Morgunblaðið - 16.01.1976, Blaðsíða 15

MORGUNBLAÐIÐ, FÖSTUDAGUR 16. JANUAR 1976
15
Sigurður B. Þorsteinsson, læknir:
Um (of)notkun fúkalyfja
Eftirfarandi grein birtist í
tlmaritinu „Hjartavernd“, 1.
tbl. 12. árg., sem Hjarta-
vernd, landssamtök hjarta-
og æðaverndarfélaga ð ts-
landi, gefur út. Er hún birt
hér með leyfi höfundar.
Það er erfitt fyrir okkur
yngri lækna að ímynda okkur
þá byltingu, sem varð i meðferð
bakteríusjúkdóma með tilkomu
fúkalyfja. Sjúkdómar, sem áður
voru banværi, urðu skyndilega
tiltölulega auðlæknaðir. Fyrsta
fúkalyfið, penicillin, hafði
einnig þann kost að vera tiltölu-
lega meinlaust og valda sjaldan
aukaverkunum. Það var því
ekki furða, að læknar jafnt og
almenningur fylltust vissri
öryggiskennd og kannski
nokkru gáleysi i notkun þessa
lyfs. í flokk fúkalyfja hafa á
síðustu 2 áratugum bæst fjöl-
mörg lyf. Mörg þessara lyfja
hafa orðið læknum kærkomin
vopn í baráttunni gegn sýking-
um, en fá þeirra hafa staðið
penicillininu snúning i lágri
tíðni aukaverkana. Aukin
reynsla í notkun þessara lyfja
hefur leitt í Ijós fjölda mismun-
andi alvarlegra aukakvilla.
Bráður bani getur hlotist af
svæsnum ofnæmissvörunum
(anaphylaxis) gegn ýmsum
fúkalyfjum. Einstöku sinnum
eftir töku chloramphenicols
hættir mergur framleiðslu á
lífsnauðsynlegum blóðkornum.
Athyglisvert er, að samband
milli þessa sjúkdóms og
chloramphenicols varð fyrst
vart meðal barna bandarískra
lækna sem höfðu verið send
sýnishorn af lyfinu í auglýs-
ingaskyni. Flest fúkalyf valda
röskun á eðlilegri bakteríu-
byggð í meltingarvegi, húð,
fæðingarvegi. Verður slík rösk-
un, þeim mun meiri eftir því
sem verkunarsvið fúkalyfsins
er breiðara. Afleiðingarnar
verða oft ofvöxtur ónæmra
baktería, svo og sveppa. Af
þessu geta svo hlotist ýmis
vandræði, allt frá lítilfjörlegum
heyrnatap, aflitun á tönnum
niðurgangi til lífshættulegra
sýkinga af völdum þessara
ónæmu sýkla. Ónæmir sýkla-
stofnar eru sérstaklega hættu-
legir innan veggja sjúkrahúsa,
þar sem sjúkir einstaklingar
með minnkaðar varnir gegn
sýkingu verða þeim oft auðveld
bráð. Sýnt hefur verið fram á,
að tíðni slíkra sýkinga stendur í
beinu hlutfalli við notkun
ýmissa fúkalyfjategunda. Af
öðrum aukaverkunum má
nefna bráða nýrnabilun,
barna, jafnvægistruflanir,
margs konar ofnæmisútbrot,
svo að nokkur dæmi séu tekin.
Flestar þessara aukaverkana
eru að sjálfsögðu ekki algengar.
Tvær allviðamiklar kannanir á
bandarískum sjúkrahúsum
sýndu að u.þ.b. 5% af sjúkling-
um, sem gefin eru fúkalyf, fá af
því umtalsverðar aukaverkanir.
Er því augljóst, að ekki tjóir að
halda því fram, að fúkalyfja-
gjöf sé með öllu hættulaus.
Erfitt er að gera sér grein
fyrir, hver sé eðlileg fúkalyfja-
notkun eins þjóðfélags. Þvf hef-
ur þó verið haldið fram, að í
vestrænum löndum fái hver
einstaklingur bakteríusjúkdóm
og þarfnist fúkalyfjagjafar
einu sinni á hverjum 5—10
árum. Notkunin hins vegar,
byggð á nákvæmustu fáanlegu
tölum, er a.m.k. 20 sinnum
meiri. Ofnotkunin er því gífur-
Ieg. Bæði læknar og al-
menningur eiga sök á þessu
vandamáli. Margir, og kannski
flestir læknar hafa tilhneig-
ingu til að ávísa fúkalyfjum til
sjúklinga með veirusýkingar,
annaðhvort vegna óvissu um
eðli sjúkdómsins eða til að
fyrirbyggja bakteríusýkingu.
