Morgunblaðið - 04.07.1975, Blaðsíða 19

MORGUNBLAÐIÐ, FÖSTUDAGUR 4. JULl 1975
19
Á röngum eða
réttum hnetti?
Obstfelder og Saarikoski
Pentti Saarikoski
I kvikmynd um norska
málarann Edvard Munch, sem
nýlega var sýnd í islenska sjón-
varpinu, kom nokkuð við sögu
landi hans skáldið Sigbjörn
Obstfelder. Skáldið var meðal
hinna fyrstu, sem áttuðu sig á
gildi málarans og var ósmeykt
við að lýsa þvi yfir þrátt fyrir
allan mótbyrinn, sem verk
Munchs hlutu heima fyrir og
víðar. Málarinn vissi líka að
Obstfelder var brautryðjandi i
ljóðlist, myndskreytti bækur
hans og teiknaði og málaði
myndir af honum, sem lengi
verða í minnum hafðar.
Nýjasta tölublað sænska ljóð-
listartímaritsins Lyrikvánnen
(2/75) er að nokkru helgað
Obstfelder. Á forsiðu er
teikning af skáldinu eftir
Gustav Vigeland, birt eru nokk-
ur ljóð þess og bréf, einnig er
vitnað til orða samtímamanna
hans um hann og að lokum er
birt stutt ljóð eftir ungt norskt
skáld, Jan Erik Vold. Ljóðið er
ekki nema þrjár línur:
Heldur þú,
heldur þú, að vinir
hittist á nýjum hnöttum?
Já, Sigbjörn.
Ljóð Jan Eiriks Volds verður
að lesa með eitt kunnasta ljóð
Sigbjörns Obstfelders í huga:
Jeg ser, sem birtist I fyrstu
ljóðabók hans Digte (1893). I
ljóðinu lýsir skáldið því, sem
það sér, kunnuglegum heimi
mannanna, en endar á orðun-
um:
Ég sé, ég sé...
Ég hef víst ekki
lent á réttum hnetti!
Hér er svo framandlegt.
Með þessum orðum túlkar
Sigbjörn Obstfelder hugmyndir
sinnar kynslóðar, einkum
skálda og listamanna kringum
aldamótin, en þessi orð hafa
orðið furðu lifseig og eru enn í
fullu gildi. Sigbjörn Obstfelder
(1866—1900) var að eðlisfari
hlédrægur maður og feiminn,
eirðarlaus, leitandi. „Þér eruð
víst of góður fyrir þennan
heim, Obstfelder!" sagði Knut
Hamsun. Hjalmar Söderberg
segir frá því þegar Obstfelder
kom inn í bjartan sal og
kvartaði yfir birtunni, flýtti sér
inn í rökkvað horn og bar hönd
fyrir augu. Rainer Maria Rilke
dáðist að ljóðum Obstfelders,
jafnaði þeim við töfra: „Þau
líkjast hvísli, en bergið opn-
ast,“ sagði Rilke.
1 bréfum Obstfelders kemur
þunglyndi hans vel í ljós, en
einnig ástríða hans, fögnuður
yfir náttúrunni. Hann efast
stundum um skáldskap sinn,
en það er ljóst að stundum er
hann meira en lítið ánægður og
gerir sér grein fyrir hvilikur
nýjungamaður hann er í ljóð-
list. Það er einkum í prósaljóð-
um Obstfelders sem nýbreytni
hans er mest. Hann lætur sig
litlu skipta rím og bragfræði,
en leitar e'infaldleika í tjáningu
og finnur hann. Veröld hans er
draumkynjuð. Með ljóðum sín-
um hafði hann áhrif á mörg
skáld, þess sjást jafnvel merki í
islenskum skáldskap. Nokkuð
hefur verið þýtt eftir Obstfeld-
er á íslensku. Sigríður Einars
frá Munaðarnesi hefur þýtt
einna mest eftir hann, en önnur
skáldkona, Nina Björk Árna-
dóttir, hefur einnig glimt við
Obstfelder. Þessi dæmi sýna
vel að Obstfelder fyrnist ekki
því að töluvert bil er á milli
skáldkvennanna tveggja.
