Morgunblaðið - 07.05.1976, Side 17

Morgunblaðið - 07.05.1976, Side 17
16 MORGUNBLAÐIÐ, FÖSTUDAGUR 7. MAÍ 1976 MORGUNBLAÐIÐ, FÖSTUDAGUR 7. MAÍ 1976 17 Útgefandi Framkvæmdastjóri Ritstjórar Ritstjórnarfulltrúi Fréttastjóri Auglýsingastjóri Ritstjórn og afgreiðsla Auglýsingar hf. Árvakur, Reykjavik Haraldur Sveinsson. Matthías Johannessen, Styrmir Gunnarsson. Þorbjörn Guðmundsson. Björn Jóhannsson. Árni Garðar Kristinsson. Aðalstræti 6, ssrr i 10100 Aðcrlstræ*i 6, sími 22480. Áskriftargjald 1000,00 kr. á mánuði innanlands. í lausasölu 50,00 kr. eintakið. Ríkis- fjármálin Iræðu þeirri, sem Matthías Á. Mathiesen, fjármálaráðherra, flutti á Alþingi síðastliðinn mánudag, er hann gerði grein fyrir fjáröflunar- áformum ríkisstjórnarinar, skýrði hann þingheimi frá afkomu ríkis sjóðs á árinu 1975 en hún var mjög slæm eins og kunnugt er og námu gjöld umfram tekjur 6,5 milljörðum króna. í ræðu fjármálaráðherra kom ennfremur fram, að hlutfall ríkisút gjalda af þjóðarf ramleiðslu hefur hækkað úr 29% 1 974 í 30,3% 1 975 og er sú þróun mikið áhyggjuefni. Síðastliðið ár var fyrsta heila fjár lagaárið, sem núverandi rikisstjórn hafði með höndum meðferð ríkisfjár mála og ekki er óeðlilegt, að spurt sé hvernig standi á svo gífurlegum halla á fjárlögum á því ári. Rétt er að hafa i huga i þessu sambandi að fjárlög 1975 voru að mestu mótuð, þegar núverandi rikisstjórn tók við og svigrúm hennar til breytinga tak markað Ástæðurnar til hallans eru vafalaust margar. í þeirri æðis gengnu verðbólgu, sem hér hefur rikt, hefur reynzt nánast ókleift að hafa skynsamlega stjórn á fjármálum hins opinbera og voru þó ýmsar tilraunir gerðar til þess á síðasta ári að halda rikisfjármálum réttu megin við strikið. Þannig beitti rikisstjórnin sér fyrir nokkrum niðurskurði á út- gjöldum ríkisins síðastliðið vor og þegar sýnt þótti á siðastliðnu sumri, að fjármál ríkisins mundu fara úr böndum, beitti rikisstjórnin sér fyrir tekjuöflun, sem átti að tryggja halla lausan ríkisbúskap á siðasta ári, en allt kom fyrir ekki. Sannleikurinn er sá að þar til á síðustu mánuðum hefur ríkisbók haldið ekki verið fullkomnara en svo, að það hefur ekki verið það tæki, sem fjármálaráðherra þarf að hafa til þess að geta séð á svipstundu, hver þróunin er i málefnum rikissjóðs sjálfs og einstakra rikisstofnana Fljótlega eftir að Matthías Á.Mathie sen tók við embætti fjármálaráð herra, hóf hann undirbúning að um- bótum á þessu sviði og nú er svo komið, eins og ráðherrann skýrði frá i ræðu sinni á Alþingi á dogunum að nú i þessum mánuði er i fyrsta sinn hægt i viku hverri að sjá þegar í stað, hvernig fjárhagsstaða einstakra ráðuneyta og rikisstofnana er. Með þvi umbótastarfi, sem unnið hefur verið á þessu sviði á siðustu misserum á fjármálaráðherra nú að geta haft mun strangara aðhald og eftirlit með rikisfjármálum en áður. Og árangurinn hefur ekki látið á sér standa. Á fyrstu þremur mánuðum þessa árs hefur náðs viðunandi jöfn uður milli tekna og gjalda og Ijóst er, að mjög rik