Síðarnefnda á sérstaklega við
um gamla og veila sjúklinga.
Sannleikurinn er hins vegar sá,
að slfk meðferð er ekki aðeins
gagnslaus, heldur beinlínis
eykur hættuna á sýkingum og
þá oft með ónæmum sýklastofn-
um, sem erfiðir eru í meðferð.
Sjúkdómsgreining er oft
óörugg vegna þess, að ræktanir
eru ekki gerðar og eins eru
niðurstöður slíkra ræktana oft
mistúlkaðar. Á þetta einkum
við um hrákaræktanir, því að
algengt er, að úr hráka ræktist
bakteríur, sem þekktar eru að
því að valda lungnabólgu, án
þess að um raunverulega sýk-
ingu sé að ræða. Hafa þá þessar
bakteríur tekið sé bólfestu i
koki sjúklings og þarfnast slík
sýklun (colonisation) ekki
neinnar meðferðar. Enn eitt
vandamál er röng meðhöndlun
sýnis, áður en það kemur á
rannsóknadeildina. Sérstaklega
er mikilvægt, að settum reglum
sé fylgt í töku og meðhöndlun á
þvagsýnum þar sem auðvelt er
að menga sýnið bakterium frá
ytri kynfærum. Læknar eru
einnig fórnarlömb auglýsinga
lyfjaframleiðendanna. Þær eru
ótaldar myndirnar af brosandi
börnum, takandi inn nýjustu
fúkalyfjamixtúruna, sem koma
fyrir auga læknisins í viku
hverri eða þá þvagblaðra með
tilheyrandi nýrum, sett saman
úr steindu sjálflýsandi gleri og
með þessu fylgir fagnaðarboð-
skapur um lyfið, sem auglýst
er. Það er grátbroslegt, að svo
vill til, að einmitt þetta sama
lyf er að verða ein algengasta
orsök bráðrar nýrnabilunar
víða um heim. Samkeppni lyfja-
verksmiðjanna fer sífellt
harðnandi og gætir þess nú
töluvert, að sett séu á markað-
inn ný lyf, sem í litlu eða engu
eru frábrugðin eldri lyfjum, en
síðan er eytt milljónum í að
auglýsa lyfið og þá oft ekki
gætt hófs í fullyrðingum.
Verður því sífellt flókn-
ara fyrir lækna að átta sig
á kostum og göllum hinna ein-
stöku fúkalyfja. Það er
kannski vegna þess, að meir
og meir ber á að notuð séu
fúkalyf með meðalstórt eða
breitt verkunarsvið, þar sem
ódýrari lyf eins og penicillin
gerðu sama gagn. Á þetta eink-
um við um sýkingar í efri loft-
vegum, svo og hálsbólgu.
Fúkalyf eru einnig misnotuð
á sjúkrahúsum. Sérfræðingar í
smitsjúkdómum hafa kannað
notkun fúkalyfja bæði á
háskóla- og einkasjúkrahúsum í
Bandaríkjunum. Reyndist með-
ferðin í 2 af hverjum 3 tilfell-
um annaðhvort beinlfnis ónauð-
synleg eða að röngu lyfi var
beitt. Kostnaður sjúkrahþs-
anna á fúkalyfjagjöfum er
geysihár og fer vaxandi. T.d.
kostar fullur dagskammtur af
carbenicillini rúmlega 22 þús-
und krónur samkvæmt núgild-
andi verðskrá. Áður en lagt er
út i slíka fjárfestingu þarf að
sjálfsögðu góð rök fyrir nauð-
syn þessa eða svipaðra lyfja. Ef
ofangreindum staðhæfingum
um ofnotkun fúkalyfja og hætt-
una, sem er því samfara, er
trúað, hlýtur sú spurning að
vakna, hvað hægt sé að gera til
úrbóta. Efla þarf upplýsinga-
og kennslustarfsemi fyrir
lækna og aðrar heilbrigðisstétt-
ir um fúkalyf, um kosti þeirra
og galla, svo og upplýsingar um
verð hinna einstöku lyfja. Gæti
þetta verið verðugt viðfangs-
efni fyrir læknafélögin. Sýkla-
deild Rannsóknastofu Háskól-
ans býr við mikil þrengsli og
mætti með bættri aðstöðu stór-
auka þjónustuna, a.m.k. á
Reykjavíkursvæðinu. Auðvelda
ætti læknum að senda viðeig-
andi sýni til að sanna sjúkdóms-
greiningu og síðan að beita við-
eigandi meðferð fremur en
hefja handahófsmeðferð. Gætu
slík vinnubrögð sparað stórfé
með lækkun lyfjakostnaðar. Á
sjúkrahúsum má einnig lækka
þennan kostnað með nákvæmri
skráningu fúkalyfjanotkunar.
