Morgunblaðið - 13.03.1973, Blaðsíða 23

MORGUNBLAÐIÐ, ÞRIÐJUDAGUR 13. MARZ 1973
23
Freymóður Jóhanns-
son — Minning
ÞAÐ MÁ örvigglega leita víðar en
í stéttum húsamálara og listmál-
ara til að finna jafn fjölhaefan
mann og Freymóð Jóhannsson
listmiálara. Hans sérstæða hús,
Blönduhlið 8, ber fagurlega
nafnið: Árskógar, enda hann
fæddur að Stóra-Árskógi á Ár-
skógsströnd við Eyjafjörð 12.
september 1895. Faðir hans, Jó-
hann Þorvaldsson frá Krossum,
sjómaður og smiður, drukknaði
1910. Móðir hans, Hallfríður Jó-
hannsdóttir Þorvaldssonar. List-
eisk munu hjónin hafa verið,
a.m.k. mun það hafa verið heidur
óvenjulegt, að faðir hans las
nótur rétt sem hvert annað les-
mál og sungu þau hjón fjórradd-
að með börnum sínum.
Mjö,g snemma hafði borið á
sérstakri teiknihæfni og áhuga
Freymóðs og reyndist á fyrsta
áratugnum nýtinn á hverja fyrir-
mynd í blaði eða hvað sem
fannst. Ekki minntist hann þess
samt, að neinn þar á heimili
hefði verið til hvatningar á þvi,
en eitt atvik markaði þar spor,
er hann um 8 ára aldur fór í
kaupstaðarferð með móður sinni
til Akureyrar og komu þar i
bókabúð Páls J. Árdal. Þar varð
Freymóði mjög starsýnt á teikni-
mynd, sem Páll virti mjög vel,
þvi að hana hafði hann sjálfur
teiknað. Dregnum til ómetanlegr-
ar gleði tók hann fram mikinn
litakassa og gaf honum og sendi
síðan pensla, er hann kvaðst hafa
gleymt að láta fylgja. Þetta lyfti
undir hug og framkvæmdir og
ekki síður móttökur, er hann
fékk í gagnfræðaskólanum er
þau fluttu til Akureyrar. Bæði
kennari hans, Stefán Bjarnason
og Stefán Stefánsson skólameist-
ari, sáu þar hver efniviður var í
drengnum og gjörðu bæði að
nota sér við skólann og hvetja til
framhaldsnáms.
Þeir vissu vel sem var hversu
erfitt var að lifa af listvinnu
einni saman i þá tið á Islandi.
Eina leiðin fyrir fátækan pilt
væri að læra húsamálun, sem
öryggi til lifibrauðs. Freymóður
fór þvi til náms hjá Hallgrími
Kristjánssyni á Akureyri og síð-
ar var hann líka hjá listakonunni
Ástu málara Árnadóttur.
Gagnfræðingur fer hann svo
1915 til Kaupmannahafnar á mál-
araskólann þar og listaháskól-
ann. Útskrifaður málarasveinn
og kominn að prófi i Listaháskól-
anum þraut fjárráðin og þvi
ekkert um að velja annað en að
grípa eina af fáum ferðum heim.
Ekki mun það hafa verið öfund-
arlaust af stéttarbræðrum á Ak-
ureyri, hversu eftirsóttur þessi
óvenju sprenglærði og listhagi
málari var, og eru sum verka
hans óhreyfð enn í dag, eins og
t.d. Húsavíkurkirkja. Þá var
ekki síður þörf á slíkum manni
til leiktjaldagerðar, bæði þar og
i Reykjavík. Margs konar félags-
skap tók hann þátt í bæði fyrir
norðan og i Reykjavik, ekki sizt
í Góðtemplarareglunni.
Barn að aldri lék Freymóður
sér léttilega að rímun ljóða, en
Jjítið varð þó landskunnugt um
það á fullorðinsárum utan ljóða-
skeytin móti Þuru í Garði. Laga
smiða og leikritagerðar og pianó
leiks greip hann einnig til.