áherzla verður á það lögð, að rikisbúskapurinn verði hallalaus i ár, enda er það ein megin- forsenda þess, að takast megi að ráða niðurlögum óðaverðbólgunnar. í sambandi við þær fjáröflunarað gerðir sem til umræðu hafa verið undanfarna daga hafa menn mjög varpað fram þeirri spurningu, hvers vegna ekki hafi verið valin sú leið að skera niður ríkisútgjöld og Morgun- blaðið hefur m.a. ítrekað hvatt til þess og almennt til aukins aðhalds i ríkisfjármálum í Morgunblaðinu í gær svarar fjármálaráðherra þeirri spurningu blaðsins, hvers vegna ekki hafi verið valin niðurskurðar leiðin, þegar afla þurfti aukins fjár- magns til þess að standa undir aukn- um útgjöldum ríkissjóðs í viðtali þessu vekur fjármálaráðherra athygli á, að um 70% rikisútgjalda eru laun, tryggingabætur, niðurgreiðslur og lögbundin framlög og þar af nema launaútgjöld og tryggingabætur um 51% af öllum útgjöldum ríkissjóðs, Þetta þýðir, að dómi fjármálaráð herra, að þessi þáttur ríkisútgjalda yrði ekki skorinn niður nema með stórfelldum uppsögnum opinberra starfsmanna og / eða skerðingu á bótum almannatrygginga og sjálfsagt eru menn sammála um að slík leið kemur ekki til greina. Matthías Á. Mathíesen segir i þessu viðtali, að þeir útgjaldaþættir sem athyglin beinist jafnan að, þegar um niður skurð er að tefla, séu annars vegar almenn rekstrargjöld ríkisins en við afgreiðslu fjárlaga i desember var hækkun þessara rekstrargjalda tak- mörkuð við tæp 28%f þótt verðlag hafi hækkað almennt um 45—50% og þvi hafi niðurskurður á þessum rekstrarkostnaði í raun verið fram- kvæmdur við afgreiðslu fjárlaga og hæpið að lengra yrði komizt á þeirri braut. Hér er um að ræða útgjöld á borð við hita, rafmagn, húsaleigu og annað slíkt og eru það vissulega nokkur rök, að ekki er endalaust hægt að skera niður útgjöld af þvi tagi. Varðandi framlög á fjárlögum til framkvæmda bendir fjármálaráð herra á i viðtali þessu, að við af- greiðslu fjárlaga hafi þessi framlög verið takmörkuð svo mjög, að jafn- gilt hafi 20% magnminnkun fram- kvæmda og væri enn dregið úr þess- um framlögum gæti það leitt til at- vinnuleysis. Þess vegna teldi ríkis- stjórnin ekki óhætt að ganga lengra á þeirri braut. Loks svarar fjármála- ráðherra þeirri spurningu, hvort ekki hefði verið unnt að fresta fram kvæmdum á borð við Kröfluvirkjun og Borgarfjarðarbrú og afla á þann hátt þeirra viðbótartekna, sem þörf var, með því að benda á, að fram- kvæmdir þessar eru að langmestu leyti fjármagnaðar með lánsfé. Ef það lánsfé yrði tekið til þeirra þarfa, sem hér er um að ræða, væri ríkis- sjóður kominn út á þá braut að fjármagna rekstrarútgjöld með láns- fé, en slíka fjármálastefnu sagði Matthías Á. Mathiesen, að stjórnin hefði ekki i huga að taka upp. Eins og sjá má af þessum rökum fjármálaráðherra er hægara um að tala en í að komast, að skera niður útgjöld ríkissjóðs, svo nokkru nemi. Og til viðbótar er ástæða til að benda á, að jafnvel þótt menn teldu rétt að skera niður framlög til framkvæmda við sjúkrahús skóla