Morgunblaðið - 10.11.1973, Blaðsíða 17

MORGUNBLAÐIÐ, LAUGARDAGUR 10. NOVEMBER 1973
17
Rétturinn til lífs
undirstaða allra
annarra mannréttinda
Biskup Islands fól á sfðastliðnu sumri nefnd að taka saman umsögn
um greinargerð og frumvarp til laga um ráðgjöf og fræðslu varðandi
kynlif og barneignir og um fóstureyðingar og ófrjósemisaðgerðir. — I
nefndinni voru dr. Björn Björnsson prófessor, formaður, sr. Svein-
björn Bjarnason og Sævar Guðbergsson, félagsráðgjafi. Nefndinni til
ráðuneytis voru sr. Arngrímur Jónsson, sr. Halldór S. Gröndal, sr.
Jónas Gfslason lektor og sr. Lárus Halldórsson. — Umsögn nefndarinn-
ar verður birt hér í blaðinu, og fer fyrrihlutinn hér á eftir:
I. Inngangsorð
Þau viðhorf, sem ráða í grund-
vallaratriðum afstöðu vorri til
þessa máls, eru mótuð af lífs- og
manngildismati kristinnar sið-
fræði. Samkvæmt þessu mati er
rétturinn til lífs undirstaða allra
annarra mannréttinda. Kristnir
menn játa, að þennan rétt tii að
lifa hafa þeir þegið að gjöf úr
hendi Guðs.
En rétti fylgir skuldbinding.
Réttinum til að iifa fylgir sú
skuldbinding að virða jafnan rétt
allra manna til lífs. Virðingin ein
er þó ekki nóg. Þá fyrst fáum vér
notið þessa dýrmæta réttar, er
virðingin fyrir rétti náungans
eflist í virka athöfn honum til
farsældar. Sá mun reynast auðug-
astur af lífi, sem gefur mest af
sjálfum sér til eflingar á lífi ann-
ars manns.
Þessi skilningur á lífsrétti og
lífsauðgi ræður afstöðu vorri til
fóstureyðinga. Fóstur er mann-
legt líf í móðurkviði. Réttur þess
til lífs helgast af tilveru þess
einni saman og skiptir í því máli
engu, hversu skammt eða langt
það er komið á þroskaferli sínum
til fæðingar sem fullburða manns-
barn. Hitt skiptir máli að fóstrið
er algjörlega upp á aðra komið,
hvað snertir virðingu á rétti þess.
Þessir aðrir eru að sjálfsögðu
móðirin, en einnig faðirinn og
þjóðfélagið.
Löggjöf um fóstureyðingar er í
hverju landi vísbending um,
hvern rétt menn ætla fóstrinu og
hve dýru verði þeir selja þennan
rétt.
En það er fleira en sjálf fóstur-
eyðingarlöggjöfin, sem er til
marks um, hve mikils menn meta
rétt fóstursins. Þessi réttur fóst-
ursins verður ekki aðgreindur frá
rétti barnsins til að njóta ástúðar
og öryggis í skjóli foreldra eða
foreldris. Viðhorf almennings til
þungunar einstæðrar ungrar
stúlku, lög um almannatrygging-
ar, lög um félagslega aðstoð, hús-
næðismálalöggjöf, staða einstæðr-
ar móður á vinnumarkaðinum,
möguleikar á gæzlu barna, allt
þetta og margt fleira gefur beint
og óbeintvísbendingu um, hverju
menn vilja kosta til að hlúa að
rétti hins ófædda barns. Hér er
höfðað til skyldu þjóðfélagsins til
að gera rétt þeirra sem mestan,
sem gegna móður- og föðurhlut-
verki.
Þær raddir heyrast, sem vilja
létta af þjóðfélaginu þeirri
ábyrgð, sem á því hvílir, varðandi
raunhæfar aðgerðir til að gera
fóstureyðingu í raun aðneyðarúr-
ræði. Fóstureyðing skuli vera
einkamál konunnar, þjóðfélagið
eigi nóg með sig. Þennan mál-
flutning er siðan reynt að fegra
með því að höfða til sjálfsákvörð-
unarréttar konunnar.