Pentti Saarikoski er annað
skáld, sem Lyrikvánnen leggur
að þessu sinni áherslu á að
kynna. Margir Islendingar
kannast við Saarikoski vegna
bókar hans Jag blickar ut över
huvudet pá Stalin, sem að
mestu leyti fjallar um dvöl
skáldsins í Reykjavík fyrir níu
árum. I þessari bók verður
Saarikoski tíðrætt um drykkju-
skap sinn og það verður honum
einnig i viðtali Mia Berner öste
við hann í Lyrikvánnen. öste
kallar viðtalið Þrjá daga með
Pentti, A portrait of the Artist
as a middleaged Man.
Þrátt fyrir mikinn drykkju-
skap hefur Pentti Saarikoski,
sem fyrir löngu er orðin þjóð-
sagnapersóna meðal Finna,
unnist tími til að semja margar
bækur og þýða heil býsn. Nýj-
asta bók Saarikoskis er ævisaga
skáldsins Eino Leinos
(1878—1926) og hefur hann
um margt verið andlega skyld-
ur Saarikoski. Ævisagan er í
frjálslegu Ijóðformi, sem
Saarikoski hefur tileinkað sér,
og fjallar ekki síður um hann
sjálfan en Leino. Saarikoski
fékk Aleksis Kivi verðlaunin
1974 og verðlaun Finnska
menningarsjóðsins í ár, einkum
vegna þessarar bókar.
Þrir dagar með Pentti er við-
tal í hinum opinskáa nýblaða-
mennskustíl. Leitast er við að
lýsa persónunni sjálfri, því lífi,
sem hún lifir og umhverfi
hennar, en minna er lagt upp
úr skoðunum. Það kemur að
vísu greinilega fram i viðtalinu,
sem ekki er nokkur frétt, að
Pentti Saarikoski er
kommúnisti, en hann leggur
meira upp úr þvi að vera rit-
höfundur. Flokksbróðir hans
kemur í heimsókn með vodka-
flösku og vill lokka skáldið á
þing kommúnista í vor, en
Pentti, sem þó á ekki mikið i
vínskápnum, vísar þessum
óboðna gesti á dyr. Hann skýrir
kommúniskar tilhneigingar
meðal æskunnar á fróðlegan
hátt. I Finnlandi eins og annars
staðar verða menn kommúnist-
ar af ýmsum orsökum. Það er
aftur á móti ekki unnt að halda
skáldum á borð við Saarikoski
innan hins stranga
kommúníska ramma. Það hefur
heldur ekki verið auðvelt að fá
Hannu Salama til að hlýða og
liggur þá beinast við að benda á
verðlaunaskáldsögu hans:
Kommer upp i tö. Finnskum
kommúnistum þótti sú saga
ekki nógu einlit. Markmið
Salama var að komast að því
hvað raunverulega gerist í
kommúniskri hreyfingu, hvað
er að baki stjórnmálunum og
félagsmálunum yfirleitt. Pentti
Saarikoski er freistandi nafn
fyrir flokk að punta sig með.
Skáld eru aftur á móti erfið
viðureignar fyrir flokks-
forystu; þau fella sig ekki við
boð og bönn.
I ritstjórnargrein i
Lyrikvannen leiðir Gösta Fri-
berg, annar ritstjóri tímarits-
ins, hinn er Rolf Aggestam, get-
um að þvi að mikill skáldskap-
ur verði einkum til utan
Evröpu. Hann finnur vestræn-
um skáldskap ýmislegt til for-
áttu og telur hann að mörgu
leyti staðnaðan. Gösta Friberg
hefur að mínu viti gerst of
svartsýnn i þessari grein. Það
er auðvelt að nefna fjölmörg
dæmi um merkan vestrænan
skáldskap. En engu að síður er
gaman að kynnast þvi, sem
skáld i Asíu og Afríku til
dæmis, eru að fást við. Það er
verðugt verkefni fyrir sænska
ljóðaklúbbinn (FIBs
Lyrikklubb), sem gefur
Lyrikvánnen út, að stuðla að
slíkri kynningu, enda mun
ætlunin vera sú.