og aðrar slíkar framkvæmdir er óhægt um vik að taka slíkar ákvarðanir, þegar komið er fram á þennan árs- tíma. Undirbúningur þessara fram- kvæmda yfir sumarmánuðina er mjög vel á veg kominn. Sveitarfélög hafa afgreitt fjárhagsáætlanir sínar á grundvelli þess, að ríkissjóður leggi tiltekið fé til slíkra framkvæmda. Það er því í mörg horn að líta og augljóst að niðurskurðarleiðin er ekki eins auðveld og ætla mætti. Það breytir hins vegar engu um það, að nauðsynlegt er að hafa mjög ríkt aðhald með ríkisútgjöldum og það er alvarlegt mál að hlutfall ríkisútgjalda af þjóðarframleiðslu hefur enn aukizt. Markmiðið hlýtur að vera að minnka það nokkuð frá þvi sem nú er og tími til kominn, að menn geri sér grein fyrir því, að ekki er allt hægt að gera og takmarka verður umsvif hins opinbera við raunveru- lega greiðslugetu skattborgaranna. Dr. Jóhannes Nordal á ársfundi Seðlabankans: HÉR FER á eftir ræða sú, sem dr. Jóhannes Nordal, formaður bankastjórnar Seðlabankans flutti á ársfundi Seðlabankans í gær: Jóhannesar Nordals, seðlabankastjóra, formanns bankastjórnar Seðlabankans, flutt í tilefni ársfundar bankans 6 mai 1 976 Á fundi bankaráðs Seðlabankans, er lauk fyrir skammri stundu, staðfesti viðskiptaráðherra reikninga bankans fynr árið 1 975 Var þar lögð fram ársskýrsla bankans, sem birt verður í dag, en í henni er að finna upplýsingar bæði um reikningshreyfingar bankans sjálfs og um þróun efnahagsmála á siðastliðnu ári í skýrslunni er, svo sem vænta má, sérstök áherzla lögð á þá þætti þjóðarbúskaparins, sem tengdir eru starfs- sviði Seðlabankans, svo sem peninga- og lánsfjármál, greiðslujafnaðar- og gengismál Ég mun nú að venju gera fyrir hönd bankastjórnarinnar nokkra grein fyrir efnahagsþróuninni á síðastliðnu ári, en ræða síðan um þau úrlausnarefni, sem nú er við að fást, og þau vandamál, sem framundan biða Hins vegar mun ég að mestu leiða hjá mér umræður um starfsemi bank- ans á árinu, en formaður bankaráðsins hefur þegar gert rekstri hans og skyldum málum skil í ávarpi sínu hér á undan ERFITT AR Árið 1975 reyndist íslendingum á margan hátt þungt i skauti Efnahagsstarfsemin í umheiminum var í öldudal fram yfir mitt árið eftir mesta samdráttarskeið eftirstríðsáranna Og þótt á siðari helmingi ársins hafi farið að koma fram greinileg merki þess, að tekið væri árinu 1975 um rúmlega 8% á föstu verðlagi miðað við árið á undan Er hér vissulega um mikið efnahags- átak að ræða, sérstaklega þegar haft er i huga, að þjóðarútgjöld jukust árið áður um liðlega 10% Átti samdráttur þjóðarútgjalda að langstærstum hluta rót sína að rekja til minni einkaneyzlu vegna lækkandi kaupmáttar ráðstöfunartekna Minnkaði einkaneyzla á árinu um 11%, og kom samdrátturinn einkum fram i minni kaupum á varanlegum neyzluvarningi, svo sem bifreiðum og heimilistækjum Samneyzla jókst hins vegar um 2% á árinu 1975, sem er þó verulega minna en undanfarin ár, þegar vöxtur samneyzlu hafði yfirleitt verið nálægt 6% á ári Fjármunamyndun er talin hafa minnkað