Er þeir fraimmámenní leiklist,
er fengu Freymóð til Reykjavík-
ur, stóðu að þvi, að hann færi
aftur til. slíks sérnáms, var það
honum mikil lyftistöng auk ann-
ars myndnám og vinnu á Italíu
og víðar. f leikkeppni í Kaup-
mannahöfn notaði hann dulnefn-
ið „12. september" og- hlaut af
þá frægu bók „1001 nótt“ fagur-
lega áritaða. Og er hann stóð að
þeirri marglofuðu danslaga- og
ljóðakeppni i gamla Góðtempl-
arahúsinu og fannst vanta lög til
uppfyllingar, greip hann til þess
sama, þó ekki dreymdi hann um,
að verða svo kunnur sem varð
af lögum sínum og ljóðum.
Tvennt ólikt mun það vera, að
teikna hús svo byggja megi þar
eftir, eða vinna það áfram upp í
lifandi mynd og jafnvel allt um-
hverfið svo sem hann kann að
hugsa sér að það eigi að verða,
þótt hann teiknaði ekki bygg-
ingar. Þannig gjörði hann mynd
Þjóðle'khússins, Templarahallar-
innar og Hallgrímskirkju, sem
við höfum brátt allmikið af full-
gert fyrir augum.
Auk þess að mála myndir og
byggja að mestu með eigin hönd-
um hús sitt, vann hann sér til
brauðs i skrifstofu, við ættfræði
og bókhald og félagsstörf í þegn-
skylduvinnu meðan heilsa entist.
Skarpgreindur maður, hrein-
skilinn og örgeðja, með sterka
sjálfsöryggistilfinningu, kjark-
mikill og djarfur, sem aldrei hef-
ur vanið sig á að velja sér stöðu
i málum úr skoðunum annarra,
heldur mynda sér sjálfur sína
eigin i hverju máli og fylgja
henni fraim hvort hann er
einn um hana eða hún fær fjölda
fylgi, hann hlýtur óhjákvæmi-
lega að lenda mjög oft í árekstr-
um, ekki sízt er um heit hug-
sjónamál er að ræða.
Eftir því sem fjölhæfnin gríp-
ur inn á fleiri svið er slík hætta
meiri. Fáa menn hefi ég þekkt
hraðhentari en hann að hverju
sem hann gekk, enda kappshug-
ur með eindæmum. Manni hefði
því gétað orðið á að álykta, að
eftir því hefðu málverk hans
hlotið að verða gróf og jafnvel
flaustursleg. Allir, sem til
þekkja, vita þó hið gagnstæða.
Þar var svo nett og fagurlega að
hverri mynd unnið, að sumir
tö.d'U ganga um of nærri ljós-
myndfum. Engan vissi ég þó
þræta fyrir það, að hver einasta
mynd hans væri skiljanleg túlk-
un, og fór venjulega ekki dult á
hverju hann var að vekja eftir-
tekt. Það var eng:n hætta á þvi,
að neinn sneri myndum hans ötf-
ugt, eða þar væri strik og kless-
ur, sem enginn skildi. Sagan um
nýju fötin keisarans er orðin
gömul, en er þó alltaf að endur-
taka sig. Engan mann hefi ég
þekkt óliklegri en Freymóð til
að lofa eitthvað, sem hann skildi
ekki af ótta við að verða talinn
dottinn út úr einhverju tízkufyr-
irbæri, hröpuð stjarna, hvort
sem um var að ræða ljóð, lag eða
mynd, eða aðra málafylgju.
Til Freymóðs var gott að leita
til umsagnar um ljóð. Ekki
þurfti að efa hreinskilnina og
hárglöggar athugasemdir og
ósérhlífinust var þá kröfuharkan;
við sjálfan sig í hverri listgrein,
er hann átti við.
Nú á síðustu mánuðum, er
sjúkleiki hans ágerðist ört, lét
hann hvorki blekkjast nú bugast,
krafði um hrein svör, hvað olli
og gerði sínar ráðstafanir sam-
kvæmt þeim skamma tíma, er
stundaglasið sýndi órunninn. All-
ur hugurinn stefndi að því að
tryggja sinni góðu konu, Jó-
hönnu Freysteinsdóttur, sem
bezta lífsafkomu, til þess hefði
hún sannarlega unnið.
