Morgunblaðið - 03.03.1974, Qupperneq 32

32
MORGUNBLAÐIÐ, SUNNUDAÓUR 3. MARZ 1974
Halldór Jónsson verkfræðingur
Hvað segir
Milton
Friedmann?
Hinn þekkti hagfræðingur
Milton Friedmann ritar nýverið
grein í Newsweek. Þó að ég geti
ekki skyldað sérhvern íslending
til þess að lesa hana, sem þeir
hefðu þó gott af, þá fylgir hún hér
í þýðingu minni í von um, að
einhver hafi gagn af henni.
Greinin ber fyrirsögnina
Efnahagsleg
kraftaverk
„Ég er nýkominn úr stuttri ferð
til Brasilíu, þriðju þjóðarinnar á
stuttum tíma, sem byrjar slíkan
hagvöxt að kalla má „efnahags-
legt kraftaverk". Þessi staðreynd
er augljós, hvaða gesti, sem er.
Bílarnir, sem iða á götum Sao
Paulo og Rio, eru næstum því
allir nýir, háhýsi, bæði ný og í
byggingu, gnæfa við himin, kran-
ar eru næstum jafnmargir og
sjónvarpsloftnet, og fram-
kvæmdagnýrinn er greinilega frá-
brugðinn jólaös.
Margir mannanna í ábyrgðar-
stöðum eru ungir, ný kynslóð er
greinilega að taka við. Traust
þeirra, stólt og bjartar framtíðar-
vonir blandast aðeins óverulega
kvíða fyrir framtíðinni. Mun
þetta endast? er spurning, sem
enginn spyr, en allir virðast hafa
aftan til í höfðinu. Brasilíska
kraftaverkið er frá 1967, þegar
framleiðslan fór að aukast um
nær 10% á ári. Hin kraftaverkin,
í Þýzkalandi og Japan, byrjuðu
tveimur áratugum fyrr, stuttu
eftir stríðslok. Þó að mikill mun-
ur sé á þessum 3 þjóðum, í sögu-
legu, menningarlegu, auðlinda-
legu og tæknilegu tilliti, þá eru
sláandi sameinkenni með þessum
3 kraftaverkum.
Sameinkennin
1. Á undan öllum kraftaverkun-
um fór efnahagsöngþveiti, sem
var búið til eða magnað af verð-
og Iaunabindingu, sem átti að
vera til þess að stöðva verð-
bólguna.
1 Þýzkalandi og Japan horfðist
iðnaðurinn, lamaður af styrjöld
og ósigri, í augu við peninga-
magnið, útblásið af styrjaldar-
eyðslu og fjárhagslegri kollsteypu
eftirstríðstímans. Verð- og launa-
bindingu styrjaldaráranna var
haldið áfram af hernámsyfir-
völdunum, sem framfylgdu þeim
ennþá strangar en innlend
lögregla hefði nokkru sinni getað
gert. Afleiðingin var efnahags-
hrun. I Brasilíu olli stjórnmála-
öngþveitið á seinni hluta 6. ára-
tugarins og fyrri hluta þess 7.
miklum greiðsluhalla hjá ríkinu
og var hann greiddur með
peningaútgáfu. Verðbólgan náði
meira en 100% á ári snemma úrs
1964. Ríkisstjórnin reyndi að hafa
hemil á verðbólgunni með ýmsum
ráðstöfunum svo sem verðstöðvun
og launabindingu, gjaldeyriseftir-
liti og margfaldri gengis-
skráningu (það eru víðar til
spekingar en á íslandi! Aths.
þýðanda). Sem í Þýzkalandi og
Japan leiddu þessar ráðstafanir
til útbreiddrar sóunar, afkasta-
leysis og svartamarkaðsbrasks.
2. ÖII þrjú kraftaverkin gerðust
fyrir aðgerðir I peningamálum,
sem bundu enda á þvingunarráð-
stafanir ríkisst jórnarinnar á
verðlag og kaup og gerðu þannig
markaðskerfinu kleift að starfa.
