Morgunblaðið - 04.07.1975, Side 27

MORGUNBLAÐIÐ, FÖSTUDAGUR 4. JULl 1975
27
Þorgils Guðmundsson, íþrótta-
kennari frá Valdastöðum, nwming
Á þriöja tug þessarar aldar,
þegar ég var að hefja sem dreng-
ur þátttöku i iþróttum, voru þau
íþróttamót, sem við litum til sem
glæst ævintýri og fylgdumst með
af áhuga: Nýjárssund, Skjaldar-
glíma Armanns, Víðavangshlaup
I.R. á sumardaginn fyrsta, Is-
landsglíma og 17. júní-mótið.
Þeir sem kepptu á þessum mót-
um voru hetjur okkar og fyrir-
myndir.
Einn þessara íþróttamanna var
Þorgils Guðmundsson frá Valda-
stöðum. Ég man hann vel enn er
hann skákaði reykvískum hlaupa-
görpum og vann léttstígur eitt
Víðavangshlaupanna. Um sama
leyti kom hann einnig við sögu
glimunnar.
Glíman eins og aðrar íþróttir
hafði ekki verið æfð i Reykjavík
stríðsárin 1914—1918 en iðkun
hennar og annarra Iþrótta
viðhaldist úti á landsbyggðinni.
Meðal þeirra félaga sem þetta
gerðu var UMF Drengur í Kjós,
sem Þorgils Guðmundsson varð
meðal annarra til þess að stofna
og veita forustu um skeið.
Þegar Islandsgliman er endur-
vakin 1919 er hann meðal
keppenda og einnig við sögu glim-
unnar.
Glíman eins og aðrar Iþróttir
hafði ekki verið æfð í Reykjavík
striðsárin 1914—1918 en iðkun
hennar og annarra íþrótta
viðhaldist úti á landsbyggðinni.
Meðal þeirra félaga sem þetta
gerðu var UMF Drengur i Kjós,
sem Þorgils Guðmundsson varð
meðal annarra til þess að stofna
og veita forustu um skeið.
Þegar Islandsgliman er endur-
vakin 1919 er hann meðal
keppenda og einnig 1920 og 1921.
Hann hlýtur árið 1920 fyrstu
verðlaun i glímukeppninni fyrir
fagra glímu. Síðar, er Stefnis-
hornið var veitt slíkum afreks-
manni, fylgdi þvi sæmdarheitið
Glímusnillingur Islands og má þvi
segja að Þörgils ynni til þess
titils. Við komu Kristjáns kon-
ungs X hingað 1921 var efnt til
konungsglimu á Þingvöllum. Var
Þorgils einn glímumannanna.
I blaðagrein um glímuna 1920
er Þorgils sérstaklega getið fyrir
glímufærni og glímulag. Viður-
eign þeirra Bjarna Bjarnasonar
(alþ.manns og skólastjóra á
Laugarvatni) er í greininni sér-
staklega rómuð og þess getið, að
þar hafi sést hin sanna sveita-
glíma þ.e. glima eins og menn þá
enn þekktu hana, sem þátt úr lífi
sveitafólks.
A æskuheimili mínu var kona,
sem dvalið hafði í Kjós og Kjalar-
nesi í kaupavinnu. Hún greindi
oft frá lifi fólksins á þessum slóð-
um og inn í minningu mína hefur
grópast frá þessum frásögnum
mynd af glæstu sviði þar sem
félagslyndi, samgleði og vinnu-
semi einken'ndu líf sveitafólksins.
I þeirri mynd voru iþróttir áber-
andi og eitt nafn sérstaklega
nefnt, Þorgils á Valdastöðum.
Loftur Guðmundsson ljós-
myndari gerði á þessum árum
kvikmynd,- sem var nýlunda, og
sýndi landið og svipmyndir úr lífi
fólksins. Myndin sýndi meðal
annars sláttumann beran að mitti
við skáraslátt á loðnu túni.
Hinn fagurlimaði og ötuli
sláttumaður var Þorgils á Valda-
stöðum.
Þetta voru æskuminningar
minar af íþróttamanni úr sveit
bak við Eskjuna, sem sótti með
glæsibrag með hóp tápmikilla
ungmennafélaga inn á íþrótta-
vettvang Reykjavikur. Þessi
maður átti siðar eftir að hafa
mikilvirk áhrif á störf min.
Þorgils Guðmundsson fæddist
4. desember 1892 á Valdastöðum i
Kjós. Foreldrar hans voru: Katrin
Jakobsdóttir Guðlaugssonar,
bónda á Valdastöðum, og
Guðmundur Sveinbjörnsson
Guðmundssonar bónda að
Bygggarði á Seltjarnarnesi.