um rúmlega 8% á árinu 1 975, og átti samdrátturinn að langmestu leyti rætur að rekja til minni fjármunamyndunar at- vinnuveganna, sem dróst saman um 21%. Minnkaði fjárfestingin mest í innfluttum fiskiskipum og flutn- ingstækjum, en veruleg lækkun varð einnig í öðrum vélakaupum, svo og fjárfestingu i landbúnaði og verzlun. Einnig urðu framkvæmdir við íbúðahúsabygg- ingar nálægt 8% minni á árinu, en nálægt 4% minni ef ekki er tekið tillit til framkvæmda á vegum Viðlaga- sjóðs ánð 1 974 Á móti þessum samdrætti í fjármundamyndun at- vinnuveganna og ibúðahúsabyggingum, kom svo veruleg aukning opinberrar fjárfestingar, sem öll stafaði af stórauknum framkvæmdum í orkumálum. Varð heildaraukning i framkvæmdum opinberra aðila um 16%, en orkuframkvæmdir jukust samtals um milljórðum Skuldaaukning á árinu var því 15,2 milljarðar króna reiknað á meðalgengi ársins í árslok námu heildarskuldir þjóðarbúsins erlendis, reiknaðar á þágildandi gengi, nálægt 73 milljörðum króna, sem jafngildir nálægt 330 þúsundum króna á hvert manns- barn í landinu. Hefur skuldasöfnun þessi i för með sér ört vaxandi greiðslubyrði, og er áætlað, að verja þurfi 18—19% af heildargjaldeyristekjum þjóðarinnar til greiðslu afborgana og vaxta af erlendum lánum á þessu ári. Eru horfur á, að sú byrði mpni fara enn vaxandi, a m k næstu 3 — 4 árin Þegar innkomnar fjármagnshreyfingar hafa verið dregnar frá viðskiptahallanum kemur fram, að heildar- greiðslujöfnuðurinn hafi verið óhagstæður um 4,8 milljarða króna, en það er sá hluti viðskiptahallans, sem jafna varð með rýrnun nettó-gjaldeyrisstöðu Seðlabankans og gjaldeyrirbankanna Var netto- gjaldeyrisstaðan orðin neikvæð um 3,4 millja.ða í lok ársins, reiknuð á þágildandi gengi Til þess að koma í veg fyrir, að þessi óhagstæða þróun gjaldeyrisstöð- unnar hefði í för með sér hættulega skerðingu á greiðslugetu þjóðarbúsins út á við, voru af hálfu Seðlabankans gerðar ráðstafanir til þess að jafna gjaldeyrisútstreymið með lántökum, einkum hjá Alþjóðagjaldeyrissjóðnum. Jukust gjaldeyrisskuldir Seðlabankans samtals um 5,8 milljarða á árinu, og var um helmingur þeirrar fjárhæðar fenginn að láni hjá Alþjóðagjaldeyrissjóðnum Með þessum hætti tókst að koma í veg fyrir rýrnun gjaldeyrisforðans, en til hans eru taldar allar óbundnar eignir Seðlabankans i frjáls- um gjaldeyri, gulli og sérstökum dráttarréttindum. Nam gjaldeyrisforðinn í árslok 8 milljörðum króna, sem jafngildir 47 milljónum dollara Til þess að styrkja greiðslustöðu þjóðarbúsins enn frekar gerði Seðla- Jóhannes Nordal flytur ræSu sína á ársfundi Seðlabankans. Allir ráðherrarnir voru viðstaddir. Beinum fjármagni og starfsorku þjóðarinnar að þeim verkefnum, sem færa mest björg í bú að rofa til í efnahagsmálum viða um heim, bar þjóðarbúskapur íslendinga á árinu merki þeirrar kreppu óhagstæðra ytri skilyrða, sem hinum almenna efnahagssamdrætti voru samfara Eins og fleiri frum- framleiðsluriki, sem byggja afkomu sina á útflutningi matvæla og iðnaðarhráefna, höfðu