En þá má spyrja: Hvers virði er
sá réttur til sjálfstæðrar ákvörð-
unar, ef þjóðfélagið býr þannig að
móðurinni, að hún á engan annan
kost en þann að velja fóstureyð-
ingu? Fyrirheit um frjálsa fóstur-
eyðingu, samfara lítilsvirðingu á
rétti foreldris til mannsæmandi
lifs, felur í sér ekki einungis
afbökun á hugtakinu frelsi,
heldur einnig, og það er sýnu
verra, kaldranalegt sinnuleysi
gagnvart manneskju, sem er í
nauðum stödd.
Framkomið frumvarp til laga
ásamt greinargerð um breytingar
á núgildandi lögum um fóstur-
eyðingar ber þess víða vott, að
vilji er fyrir hendi til að efla rétt
foreldra og á þann hátt hlúa að
rétti fóstursins. En greinargerðin
sýnir jafnframt, hversu skammt
vér erum á veg komin í þessu
tilliti, hversu mjög skortir á, að
oss hafi lánazt að búa þannig að
barnshafandi konu, að hún þurfi
ekki að grípa til þess örþrifaráðs
að sækja um fóstureyðingu.
1 ljósi þessa og samkvæmt þeim
skilningi á lífsrétti, sem vér
höfum gert að umræðuefni,
leggjum vér það mat á þetta mál,
að löggjöf um frjálsa fóstureyð-
ingu sé síður en svo rétta leiðin til
að ná settu markmiði. Neindin,
sem samdi greinargerðina, gefur
hins vegar ýmsar visbendingar
um, hver sé hin rétta leið. Sú leið
er seinfarin, hún er mjög kostnað-
arsöm, hún krefst stórátaks á
sviði heilbrigðis- og tryggingar-
mála, félags- og fræðslumála, en
hún er leið mannréttinda og fag-
urs mannlífs. Þessi leið er sú
sama og nefndin nefnir varnaðar-
starf og verður fyrst vikið að því í
eftirfarandi álitsgerð. Sfðan
verða rædd nokkur atriði, sem
vér teljum sérstaka ástæðu til að
staldra við.
II. Varnaðarstarf
1 I. kafla greinargerðarinnar,
bls. 7, segir svo: „Tillögur nefnd-
arinnar hafa mótazt af því grund-
vallarsjónarmiði, að brýn nauð-
syn sé:
1) Að gefa öllum kost á ráðgjöf
og fræðslu um kynlíf og barneign-
ir og ábyrgð foreldrahlutverks.
2) Að veita öllum fræðslu og
ráðgjöf um notkun getnaðarvarna
og útvegun þeirra.
3) Að veita aðstoð þeim, sem
íhuga fóstureyðingu eða ófrjó-
semisaðgerð.
4) Að auka félagslega aðstoð i
sambandi við þungun og barns-
burð.
Tillögur nefndarinnar miðast
við aðstæður eins og þær eru i
dag.
Ennfremur segir á sömu bls.
undir fyrirsögninni „Varnaðar-
starf“: „Nefndin leggur höfuð-
áherzlu á nauðsyn þess að fyrir-
byggja ótímabæra þungun, sem
leiðir til þess að farið er fram á
fóstureyðingu. Nefndin lítur svo
á, að fóstureyðing sé alltaf
neyðarúrræði, vegna þess að um
er að ræða læknisaðgerð, sem
getur haft áhættu í för með sér og
krefst sérhæfðs starfsfólks og
fullkomins útbúnaðar til sér-
hæfðar læknismeðferðar, ef eitt-
hvað ber út af. Aðgerðin verður
þess vegna að fara fram á sjúkra-
húsum og verður því all kostnað-
arsöm getnaðarvörn fyrir þjóð-
félagið."
Hin mjög svo eindregna afstaða
um varnaðarstarf eru orð mjög í
tíma töluð. Af þessu tilefni er
eðlilegt að huga að, við hvaða
aðstæður við búum hér á landi.
Um þessa mikilvægu hlið málsins
segir svo á bls. 8 í greinargerð-
inni: „Til þessa hefur vamaðar-
starfi verið of lítill gaumur gefinn
hér á landi, bæði hvað snertir
kynlífsfræðslu- í skólum og ráð-
gjöf fyrir fullorðna."