Systkini Þorgils voru fimm.
Fjórir bræður og ein systir. Auk
systkinanna átti Þorgils einn upp-
eldisbróður.
Valdastaðir eru vel settir I
hinum fagra Laxárdal i Kjós.
Æskuheimili Þorgils var rómað
fyrir samlyndi heimilisfólksins,
skyldra og vandalausra. Þar voru
lesin þjóðleg fræði, sungið og
farið I leiki, samhliða mikilli önn
og búsýslu. Þetta góða og glað-
væra heimili þótti gojt að gista.
Njóta þar rausnar, vináttu og vel-
vilja.
Húsbóndinn var, auk þess að
vera mikilhæfur bóndi, mikill sjó-
sóknari og sótti sjó um 40 ára
skeið á vetrar-, vor- og haust-
vertiðum frá verstöðvum af
Suðurnesjum. Heimilisstörf
hvíldu því á ötulli húsmóður og
tápmiklum börnum þeirra hjóna.
Ég var eitt sinn staddur með
Þorgilsi á hátíð í félagsheimili
UMF Drengs, Félagsgarði í Kjós.
Þar sagði Þorgils á eftirminnan-
legan hátt frá æskuheimili sinu. I
minni mitt festist sérstaklega úr
frásögn hans ummæli hans um
ötulleika föður hans og hversu
handtök hans til allra verka voru
„falleg" — og hve hinar vinnu-
legu hendur gátu verið hlýjar og
mjúkar: — „Ég finn þá hönd er
hún mjúklega strauk vanga minn
í þakklætisskyni fyrir unnið
verk,“ sagði Þorgils. Þetta voru
áhrif, sem án efa hafa grópast inn
í huga Þorgils, að láta þann sem
vel vinnur njóta viðurkenningar
og finna að bak við vinnuhörkuna
og tilætlunarsemina búi maður,
sem kann að meta það sem vel er
gert.
Að heiman fer Þorgils til náms f
bændaskólann á Hvanneyri og
lýkur þaðan námi sem búfræð-
ingur 1915.
I þeim skóla kynnist hann bæði
meðal nemenda og kennara
mörgu ágætisfólki, sem hann batt
tryggð við og þá ekki síst við
skólastjórahjónin, Svövu Þór-
hallsdóttur og Halldór Vilhjálms-
son.
Skólastjórinn sá fljótt i Þorgilsi
mannsefnið, sem bjó yfir trú-
mennsku, vinnusemi og ötulleika
— og meðal annars átti til karl-
mennsku i burðum og hug til þess
að ganga reifur til og frá leik og
fþrótt. Má segja að Halldór skóla-
stjóri sleppi vart hendi af Þorgilsj
fyrr en sá siðari gerist kennari
Héraðsskólans í Reykholti 1930.
Gegndi Þorgils ýmsum störfum að
Hvanneyri. Var heimiliskennari,
íþrótta- og smíðakennari og ráðs-
maður. Miili skólastjóra og Þor-
gils ríkti ávallt mikill trúnaður og
náin vinátta.
Þorgils dvelur við nám i
„gymnastikhöjskolen" i Ollerup i
Danmörku 1921-—’22. Þeim skóla
stýrði þá Niels Buck. Nam Þorgils
hjá Buck ýmis Iþróttafræði. Hann
varð fljótt í hópi þeirra nemenda
sem Buck kallaði úrval og undir-
bjó til sýninga um heiminn. Niels
Buck sagði mér 1949, er ég kynnt-
ist honum, að Þorgils hefði verið
einn þeirra, sem hann hefði haft
áhuga á að hafa í flokkum sínum
en þvi miður leyfðu aðstæður Þor-
gils eigi slikt, því að hann þurfti
að sækja nám í handavinnu í
Kaupmannahöfn og að Nás í Sví-
þjóð.
Enn hélt Þorgils utan til fram-
haldsnáms vegna fyrirhugaðra
starfa við Héraðsskólann i Reyk-
holti. Fór hann þá til lýðháskól-
ans að Voss í Noregi.