Er hann á síðustu vikum fár-
sjúkur leit til baka yfir farinn
veg, reiknaðist honum svo, að
um helm'ngur ævistarfs hans
hefðu verið ólaunuð hugsjóna-
störf, sem harrn sæi þó alls ekki
eftir, en harmaði margt það, er
hann ekki hefði komið í verk og
verður þó ekki sagt að hann gæf-
ist upp meðan stætt var, svo sem,
allir gátu séð af skrifum hans
fram tif síðustu daga og voru
þar ekki el'limörk á, þótt 77 ára
væri. Andinn guggnaði aldrei.
Er ég minnist þessa umdeilda
manns, verður mér efst í huga,
hvenær skyldi Góðtemplararegl-
an eignast slíkan brennandi hug-
sjónamann til heilshugar þjón-
ustu um langa ævi?
Brotalausa vináttu þeirra hjóna
og alla kynninguna er mér og
konu minni ljúft að þakka, geym
artdi minn'ngu um góðan dreng,
b'ðjandi þann, er réttir hinum
veika hönd, er mest á liggur, að
láta hækkandi sól og fegurð
vorsins, fegurð tilverunnar, sem
Freymóður var alla sina ævi að
benda á, mýkja ástvinasárin.
Ingþór Sigurbjörnsson.
KVEÐJA FRÁ
STÓRSTÚKU ISLANDS
BINDINDISHREYFINGIN Á ís-
landi á ötulum manni á bak að
sjá þar sem er Freytmóður Jó-
hainnsson listamálari. Haen léf
sii'g þau mál lemgi miklu varða,
vair bæði einlægur bindindis-
rnaður sjálfur og einarður bar-
áttumaður fyrir útbreiðslu bi.nd-
itndia Hann var þannig skapi
fariinn, að hann var aldrei hálfur
eða veill í fylgi við þau mál,
sem hamin taldi sér rétt eða skylt
að vinna að, en meðail þeirra var
bindindismál:ð því að hann gerði
sér ljóst að áfengisneyzla hefur
margan mann og margt heimili
i'lla leikið, og honum faninst það
vera skylda sín við þjóðfélagið
að spoma við ofdrvMtju eftir
mætti, en það yrði ekki gert svo
að gagni kæmi nema með út-
breiðslu algers bindindis.
Freymóðuir gegndi margvísleg-
um trúnaðarstörfum í stúku
sinini og skipaði þar iðulega for-
sæti. Hanin átti í þrjú ár'sæti í
framkvæmdanefnd Stórstúkunn-
ar sem stórfræðslustjóri — árin
1960 — 1963 — og var athafna-
samur í því starfi. Þá var hann
um langt skeið formiaður nefnd-
ar, sem stóð fyrir skemimtisam-
komum í Góðtempl'arahúsinu
gamila, og var þeirra þáttur í
skemmtanalífi Reykj avíkurborg-
ar miklu mikilvægari en margir
hafa gert sér grein fyrir, því að
þessar slkemmtanir voru lausiar
við áfengi og þau leiðindi, sem
því fylgir venjulega á skemmti-
stöðum. Er saga þessara slkemmt-
arta hin merkilegasta, en ekiki var
það ætíð fyrihhafnarlausit að
halda þekn uppi, svo að þær
veittu þátttalkendum góða
skemmtistunid og væru til sóma
Samtökunum, sem að þeim stóðu.
Mæddi það mamna mesit á Frey-
móði, og horfði hann eklki í t&n-
amn, svo að allt mætti fara sem
bezt. Það mun hafa verið vegna
þessarar starfsemi sinnar, að
hann fór að semja danslög og
texta (unddr nafnimu 12. septem-
ber), sem náðu útbreiðslu og
góðum vinsældum.
Sumum þótti Freymóður óvæg-
inn í baráttu sinni fyrir bindindi.