Kæmi þá í ljós, ef einstakar
deildir notuðu óeðlilegt magn
einstakra lyfja. Á þetta einkum
við fyrirbyggjandi meðferð,
sem stundum vill verða vana-
bundin.
Kröfuharka almennings ái
hendur lækninum að ávísa
fúkalyfjum er vel þekkt.
Þegnar neysluþjóðfélagsins
vilja fá eitthvað fyrir snúð sinn,
þegar læknir er kvaddur til
sjúklings. Það er auðveldara að
láta undan þrábeiðni um fúka-
lyf heldur en útskýra fyrir hlut-
aðeigandi hvers vegna ekki ber
að veita slík lyf. Kannski breyt-
ast ekki notkunarvenjur lækna
á fúkalyfjum fyrr en almenn-
ingur skilur, að oft er læknir
beitir þeim mun minna af Iyfj-
um sem hann ávísar.
í skemmtilegum ritdómi um
bók Macdonalds, Handan við
sjóndeildarhring, lýsir Jón Þ.
Þór undrun sinni á því, að þessi
höfundur ritar um papa á Is-
landi, brottför þeirra til Græn-
lands og írska báta þar. Spyr
hann hvaðan maðurinn hafi
þessar hugmyndir.
Án þess að rekja frekar það
sem hann segir í ritdómi sínum,
verð ég að lýsa vígi þessu á
hendur mér. Er ég var aðal-
ræðismaður í New York 1942—
1948, fékk ég margar beiðnir
um að flytja fyrirlestra um Is-
land bæði í félögum og há-
skólum, og reyndi ég að gera
það eftir því sem mér vannst
tími til. Mun ég því reyna að
svara þeim spurningum, sem
bók þessi vekur hjá gagnrýn-
anda. Ég vil geta þess að auð-
vitað talaði ég út frá mínum
skoðunum og sannfæringu, en
ekki Gustavs Storms, sem nú
eru yfir 100 ára gamlar, en
margir Islendingar telja að
ekki megi hrófla við.
I Islendingabók Ara segir í
fyrsta kafla: ,,Þá váru hér
menn kristnir, þeir es Norð-
menn kalla papa, en þeir fóru
síðan á braut, af því at þeir
vildu eigi vesa hér við heiðna
menn, ok létu eptir bækr írskar
ok bjöllur ok bagla; af þvf mátti
skilja, at þeir váru menn írsk-
ir.“
Svo virðist sem papar hafi
verið hér í nokkra mannsaldra,
skv. írskum heimildum, og talið
Norðmenn uppáhaldssyni
skrattans. Ekki gátu þeir farið
til írlands því það hefði verið
að fara i gin ljónsins, enda
hafði það ekki verið þeirra
heimili í nokkra mannsaldra.
Það er óhugsandi að siglingar
hafi verið á Breiðafjörð í meira
en hundrað ár án þess að skip
Dr. Helgi P. Briem:
hafi hrakið til Grænlands, eða í
námunda við það. Engar sagnir
eru um það að þessir flótta-
menn hafi komið til írlands.
Hinsvegar eru góðar heimildir
fyrir því, að þeir hafi farið til
Grænlands í Islendingabók (6.
kafla):
„Þeir fundu þar manna vistir
bæði austr og vestr á landi ok
keiplabrot ok steinsmíði þat es
af þvf má skilja, at þar hafi þess
konar þjóð farit, es Vínland
allmikillar byggðar á Græn-
landi áður en Eiríkur kom.þar.
Ef svo er, en hér vík ég frá
Ara, tel ég að fengin sé skýring
á þeirri ráðgátu, að Eiríkur hafi
á þremur stuttum sumrum
getað rannsakað landið svo vel
að finna langbesta staðinn
undir bú á öllu Grænlandi.