Með stofnun UMF Drengs i
Kjós 1915 gekk Þorgils inn í raðir
Ungmennafélags Islands. Þeir
félagar i Dreng tileinkuðu sér
náið hugsjónir ungmennafélag-
anna. Tömdu sér allt sem þeir
töldu rammíslenskt, sögu þjóðar-
innar, bókmenntir hennar,
móðurmál og íþróttirnar. Með sér
ólu þeir trú á landið og til þess að
gagna þjóð sinni betur tömdu þeir
sér vín- og tóbaksbindindi, orð-
heldni og drengskap. Nálægð
félagssvæðis þeirra við Reykja-
vík, þar sem var vettvangur marg-
þætts iþróttalífs freistaði þeirra
til þess að reyna færni sina og
hún reyndist undra góð enda
höfðu þeir þegar um skeið reynt
með sér og nágrönnum sínum á
hinum forna mótstað á Kolla-
fjarðareyrum. Til þess að geta
mætt efldari, stofnuðu þeir með
sér sameiningarfélag, sem fékk
inngöngu I Iþróttasamband Is-
lands, því þá var eigi unnt að
keppa undir sameiningartákni
héraðssambands eins og Ung-
mennasambands Kjalarnesþings
sem UMF Drengur og Aftureld-
ing i Mosfellssveit voru virkustu
félögin I.
Sumarið 1926 hélt Jón Þor-
steinsson íþróttakennari til Dan-
merkur með valinn flokk glímu-
manna. Meðal þeirra glimumanna
var Þorgils. Sýndi flokkurinn
víða um Danmörku og greiddi
Niels Buck vel götu hans.
Ungmennafélögin efndu til
þinga, námsskeiða og funda, þó að
samgöngur væru á 3. tug aldar-
innar erfiðari en nú.
A einum þessara funda lágu
saman leiðir Þorgils óg Halldóru
Sigurðardóttur bónda á Fiskilæk í
Leirársveit, Borgarfjarðarsýslu,
Sigurðssonar og konu hans Diljár
Guðrúnar Ölafsdóttur.
Var Halldóra glæsileg kona og
vel menntuð t.d. hafði hún dvalið
við nám í lýðháskólanum að Rysl-
ingen i Danmörku og hafði sér-
menntað sig i hannyrðum. Var
mikið jafnræði um mannkosti
með þeim Halldóru og Þorgilsi.
Gengu þau i hjónaband 5. júni
1924 og settust að á Hvanneyri.
Þau Halldora eignuðust þrjú
börn: Öttar, fæddur 1925,
kvongaður Erlu Hannesdóttur. Af
fyrra hjónabandi á hann einn son.
Birgir, fæddur 1927, kvongaður
Ragnheiði Gröndal, eiga þau eina
dóttur, en af fyrra hjónabandi á
Birgir tvær dætur, önnur þeirra,
Hrefna, dvaldi um nokkurt skeið
á heimili þeirra Halldóru. Sigrún,
fædd 1931, gift Matthiasi Á.
Mathiesen, fjármálaráðherra,
eiga þau þrjú börn.
Frá Hvanneyri fluttu þau Hall-
dóra til Reykholts. Þau höfðu
ekki búið I stórri íbúð á Hvann-
eyri og lítið var hún stærri i Reyk-
holti. Ibúðin var inni í skólahús-
inu og nemendur yngri en á
Hvanneyri, bæði stúlkur og piltar
og þau handgengin þeim hjónum
og börnum þeirra, því var ónæðis-
samt á heimilinu en það mörgum
ungum nemanda I vanda til halds
og trausts.
Þegar Þorgils hóf störf i Reyk-
holti var þar sundlaug innanhúss
en að vísu vantaði búnings- og
baðherbergi og íþróttasal.
Nokkrir borgfirskir ungmenna-
félagar söfnuðu fé og tóku sam-
eiginlega vixil, sem mig minnir,
að þeir greiddu á 15 árum og fyrir
féð og með eigin höndum reistu
þeir leikfimisal úr viði sem enn er
notaður.
Or hópi þeirra nemenda, sem
Þorgils leiddi við iþróttaiðkanir í
sundlauginni, salnum og vallar-
flötinni komu áhugasamir liðs-
menn í íþróttum inn i raðir ung-
menna- og íþróttafélaga og margir
urðu nemendur Iþróttakennara-
skóla Islands og síðar íþrótta-
kennarar. Af frásögnum þeirra
hefi ég kynnst áhuga Þorgils við
íþróttakennsluna og hvílíkum
árangri hann náði.
I Reykholti starfaði Þorgils á
árunum 1930—1947. Þegar er
hann settist að á Hvanneyri gerð-
ist hann virkur félagi í UMF Is-
lendingi í Andakílshreppi. Félag-
ið varð mjög virkt innan samtaka
ungmennafélaga í Borgarfjarðar-
og Mýrasýslu. Formenn og virkir
félagar þess voru auk Þorgils þau
skólastjórahjónin Svava og Hall-
dór, kennararnir Páll Zóphónais-
son og Steingrímur Steinþórsson.