I Þýzkalandi og Japan hafði
hrunið verið svo mikið, að um-
bótunum, þó að róttækar væru,
fylgdu nærri strax efnahagslegur
bati og vöxtur. í Brasilíu, þar sem
hrunið hafði þó verið miklu
minna, fylgdi „þéttri“ peninga-
stefnu, sem minnkaði verð-
bólguna úr meira en 100% f um
það bil 30% á 3 árum, kreppa og
aukið atvinnuleysi. Samt sem áð-
ur, þegar áhrif lostsins voru liðin
hjá, leysti markaðsfrelsið, ásamt
stjórnmálalegu jafnvægi, ótrú-
lega krafta úr læðingi.
Peningaleiðrétting,
3. Öll þrjú kraftaverkin byggðu
á einkaframtakinu sem aflgjafa.
I öllum þremur rikjunum skipti
ríkisstjórnin sér af málum i
ríkum mæli, — styrkti hér, skatt-
lagði þar, byggði vegi, hafnir og
svipaðar framkvæmdir og lagði
undir sig vissar starfsgreinar.
Samt voru þessar ráðstafanir
skreytingin á kökunni, ekki
kakan sjálf. Ég held, að mest af
þeim hafi gert meira tjón en
gagn. Ríkisstjórnin varð að mestu
gagni, þegar hún skipti sér sem
minnst af afli einkaframtaksins,
sem stýrðist af markaðsverðinu.
Hinn eini mikli munur á stefn-
um þeim, sem fóstruðu þessi þrjú
kraftaverk, eru aðferðinar, sem
notaðar voru til þess að leyfa
verðkerfinu að starfa. Þýzkaland
og Japan fylgdu peningastefnu,
sem nálega, þar til alveg nýlega,
útilokaði verðbólgu. Það var þvi
enginn þrýstingur í þessum ríkj-
um til þess að stjórna verðlagi og
launum og þau gátu látið
markaðskerfið starfa frjálst.
Brasilía fylgdi annarri stefnu.
Eftir að verðbólgu hafði verið
komið niður í 30% á árinu 1967,
var gefið eftir.
Samtímis var þó settur verð--
þynningarstuðull í mikið af
samningum. Brasilíumenn kalla
þetta „peningaleiðréttingu“.
Ef Brasilíumaður leggur
peninga á banka, þá greiðir bank-
inn honum ekki aðeins ákveðna
vexti, t.d. 5%, heldur leggur inn
hjá honum „peningaleið-
réttingu", jafngildi verðbólgunn-
ar á tímabilinu. Langtíma við-
skiptalán, ríkisskuldabréf, veð-
skuldir o.s.frv. eru meðhöndluð á
sama hátt, lántakandinn greiðir
lánveitandanum ákveðna vexti
auk peningaleiðréttingarinnar.
Alla kauptaxta verður að leið-
rétta á sama hátt — þó að stað-
reyndin sé, að laun hafa hækkað
miklu hraðar en þetta. Persónu-
frádrættir til tekjuskatts og
skattstigarnir eru leiðréttir með
peningaleiðréttingu. Sama gildir
einnig um eignir fyrirtækja til
Iögleyfðs afskriftareiknings.
Gengið er leiðrétt með tilliti til
verðbólgu. Og svo framvegis, og
svo framvegis.
Notkun peningaleiðréttingar-
innar í sumum þessara atriða er
lögboðin, í öðrum frjáls. (Hér eru
menn sektaðir fyrir að selja
óbyggð hús með vísitölu. Aths.
þýð.) í reynd er notkun hennar
svo útbreidd, að það er lítil til-
hneiging í verðlags- og kaup-
bindingarátí.
Peningaleiðréttingin er óþægi-
leg í bókhaldi og hún getur ekki
verið algild. Verðbólgulaus
veröld væri greinilega betri. Samt
sem áður, ef tekið er tillit til hins
tímabundna, en óhjákvæmilega
kostnaðar við að minnka verð-
bólguna hratt, án slíks kerfis, þá
hafa Brasilíumenn verið skyn-
samir í vali sínu. Ég held, að
þeirra kraftaverk hefði verið
óframkvæmanlegt án peninga-
leiðréttingarinnar. Með henni
hafa þeir getað dregið smám
saman úr um 30% verðbólgu árs-
ins 1967 í um 15% verðbólgu
núna, án þess að draga úr hröðum
hagvexti. Og það er mögulegt, að
þeim muni takast að færa verð-
bólguna með tímanúm niður í
nærri núll. Með henni verða þeir
fyrir minni efnahagslegri skrum-
skælingu af völdum 15% verð-
bólgu en Bandarikin verða fyrir
af 9% verðbólgu án hennar.