I V. og VI. kafla greinargerðar-
innar er gerð allítarleg grein fyrir
ástandinu eins og það horfir við
frá sjónarhóli nefndarinnar
sjálfrar. Þannig segir á bls. 195:
„Heilbrigðisþjónustu og félags-
legri aðstoð á þessu sviði hefur
verið mjög ábótavant hér á landi
til þessa, og er brýn nauðsyn að
bæta þjónustu við almenning á
þessu sviði.“
Við lestur á kafla, sem fjallar
um kennslu um kynferðismál
(bls. 206 — 210) má ráða, að
nefndin sé þeirrar skoðunar, að
þessi þáttur sé algjörlega van-
ræktur innan skólakerfisins, sbr.
bls. 207: „Að sjálfsögðu gerir
frumvarpið ráð fyrir, að kennsla í
skólum í þessum efnum sé mótuð
í samráði við fræðsluyfirvöld og
tiltekin í námsskrá grunnskóla-
stigsins, en á þessi atriði er bent
sárstaklega hér með tilliti til nú-
verandi ástands kennslu um kyn-
ferðismál í skólum landsins, en
hún er svo til engin f raun, þótt
gert sé ráð fyrir smávegis um-
fjöllun um kynþroskaskeiðið í
námsskrá. Hefur þetta komið
fram, bæði í samtölum við nem-
endur á framhaldsskólastigi og
við athugun á námsskrá með
samanburði við kennslubækur á
skyldunámsstiginu.
Samkvæmt námsskrá skyldu-
námsstigsins, útg. 1960, er ekki
gert ráð fyrir kennslu um kyn-
ferðismál allment, svo sem um
samfarir, hvernig barn verður til,
getnaðarvamir né kynsjúkdóma.
Samkvæmt upplýsingum fulltrúa
í færðsludeild menntamálaráðu-
neytisins er það undir viðkom-
andi kennara eða kennurum
barnanna komið, hve langt þeir
kjósa að fara út í slík mál eða
hvort þeir gera það yfirleitt."
(Leturbreyting vor). Sbr. einnig
athugasemdir við 7. gr. lagafrum-
varpsins.
Þá má að lokum, þegar grennsl-
azt er fyrir um mat nefndarinnar
á núverandi ástandi, benda á
nokkur atriði VI. kafla greinar-
gerðarinnar, sem fjallar um fé-
lagslega aðstoð.
„1 ársskýrslu Félagsmálastofn-
unar Reykjavíkurborgar árið
1971 segir, að megin áherzla sé
lögð á fjölskylduvernd, varnaðar-
starf og endurhæfingu fjöl-
skyldna og einstaklinga. —
Breyting á félagsmálalöggjöf og
ráðning sérmenntaðs starfsfólks
(félagsráðgjafa) er forsenda
fyrir framgangi þessarar stefnu."
(Bls. 217, leturbreyting vor).
Hafa ber í huga í þessu sam-
bandi, að nefndin tekur eingöngu
mið af því ástandi, sem rikir i
Reykjavík, en vitað er, að
ástandið í dreifbýlinu er sizt
betra, sbr. orð nefndarinnar á bls.
217: „í dreifbýlinu er raunhæft
félagsmálastarf skammt á veg
komið og engir félagsráðgjafar
eru starfandi utan Reykjavíkur
og Kópavogs. 1 því yfirliti, sem
hér fer á eftir varðandi nokkur
atriði félagslegrar aðstoðar, sem
snertir hag einstæðra foreldra og
barnaf jölskyldna, verður því
miðað við aðstæður í þéttbýlinu.“
„Utvegun leiguhúsnæðis í þétt-
býlinu fyrir húsnæðislausa eða
þá, sem búa í lélegu og heilsu-
spillandi húsnæði, er miklum
erfiðleikum háð, þar eð húsnæðis-
skortur er rfkjandi. Hjá hús-
næðisdeild borgarinnar er langur
biðlisti." (Bls.217).
„Mikill skortur er á dag-
vistunarrými í Reykjavik. Ein-
stæðir foreldrar njóta forgangs
við úthlutun plássa á dagheimil-
um Sumargjafar, en það er langt
frá þvi, að þörf þessa hóps sé
fullnægt." (Bls. 218).