Ljóð Pentti Saarikoskis
sanna að við þurfum ekki að
leita langt til að finna forvitni-
legan skáldskap. Ætli norræn
skáld standi sig ekki bara vel í
samanburði við skáld annarra
landa þegar á allt er litið? Það
kæmi mér ekki á óvart að svar-
ið yrði jákvætt.
Evrípídes og Sófókles
Evrípídes: □ ÞRJU LEIKRIT
UM ÁSTIR OG HJÖNABAND. □
Alkestis-Medea — Hippolýtos. [“'
Þýðinguna gerði: Jón Gíslason. □
Bókaútgáfa Menningarsjóðs 1974.
Sófókles: □ ANTlGÓNA. □ Helgi
Hálfdánarson þýddi. □ Með for-
mála eftir Friðrik Þórðarson. □
Heimskringla 1975.
Þýðingar Jóns Gislasonar úr
grisku, sem nú eru orðnar tölu-
vert umfangsmiklar eru menning-
arstarf, sem vert er að hyggja að.
Jón hefur flýtt sér hægt, en unnið
verk sitt af vandvirkni, búið þýð-
ingarnar þannig i hendur lesend-
um að þeir mættu hafa sem mest
gagn af. Nýjasti árangur þessa
starfs Jóns Gíslasonar eru leikrit-
in þrjú um ástir og hjónaband
eftir Evripides: Alkestis, Medea
og Hippolýtos.
Auk leikritanna skrifar Jón
inngang, sem fjallar um ævi
Evrípídesar og helstu einkenni
leikrita hans, síðan kemur kafli,
sem nefnist Gerð leikritanna
þriggja og loks kaflinn Saga text-
ans. Fyrir framan hvert leikrit er
einnig rakið ofni þess í fáum orð-
um. Eftir er að geta eftirmála.
Allt er þetta mikið lesmál eða nær
helmingur bókarinnar og til
glöggvunar um griska Ieikritun
yfirleitt og bókmenntir Grikkja,
auk þess, sem drepið er á margt
forvitnilegt i leiðinni. Jón Gísla-
son er ekki einn þeirra rithöf-
unda, sem iðka flugeldasýningar í
máli og stíl, en hann er gagnorður
og meira af honum að læra en
virðist í fljótu bragði. Það er
reyndar óhugsandi að átta sig á
heimsbókmenntum nema þekkja
eitthvað til grískra leikrita, álíka
skynsamlegt og að gerast skáld-
sagnahöfundur á islensku án þess
að hafa lesið Islendingasögur.
Bðkmenntlr
eftir JÓHANN
HJÁLMARSSON
Eins og Jón Gislason getur í
eftirmála hefur aðeins eitt leikrit
eftir Evrípides áður verið þýtt á
islensku: Bakkynjur i þýðingu
Sigfúsar Blöndals 1923. En Grim-
ur Thomsen þýddi marga kór-
söngva Evrípídesar, enda mun
hann hafa haft miklar mætur á
honum. Jón Gislason segir rétti-
lega: „Að vissu leyti stendur Evri-
pídes nútímamönnum nær en hin-
ir eldri skáldbræður hans, þeir
Aiskýlos og Sófókles. Stafar það
af því m.a., að viðfangsefni hans
lúta aA vandamálum, sem mörg
hver eru jafnbrennandi nú og þau
voru í Aþenuborg fyrir meir en
tvö þúsund árum. Einmitt þess
vegna er Evrípides umdeildastur
harmleikaskáldanna þriggja, að
hann kemur enn við kvikuna í
mönnum." Jón segir ennfremur
að stíll ieikrita Evripidesar og
málfar nálgist mjög mælt mál.
Evripídes vildi aó mál sitt væri
ljóst og auðskilið. Þýðingar Jóns
Gíslasonar eru í lausu máli og
verður ekki sagt að þau glati
þokka sínum og reisn af þeim
sökum, eðlilegt er að fara þá leið
nema í hlut eigi þýðandi, sem hafi
mál og brag á valdi sinu með
óvenjulegum hætti.
