá á Fjölluim, eins og sést af dökku rennunum. Vegna
virkjananna rakti Elsa jarð lögin meðfram Jökuisá í Fljótsdal og gerði jarðfræðirarmsóknir þar og við Snæfell, seim er ofarlega á myndinni.