Þá er sérstök ástæða til að vekja
athygli á niðurlagsorðum VI.
kafla, sem jafnframt eru niður-
lagsorð greinargerðarinnar í
heild. (Bls. 218); „I því skyni að
bæta afkomu einstæðra foreldra
og barnmargra fjölskyldna og
fyrirbyggja þörf fyrir fóstureyð-
ingar af félagslegum ástæðum
leggur nefndin til
að félagsleg aðstoð við einstæða
foreldra og barnmargar fjöl-
skyldur verði aukin og bætt á
öllu landinu, einnig i dreifbýl-
inu,
að hið opinbera byggi og kaupi í
auknum mæli sölu- og leigu-
ibúðir til þess að leysa hús-
næðisvanda einstæðra for-
eldra og barnmargra fjöl-
skyldna, sem ekki hafa bol-
magn til að byggja sjálfir,
að ríki og sveitarfélög auki fjár-
framlög til byggingar, kaupa
og reksturs dagvistunarstofn-
ana, svo og tileinkafósturs, en
kostur á dagyistun er skilyrði
þess, að einstætt foreldri geti
séð sér farborða." (Letur-
breyting vor ).
Eins og fram kemur hér að
framan leggur nefndin megin
áherzlu á vamaðarstarf og telur
mikið skorta á i því sambandi.
Erum vér nefndinni fyllilega
sammála í því efni og teljum
ástandið jafnvel enn verra en
nefndin gerir ráð fyrir., Mjög
mikill skortur er á sérhæfðu
starfsliði og mun taka árabil að
bæta úr þeim skorti, að
ógleymdum heilsugæzlustöðvum
og sérhæfðu starfsliði þeirra um
allt land. Mun taka langan tíma að
framkvæma allar úrbótatillögur
nefndarinnar.
Er því óhætt að ganga út frá
þvi, að alllangur tími líði, áður en
varnaðarstarf það, sem er for-
senda nefndarinnar, geti verið
virkt. I þessu sambandi er rétt að
benda á varnaðarorð nefndarinn-
ar á bls. 8: „Það er reynsla ann-
arra þjóða nú, til dæmis frænd-
þjóða okkar, að einmitt vamaðar-
starfið hafi verið stórlega van-
rækt. Þess er getið, að auðveldara
sé orðið að fá framkvæmda fóst-
ureyðingu, þar sem löggjöf hefur
verið rýmkuð, en að fá leið-
beiningar um getnaðarvarnir."
Meðan ekki hefur verið komið á
slíku varnaðarstarfi virðist skorta
forsendur fyrir rýmkun fóstur-
eyðingarlöggjafar. Ennfremur
ber að hafa í huga, að þær félags-
legu aðstæður, sem væru for-
sendur fóstureyðingar, hverfa
ekki, þótt fóstri sé eytt. Það er þvi
höfuðverkefni þjóðfélagsins, að
leitast við að leysa þau félagslegu
vandamál, sem konan býr áfram
við, þrátt fyrir fóstureyðingu.
Það skortir ekki, að nefndin
beri fram frómar óskir um úr-
bætur, en sár reynsla hefur kennt
oss, að meira þarf til en góðan
vilja. Það eru mörg dæmi þess, að
sett hafi verið lög, sem ekki hefur
verið komið í framkvæmd.
Fyrsta skref ið í úrbóta átt varð-
andi það varnaðarstarf, sem hér
um ræðir, er að beita sér fyrir
sérstakri lagasetningu. Það er
hins vegar ljóst, að slík lagasetn-
ing, sem grípur til svo margra
þátta, er mjög vandasamt og
flókið verk. Taka þarf tillit til
nauðsynjar á úrbótum á ráðgjöf,
fræðslumálum og félagslegri að-
stoð, þar sem gætt er jafnt hags-
muna dreifbýlis sem þéttbýlis. En
það ber að undirstrika, að þótt
undirbúningur slíkrar lagasetn-
ingar sé bæði tímafrekur og
vandasamur, þá reynir fyrst á,
þegar til framkvæmdanna kemur,
og útvega þarf mikið f jármagn til
að standa undir kostnaði við
UMSÖGN
NEFNDAR, SEM
BISKUP ÍSLANDS
SKIPAÐl, UM
FÓSTUREYÐING-
ARFRUMVARPIÐ
FYRRI HLUTI
framkvæmd slíkra laga. Þegar
vér leiðum hugann að kostnaði
vegna uppbyggingar öflugs varn-
aðarstarfs, er ekki óeðlilegt að
spurt sé um kostnað vegna fram-
kvæmdar á tillögum nefndarinn-
ar, verði þær að lögum. Nefndinni
hefur algjörlega láðst að gera
grein fyrir þeirri hlið málsins.