I þýðingu Helga Hálfdanarson-
ar á Antígónu eftir Sófókles er
likt eftir ljóðforminu og talar
Friðrik Þórðarson í formála um
„snilldarþýðingu“ Helga. Þýðing-
in vakti mikla athygli þegar hún
var notuð í uppfærslu Leikfélags
Reykjavíkur fyrir nokkrum árum,
enda er glæsibragur hennar
stundum slíkur að það vill gleym-
ast að hún er leikhústexti. I þvi er
fólgin hætta allra leikrita i
bundnu máli. Þau geta heillað svo
með ómi ljósins að leikhúsgestur
ölvist; hinn eiginlegi boðskapur
leikskáldsins gleymist vegna orð-
kynnginnar. En helgi Hálfdanar-
son gefur sig hvergi skrúðmælgi á
vald, heldur er honum í mun að
textinn sé lipur og um leið tignar-
legur. Dæmi þessa er framsögn
kórsins í Antígónu um manninn
og viðleitni hans:
Jón Glslason.
IVlarKt er undrið, ojj mun þó vísl
maðurinn sjálfur undurstærsl.
Þar sem ólnandi hríniKi áU haf
hrannast úfið I vetrar byl,
ristirhann kenihdan kólgu-skafl
kili traustum á viðsjálsleið.
Móður guðanna, gömlu Jörð
gróskurlka, svo aldrei þverr,
niarkar hann sér til sáðs hvert vor,
svörðinn skárar með plógi og klár.
Ef haldið væri áfram að vitna i
kórinn kæmi þetta enn betur I
ljós, en sú upptalning yrði of löng.
I formála Friðriks Þórðarsonar
að Antígónu birtast önnur viðhorf
en hjá Jóni Gíslasyni. Hann deilir
á þá vestrænu lærdómsmenn, sem
lagt hafa stund á grisk fræði, „og
skýra svö frvaðeina i griskri þjóð-
menningu sem væri hún af sama
toga spunnin sem þjóðmenning
sjálfra þeirra og henni nokkurn-
veginn samjöfn, og þyrfti ekki til
skilnings á henni annað en vana-
lega hugarreynslu menntaðs
manns og hversdagslegt bókarvit
eins og það nú gerist vor á með-
al“. Að leita ráðningar á verkum
grískra manna er til einskis gagns
að dómi Friðriks og hann nefnir i
því sambandi villuljós: „Svo mik-
ið bil skilur nú á milli fornalda
Grikklands og vor, bæði staður,
tími og hugarþel, að ekki stoðar
annað, ef rannsóknin á að koma
að haldi, en vér reynum eftir
föngum að slita sundur einmitt
það samhengi, sem tengir saman
þær og oss“.
Eftir þessa yfirlýsingu Friðriks
Þórðarsonar verður manni í fá-
kunnugleika sínum á að spyrja
hvers vegna leikrit Evripidesar
og Sófóklesar höfða um svo margt
til okkar þótt margt skilji þau frá
nútimanum. Svarið er ef til vill:
Þau eru merkilegur skáldskapur.
En einnig mætti segja að við
þekkjum sjálf okkur i þeim. Að
þessu leiðir Jón Gíslason gild rök
að mínu mati og þess vegna mun-
um við halda áfram að lesa jafn
stórbrotið verk og Medeu Evripid-
esar þrátt fyrir allt þekkingar-
leysi okkar á hinu forna Grikk-
landi.
Um nútímahöfunda má að
mörgu leyti segja líka hluti og
Friðrik Þórðarson um gríska höf-
unda. Hver er til dæmis þess um-
kominn að skýra verk T.S. Eliots
fullkomlega? En við njótum
þeirra. Sama er að segja um Tím-
ann og vatnið eftir Stein Steinarr.
Þannig mætti endalaust halda
áfram. Niðurstöðurnar geta orðið
margar. En það skiptir miklu að
menn hafi kjark til að koma með
nýjar kenningar.