Hið sannlega
næstbezta.
Jafnvel hinir einbeittustu máls-
varar verðlags- og kaupbindingar
líta á þær ráðstafanir í hæsta lagi
sem næstbeztu leiðina (þeir
þekkja greinilega ekki til
íslenzkra landsfeðra! Aths. þýð.)
Leið til þess að forðast eitthvað
enn verra. Þessi 3 meiriháttar
efnahagsundur — sem og mörg
minna dramatisk atvik — kenna
okkur, að þær eru fremur hið
„fyrsta versta", krabbamein, sem
getur eyðilagt getu efnahags-
kerfis til þess að starfa.
Utbreidd notkun verð-
þynningarstuðuls sem meðals
gegn „sveiflum á almennu verð-
lagi“ var fyrst nefnd af hinum
mikla brezka hagfræðingi Alfred
Marshall, fyrir svo löngu síðan
sem 1887. Hin brasilíska reynsla
fylgir uppástungu Marshalls
aðdáunarlega vel — vegna nauð-
synjar, ekki gerðar. Kenning og
raunveruleiki falla saman í því að
sýna fram á, að hið sannanlega
næstbezta til þess að lifa í verð-
bólgu er útbreidd notkun verð-
þynningarstuðla. Það er þegar
liðin sú stund, þegar Bandaríkin
áttu að draga lærdóm af þessu.“
Þetta segir sá fróði maður.
Hann telur Bandaríkin vera orðin
þarna aftur úr. Ilvað þá um okkur
íslendinga? Erum við þá ekki
nátttröll? Ofstjórnartrúin er búin
að vera okkur dýrkeypt. í manns-
aldur höfum við háð efnahagslegt
dauðastríð, sem Þjóðverjar og
Japanir afgreiddu hjá sér fljót-
lega eftir stríð. Öll þau mistök,
sem Friedmann telur upp, höfum
við ekki aðeins gert, heldur erum
að gera. Og það sem verra er,
virðumst trúa, að þau séu speki.
Hvenær ætla Islendingar að
velja sér menn til forystu, sem
ekki hafa asklok fyrir himin eins
og núverandi ríkisstjórn, og
raunar fleiri, virðist hafa. Hillir
ekkert undir nýja kynslóð stjórn-
málamanna, ekki ung andlit með
gamla heila heldur fólk, sem
hefur aðrar hugmyndir í hag-
fræði en feður þess og afar.
Halldór Jónsson verkfr.
P.S. Eigum við að bjóða Brasilíu-
mönnum að skipta ,á Delfim
(efnahagsráðherra Brasilíu) og
Halldóri E? Og bjóða þeim af-
ganginn af rikisstjórninni i milli?
Skyldu þeir þiggja það?
Garðahreppur
Opnunartímí gæzluvallanna er frá 4. marz kl. 14 — 16
Félagsmálaráð Garðahrepps.
stúika ðskast
til afgreiðslustarfa strax. Ekki yngri en 18 ára. Tilboð
sendist Mbl. fyrir 5. þ.m. merkt „3248”
Lóubúð
Síð pils og samkvæmisblússur. Gott verð.
Lóubúð, Bankastræti 14. Sími 13670.
Iðnfyrlrtækl
Lítið iðnfyrirtæki er til sölu. Hentugt fjölskyldufyrirtæki.
Upplýsingar í síma 92-1 753 og 92-1 728.
SKRIFSTOFUHÚSNÆÐI
Til leigu í miðborginni 180 fm skrifstofuhúsnæði.
Leigist í einu eða tvennu lagi. Laus nú þegar. Upplýsing-
ar í síma 26540 (á skrifstofutíma) og 18119 (utan
skrifstofutíma).
Tollskýrslur —
VerÓútreikningar
Get tekið að mér sjálfstætt starf, hálfan daginn. Mikil
reynsla. Góð menntun. Tilboð óskast send afgr. Mbl
merkt: „3356”.