Reynslan sýnir, að þar sem fóst-
ureyðingarlöggjöf hefur verið
rýmkuð í minna mæli en hér er
gert ráð fyrir, hefur fóstureyð-
ingum fjölgað stórlega. 1 Sviþjóð,
skv. upplýsingum nefndarinnar
(bls. 18), eru fóstureyðingar 1/4
af tölu lifandi fæddra barna þar i
landi. Sama hlutfall fóstureyð-
inga hér á landi hefði þýtt um það
bil 1100 fóstureyðingar á árinu
1972.
Hvað hefði það kostað þjóðina í
beinum og óbeinum útgjöldum,
þegar höfð er hliðsjón af marg-
fjölgun legudaga á sjúkrahúsum,
(daggjöld á Landspítalanum eru
ekki undir kr. 5000,00), fjölgun
kvensjúkdómalækna og annars
hjúkrunarliðs, félagsráðgjafa og
annars starfsliðs, samkvæmt skil-
greiningu nefndarinnar á nauð-
synlegri aðstöðu til að fram-
kvæma slíkar aðgerðir?
Hefði það ekki verið hlutverk
nefndarinnar að veita óhlutdræg-
ar upplýsingar um þessi atriði?
Þá má ekki siður spyrja, hvort
því gífurlega fjármagni, sem
varið væri til fóstureyðinga, skv.
tillögum nefndarinnar, væri ekki
betur varið til uppbyggingar á
öflugu varnaðarstarfi, sem betur
væri fallið til að leysa þann fé-
lagslega vanda, sem leiðir til fóst-
ureyðinga. I þessu sambandi skal
enn itrekuð ábending nefnd-
arinnar á bls. 218, er þegar hefur
verið vitnað í hér að framan: „í
því skyni að bæta afkomu ein-
stæðra foreldra og barnmargra
fjölskyldna og fyrirbyggja þörf
fyrir fóstureyðingar af félags-
legum ástæðum leggur nefndin
til . . .“ (leturbreyting vor).
Nefndin virðist þvi vera sammála
þvi, sem vér viljum leggja höfuð-
áherzlu á, að leggja skuli alla
áherzlu á öflugt varnaðarstarf;
það sé hið eina raunhæfa í
þessum málum. Það starf er fyrir-
byggjandi og miðar að þvi að
leysa þann félagslega vanda, sem
konan býr við, þrátt fyrir fóstur-
eyðingu. Rýmkun fóstureyðingar-
löggjafar getur þvi ekki talizt
eðlileg ráðstöfun, meðan hinn
félagslegi vandi er enn óleystur.
Byggjum vér þá skoðun á því
grundvallarsjónarmiði, að á þjóð-
félaginu hvíli sú skylda að kotna á
fót öflugu varnaðarstarfi, til þess
að fóstureyðing sé ætið í raun
algjört neyðarúrræði. Eins og
bent hefur verið á áður, sam-
kvæmt reynslu annarra þjóða, er
hætta á, að rýmkun fóstureyð-
ingarlöggjafar við núverandi að-
stæður, leiði til þess, að varnaðar-
starfið gleymist, þar sem fóstur-
eyðing sé nærtækasta leiðin til
lausnar á vandanum. A þetta
jafnt við um einstaklinga, sem
standa andspænis sinu vanda-
máli, og þjóðfélagið, sem í orði
kveðnu hefur gengizt undir
skuldbindingar varðandi úrbætur
á sviði félagslegra vandamála.