Störfum að málefnum ung-
mennafélaga hélt Þorgils áfram í
Reykholti og varð þá um skeið
formaður Ungmennasambands
Borgfirðinga. Arið 1943 tók sam-
bandið að sér að halda annað
endurvakta Landsmót UMFI á
Hvanneyri. Framkvæmdastjóri
þess móts var Þorgils. Hann bað
mig að aðstoða þá við mótshaldið
og sé ég ekki eftir því samstarfi.
Hvórt tveggja var, að við Þorgils
kynntumst nánar og ég fékk að
tengjast Landsmótunum og þar
með komast í nánari samband við
ungmennafélögin. Mótshaldið var
þrekvirki. Völlurinn, Fitin niðri
við Hvítá, og laugin köld uppi-
staða í laut i túninu.
Að loknu þessu móti var það
eitt verka Þorgils og félaga
hans að tryggja samband-
inu samastað fyrir mót
sin að Varmalandi I Staf-
holtstungum og hefja þar
vallargerð, þvi hinn gamli móts-
staður á bökkum Hvítár við
Ferjukotsbakka var óöruggur
vegna flóða og þar naut ekki jarð-
hita.
Árin, sem Þorgils var i Reyk-
holti hafði hann þar nokkurt jarð-
næði og rak búskap. Hann var
sem bóndi, en það hlutverk stóð
nærri skaphöfn hans, virkur í
samtökum bænda og þá var hann
ekki síður áhugasamur samvinnu-
maður.
Snemma mun Þorgils hafa
gerst framsóknarmaður enda
löngum verið i nánu sambandi við
ýmsa forustumenn flokksins.
Enga hálfvelgju sýndi hann í
stjórnmálum, frekar en öðru sem
hann gaf sig að.
Á útmánuðum 1947 kom til tals,
að í fræðslumálaskrifstofuna
réðist starfsmaður er yrði
aðstoðarmaður minn.
Réðst þetta mál svo, að Þorgils
fékk þetta starf og fluttu þau
hjón sumarið 1947 til Reykja-
víkur og hóf Þorgils störf i
fræðslumálaskrifstofunni um
haustið. Þessi ráðning var störf-
um minum og skrifstofunni í
heild til heilla. Kennarinn,
bóndinn og félagsmálamaðurinn
gerðist nú skrifstofumaður. I
þessari skrifstofu voru unnið víð-
tæk þjónustustörf og þeim var
Þorgils eigi óvanur. Hann færði
með sér reynslu frá kennslu og úr
röðum ungmennafélaga. Gekk
hann til starfsins eins og hann
hefði ávallt unnið á skrifstofu,
Mér og störfum minum varð
hann ómetanleg hjálparhella.
Trúmennskan og nákvæmnin,
réttlætistilfinningin og
ötulleikinn voru eigindir, sem
honum voru svo eðlislægar. Skap-
ið var mikið en sérlega vel tamið,
svo vart hefi ég kynnst prúðari
manni. Glaðværð og spaugsemi
átti hann ríka í vinhópi og í þeirra
hópi hafði hann unun af að gripa i
spil. Hagyrðingur var hann ágæt-
ur og þar sem um nokkurt skeið
voru fjórir slikir i skrifstofunni,
flugu oft smellnar visur milli her-
bergja eða voru lesnar yfir kaffi-
bollum.
Ekki slapp Þorgils við þátttöku
í félagsstörfum eftir komuna til
Reykjavíkur.
Hann var starfandi innan
Framsóknarfélags Reykjavíkur
og i framkvæmdastjórn ISI var
hann 1949—1951.
I áratug nutu málefni dýra-
verndunarstarfa hans. Hann
annaðist afgreiðslu Dýraverndar-
ans, sem var tímafrekt og krafðist
nákvæmni.
Þegar Jón Þorsteinsson hætti
kennslu hjá Glímufélaginu Ár-
manni upp ú 1947, tók Þorgils að
sér kennsluna og hafði hana með
höndum fram um 1962, er hann
veiktist af ókennilegum vírus-
sjúkdómi sem gekk nærri heilsu
hans.
Frá því 1950 og fram til 1962
vann Þorgils með okkur fjórum
öðrum glímumönnum i Glimu-
bókarnefnd ISÍ. Skyldi nefndin
endurskoða glímulög, sem ekki
hafði tekist frá því 1929 og semja
kennslubók í glimu, þar sem
Gllmubók frá 1916 var löngu upp-
seld. Endurskoðun laganna og
samning bókarinnar var erfitt og
tfmafrekt starf. Samning bókar-
innar var lærdómsrfk og átti Þor-
gils þar ekki lítinn þátt að.