Hefir sú leit orðið honum miklu
auðveldari, ef hann fann
keltneska byggð. Gat hann þá
farið til höfðingja þeirra, og
rekið hann af staðfestu sinni,
en við höfum allmargar sagnir
af slíkum ofbeldisverkum hér á
Um papa á íslandi og Grænlandi
hefir byggt ok Grænlendingar
kalla Skrælingja.“
Þarna kemur fyrir orðið
keiplabrot. Þvi segir Ari ekki
brotið skip eða bát? Virðist mér
það hljóti að vera vegna þess að
hér var ekki um tré-skip eða
tré-bát að ræða. Keipull kemur
hvergi fyrir nema á þessum
stað f fornritunum. Orðið er
talið skylt orðinu coble, sem
Oxford Dictionary segir að sé
bátur með sérstöku lagi, en
orðið sé frá Norðimbralandi
eða keltneskt, þó með spurn-
ingarmerki. Virðist mér sem
nokkur ástæða sé til að ætla að
hér hafi keltneskir menn farið,
ekki írar, heldur Islendingar,
af keltneskum ættum, Is-
lendingar notuðu áreiðanlega
mjög skinnbáta, því í innviði
mátti nota birki, en selskinn er
ágætt í húfinn. Er síðast getið
um skinnbát árið 1660, er
maður drukknaði af völtum
skinnbát í Borgarfirði (Annáll
Sögufélagsins). Menn hafa
mjög furðað sig á skipaeign
þeirra við Breiðafjörð, er 25
skip fóru til Grænlands með
Eirfki rauða. En það voru
skinnbátar úr íslensku efni sem
menn gátu byggt á nokkrum
vikum. Er þar komið ætterni
umiaksin, sem Eskimóar eru
dáðir fyrir.
Um mannavistir og stein-
smfði er það að segja að Keltar
hafa ætfð verið allra manna
mestir listamenn sem stein-
smiðir, enda standa hin borg-
hlöðnu hús Ira og háir, mjóir
turnar frá því fyrir árið 1000.
Er þó ekkert bindiefni eða
steinlím í húsunum. Þaðan hafa
Islendingar fengið kunnáttu í
garðahleðslu og byggingu
þeirra mörgu borghlöðnu kofa
sem hér eru (gangnamanna
kofar). Hinsvegar er klömbru-
hleðslan, sem ekki þekkist á
Norðurlöndum komin með
Keltum úr Rínardalnum, þó
hún þekkist í nokkrum bygg-
ingum á landamærum Eng-
lands og Wales.
Spöl fyrir neðan bæ Eiríks
rauða í Brattahlíð eru tvær
gryfjur allstórar, hlaðnar af
mikilli list. Getur stærðin bent
til þess að þær geti talist vistir
eða húsgrunnar sem tjaldað var
yfir. Nörlund nefnir þær ekki í
bók sinni um útgröftinn, en lík-
lega eru þær teiknaðar á
kortinu aftast í bókinni, og
merktar Eskimóum. En þeir
voru farandþjóð og bústaður
farandþjóða er tjald en ekki
hús eða vistir, Eskimóar hafa
aldrei getað lært að hlaða vegg
úr steini, þó Islendingar eða
Irar hafi getað kennt þeim að
byggja snjóhús, sem eru borg-
hlaðin, en viðloðunarhæfni
snjós er mjög mikil og hann því
auðvelt byggingarefni.
Tel ég því að gryfjur þessar
séu gerðar af Keltum og þurfi
ekki fleiri sannanir, en Ari
telur vistir bæði austur og
vestur á landi, sem bendir til
landi, enda var Eirikur lítill
jafnaðarmaður.
Úr því ég fór að skrifa um
þetta mál, þó f fljótheitum sé,
vil ég geta þess að ég hefi leitað
í fornum og nýjum írskum
orðabókum og hvergi fundið
þess merki að orðið papi merki
munkur, en það hefir einhvern
veginn komist inn í íslenska
sagnfræði. Það er alstaðar
þýtt sem pápiskur maður þ.e.
kristinn maður, meðlimur páfa-
kirkjunnar.
Ég hefi nú reynt að svara
helstu spurningum gagnrýn-
enda þessarar bókar. Ég hefi
ekki orðið var við að aðrir hafi
bént á það sem hér segir, og tel
ég því að höfundurinn muni
hafa heyrt um kenningar mín-
ar. Hann notar heldur sterkari
eða fortakslausari orð um heim-
ildir en ég, en elia virðast mér
þessar kenningar liggja ljóst
fyrir þegar þær eru athugaðar.
Helgi P. Briem