Bn er eflcki von að hugsjónamömn-
um hitni í hamsi, þegar þeim
fininst mikið í húfi, margra
manna heil'l, og þykir sinn liðs-
kostur vera langt of lítill?
Stórstúka ísianda þakkar
Freymóði Jóhannssyni áhuga
hanis á aukinni bindliindissemi og
ótrauð störf hans að bindindis-
málum fyrr og síðar.
Ólafur Þ. Kristjánsson.
HINN 6. þ.m. lézt hér í borg
Freymóður Jóhannsson listmál-
ari, en hann hafði um skeið átt
við alvarlegan sjúkdóm að stríða.
Freymóður var fæddur í Stærra-
Árskógi við Eyjafjörð 12. sept-
ember 1895 og varð því rúmlega
77 ára að aldri.
Freymóður var þjóðkunnur
listmálari, en hann var vel lærð-
ur í listgrein sinni bæði hér
heima og erlendis og hafði hlotið
viðurkenn'ngu sem fær listamað-
ur og haldið málverkasýningar
heima og erlendis. Fyrr á árum
hafði Freymóður um skeið tölu-
verð afskipti af leikhúsmálum
bæði á Akureyri og i Reykjavik,
en hann nam leiktjaldagerð við
Konunglega leikhúsið í Kaup-
mannahöfn á sínum tíma. Hann
átti sæti í stjórn Leikfélags
Reykjavíkur 1930—’33 og var
framkvæmdastjóri þess 1933—
’34. Einnig í Leikfélagi Akureyr-
ar um skeið og stýrði leiksýning-
um þar.
Einn merkur þáttur í lifsferli
Freymóðs Jóhannssonar var
lagasmíð og Ijóðagerð undir höf-
undarnafninu Tólfti september,
en hann samdi fjölda danslaga
og ljóða, er náðu mörg miklum
vinsældum, sem kunnugt er.
Freymóður beitti sér fyrir stofn-
un Félags islenzkra dægurlaga-
höfunda og var fyrsti formaður
þeirra samtaka.
Freymóður var afar fjölhæfur
maður, sem unni fegurð og var
listelskur, dáði tónlist og leiklist
og aðrar listgreinar, svo sem
störf hans bera vott um. Hann
var tilfinningaríkur maður, skap-
heitur, er honum ofbauð skiln-
ingsleysi og deyfð manna fyrir
velferð samborgaranna, eða þeg-
ar hann hvatti til átaka um fram-
gang góðra málefna, samfélags-
mála. Freymóður var eldheitur
bugsjónamaður um bindindismál
og í baráttunni gegn áfengisböl-
inu. Hann var sannur umbóta-
maður, sem vann af fómfýsi og
ósérplægni að betra þjóðfélagi
og gegn því lága í þjóðfélaginu,
sem brýtur niður einstaklinga,
heimili og þjóðfélagið á marg-
vislegan hátt.
Freymóður taldi að bindindis-
stefnan ætti erindi til þjóðarinn-
ar. Hún gegndi mikilvægu menn-
ingarhkitverkl og hann starfaði
lengi ötullega innan vébanda
bindindishreyfingarinnar. Sá, er
þessar linur ritar, átti þess kost
að starfa með honum á þeim
vettvangi um árabil og eru þessi
fátæklegu minningarorð sett á
biað af þvi tilefni, enda margs
ánægjulegs að minnast úr því
samstarfi á kveðjustund, þótt
ekki verði farið út í persónuleg-
ar minningar hér.
Freymóður starfaði, eins og
fyrr segir, innan vébanda IOGT
um margra áratuga skeið og var
ávallt í hópi áhugasömustu og
starfsfúsustu manna í hreyfing-
unni. Véttvangur hans var fyrst
og fremst í st. Einingunni í
Reykjavik. En einnig starfaði
hann á æðri stigum Reglunnar
og lét á ýmsum timum þar eins
og í EirSögunni mikið til sín
taka. Hann átti um skeið sæti í
framkvæmdanefnd stórstúkunn-
ar.
Freymóður var formaður Hús-
ráðs Templarahallar Reykjavik-
ur í mörg ár og þar á meðal á
þeim tíma, þegar unnið var að
undirbúningi og byggingu Templ-
arahallar, sem er við Eiríksgötu.