Virðing hans fyrir íslensku máli
og kunnátta hans kom okkur
nefndarmönnum í góðar þarfir.
Eftir Þorgils liggja ritgerðir um
ýmisleg efni, t.d. minningar frá
Hvanneyri, sundkennsla í Borgar-
firði. Þessar greinar geyma
merkar heimildir.
Mér er engin launung á því, að
þar sem ég í starfi mínu þurfti að
semja bréf, greinargerðir og for-
sagnir, sem ég vildi búa sem best
að i hugsun og máli, þá leitaði ég
til Þorgils með yfirlestur. Athuga-
semdir hans voru ávallt rökfastar
og settar fram af alúð til mín og
málefnisins. Fyrir slik störf og
svo ótal mörg annars eðlis gat ég
aldrei þakkað honum fullkom-
lega. Eftir að Þorgils varð 70 ára
og hann hlaut að hætta í fastri
stöðu, var hann lausráðinn fram
til 1970 Kom þetta sér vel i
fáliðaðri skrifstofu og ekki sist
þar sem Þorgils hafði tamið sér að
Ieggja gjörva hönd að ýmsum öðr-
um störfum en vörðuðu mitt
embætti og var þvi öllum hnútum
kunnugur, aðgætinn og nýtinn.
Er hann kvaddi að lokum
söknuðum við hans öll.
Árið 1965 steðjuðu enn veikindi
að Þorgilsi. Meðan hann lá i
sjúkrahúsi veiktist frú Halldóra
af sjúkdómi, sem leiddi hana til
dauða 1966. Var Þorgils þá vart
kominn til heilsu. Tók andlát
hinnar ágætu eiginkonu mjög á
hann og var undravert hve hann
náði aftur andlegum og líkamleg-
um kröftum.
Við fráfall Halldóru seldi Þor-
gils ibúð þeirra hjóna og flutti um
sinn til dóttur sinnar Sigrúnar í
Hafnarfjörð en þar sem honum
þótt langt og erfitt að sækja
þaðan vinnu til Reykjavíkur,
leigði hann sér ibúð i Reykjavik
hjá hjónunum Láru Lárusdóttur
og Sigurgeir Jónatanssyni. Naut
hann góðrar umhyggju þeirra
hjóna og svo barna, tengdabarna
og barnabarna sinna. Þegar
heilsu hans var svo komið að
hann varð að njóta stöðugrar
hjúkrunar fékk hann sjúkravist á
Sólvangi i Hafnarfirði, þar sem
hann lést 26. júni s.l.
Með Þorgilsi Guðmundssyni frá
Valdastöðum er horfinn vænn
maður og drengur góður.
Veit ég, að við sem kynntumst
honum náið geymum minningu
hans i hugum okkar og störfum.
Þorsteinn Einarsson
KveÖja frá ÍSÍ.
í dag er jarðsettur Þorgils
Guðmundsson frá Valdastöðum í
Kjós, sem lést i Reykjavík 26. júní
s.l. 83ja ára að aldri. Þessi mæti
maður kom mjög við sögu íþrótta-
og ungmennahreyfingarinnar um
meira en hálfrar aldar skeið. Frá
æsku og fram til hinstu stundar
var hann íþróttamaður og íþrótta-
vinur af lifi og sál.
Hann var einn af þeim sem
stofnuðu Ungmennafélagið
Dreng i Kjós 1915, þá ungur að
aldri og starfaði í þvi til 1921 að
hann fór útan til náms i iþróttum
í Danmörku. Að námi loknu
fluttist hann i Borgarfjörð, og tók
þar upp sömu háttu og hann hafðí
áður haft i Kjósinni að vinna að
iþrótta og ungmennafélagsmálum
og var þar tvisvar kosinn for-
maður Ungmennasambands
Borgarfjarðar. Til þess að verða
enn hæfari til þess að sinna
áhugamálum sínum en áður, fór
hann aftur utan til framhalds-
náms í íþróttum, að þessu sinni til
Noregs og Danmerkur veturinn
1929 — 1930.
Að því námi loknu réðst hann
sem íþróttakennari við Reykholts-
skóla i Borgarfirði og þar var
hann sem slíkur til ársins 1947, að
hann fluttist til Reykjavíkur og
hóf störf í skrifstofu fræðslumála-
stjóra. I stjórn íþróttasambands
íslands var hann kjörinn sem full-
trúi Vestfirðingafjórðungs árið
1943 og átti sæti í stjórninni til
ársins 1948 er annar maður tók
það sæti hans vegna brott-
flutnings Þorgils úr Vestfirðinga-
fjórðungi.
Árið 1949 var lögum íþrótta-
Framhald á bls. 20