Freymóður var mikill áhuga-
maður um skemmtanahald fyrir
almenning á vegum IOGT og var
lengi í forustusveit slíkrar starf-
semi. Hann gerði sér ljóst, hve
þessi þáttur er mikilvægur í bar-
áttunni fyrir auknu bindindi, en
þar hetfur verið unnið undir kjör-
orðinu: Skemmtið ykkur án
áfcngis. Þá kom í hlut Freymóðs
að skipuleggja og annast Dans-
lagakeppni SKT um áratugar
skeið. En þessi starfsemi skilaði
miklum árangri á sinu sviði, eins
og alkunna er. Má m.a. áreiðan-
lega þakka þessari starfsemi,
hvað mikið er sungið hér af ís-
lenzkum dægurlögum með ís-
lenzkum texta, ólíkt því sem t.d.
gerist á hinum Norðurlöndunum,
þar sem enskur texti virðist
þykja sjálfsagður. Mun þessi
þáttur þykja síðar ekki ómerk-
ari en margt annað, sem hærra
hefur borið í menningarlífi þjóð-
arinnar undanfarin ár.
Við félagamir í Einingunnl
þökkum Freymóði samstarfið,
en hann var lengi æðstitemplar
stúkunnar og stuðlaði mjög að
velgengni hennar og bindindis-
málsins, enda var hann sérstak-
lega hugmyndaríkur og duglegur
féiagsmaður. Islenzkir ungtempl-
arar minnast hans með þakklæti
fyrir stuðning og sérstakan vel-
vilja, en Sumarmál, söngur
þeirra er einmitt saminn af Frey
móði, bæði ljóð og lag, sem hann
tileinkaði ÍUT á stofndegi sam-
takanna á sumardaginn fyrsta
árið 1958.
Við vottum Jóhönnu Frey-
steinsdóttur, konu Freymóðs
innilega samúð, svo og öðrum
ástvinum hans.
Blessuð veri m'nning Frey-
móðs Jóhannssonar.
E. H.
Freymóður Jóhannsson fæddist
12. september 1895 að Stærra-
Árskógi við Eyjaf jörð. Hann
hreifst ungur að árum af hug-
sjónum og athöfnum aldamóta-
kynslóðarinnar.
„Vort land er í dögun af anmarri
öld,
nú rís elding þess tíma, sem
fáliðann virðir“
hóf skáldið Einar Benediktsson
kvæðið Væringjar, og með hug-
sjón væringjans i brjósti hleypti
Freymóður Jóhamnsson heim-
draganum. Hann lauk gagnfræða
prófi á Akureyri, nam málaraiðn,
sigldi til Kaupmannahafnar, var
þar v'.ð listmálaranám, hélt
áfram listmálaranámi sínu á
Ítaliu og víðar um álfuna, nam
Ie'ktjaldagerð við konunglega
ieikhúsið i Kaupmannahöfn, og
starfaði svo í Danmörku um
skeið, en kom siðan heim rikur
af reynslu og þekkingu á Ust
sinni.
Freymóður var fjölhæfur lista-
maður, hann var meðal kunn-
ustu listmálara þjóðarinnar,
hann samd! leikrit og orti ljóð og
tækifærisvísur og eftir hann
birtust greinar í blöðum og tíma-
ritum um hin margvíslegu menn-
ingarmái. Hann var afkastamik-
ið tónskáld og kannast hvert
mannsbarn i landinu við hin hug-
ijúfu lög Tólfta septembers, en
svo nefndi tónskáldið Freymóður
Jóhannsson sig.
Freymóður var boðberi róm-
antísku stefnunnar, hann dáði
fegurðina og lagði áherzlu á þjóð
lega reisn á öllurn sviðum.
Kynni okkar Freymóðs Jó-
hannssonar hófust, er hann kom
til starfa á Hagstofu íslands
haustið 1952, nokkrum mánuðum
eftir upphaf míns starfsferils
þar. Unnum við þá að undirbún-
Framh. á bls. 25