íslendingar notið langs tímabils velmegunar og batnandi viðskiptakjara allt fram til ársloka 1973 Eftir það sló skyndilega i bakseglin og bæði árin 1974 og 1975 versnuðu viðskiptakjörin stórlega, jafnframt því sem mikillar sölutregðu gætti á mörgum útflutningsmörkuðum. Sé litið á árið 1975 í heild rýrnuðu viðskiptakjörin um 1 5% frá árinu á undan og voru þau þá orðin nærri fjórðungi lakari en að meðaltali á árinu 1 973. Ekki gat hjá þvi farið, að þessi mikla breyting ytri skilyrða þjóðarbúskaparins hefði gagnger áhrif á þróun þjóðarframleiðslu og þjóðartekna, bæði beint og óbeint Þjóðhagsreikningar síðustu þriggja ára tala hér skýrustu máli Á síðasta uppgangsárinu 1973, jukust þjóðartekjur um 10%, þar af 6% vegna framleiðslu- aukningar og 4% vegna batnandi viðskiptakjara Á árinu 1974 versna viðskiptakjörin skyndilega með þeim afleiðingum, að þjóðartekjurnar standa svo að segja alveg í stað, þrátt fyrir rúmlega 3% framleiðslu- aukningu Á síðasta ári sígur enn á ógæfuhliðina, en þá minnkar þjóðarframleiðslan á föstu 1974 verðlagi um nálægt 4%, en vegna áframhaldandi rýrnunar viðskiptakjara lækkuðu þjóðartekjur á árinu um liðlega 8% (Rétt er að taka hér fram, að á mælikvarða 1 969 verðlags, sem við er miðað í þeim tölum, sem notaðar eru i ársskýrslunni, er minnkun þjóðartekna nokkru minni en þetta, eða 6,5% en i samanburði milli áranna 1974 og 1975 er raunhæfara að miða við 1974 verðlag) Af þessari 8% lækkun þjóðartekna var því um helmingur bein afleiðing versnandi viðskiptakjara, en framleiðslusamdráttinn mátti einnig að verulegu leyti rekja til áhrifa efnahagskreppunnar á afkomu fyrir- tækja og rauntekjur almennings Ekki bætti það heldur úr skák, að landbúnaðarframleiðsla dróst saman vegna óhagstæðs verðurfars og litil aukning varð á sjávarafla þrátt fyrir aukna sókn Álframleiðsla dróst einnig verulega saman á árinu, en eini Ijósi bletturinn í útflutningsframleiðslunni var veruleg aukning og batn- andi afkoma annars útflutningsiðnaðar, einkum ullar- og skinnaiðnaðar. MIKIÐ EFNAHAGSÁTAK Það hefur vissulega ekki verið öfundsvert hlutverk stjórnvalda undanfarin tvö ár að leitast við að sveigja útgjöld þjóðarinnar til samræmis við þessa gjörbreyttu þróun rauntekna Á árinu 1974 náðist því miður tiltölulega lítill árangur í þessu efni. Heildareftirspurn hélt áfram að vaxa hröðum skrefum, einkum á fyrri helmingi ársins og jukust þjóðarútgjöld á föstu verð- lagi um rúm 10% á árinu, þrátt fyrir stöðnun þjóðar- tekna Þessi eftirspurnaraukning hlaut því öll að koma fram í auknum viðskiptahalla við útlönd, sem komst á árinu upp undur 1 2% af þjóðarframleiðslunni. Við þessum geigvænlega viðskiptahalla og erfiðri afkomu atvinnuveganna af völdum versnandi við- skiptakjara, var brugðizt með margvíslegum ráðstöfun- um í efnahagsmálum haustið 1974 og á fyrri hluta síðasta árs Með þeim tókst að lækka þjóðarútgjöld á meira en 60%. Birgðir sjávarafurða og landbúnaðar- afurða til útflutnings breyttust tiltölulega lítið á árinu, en mjög mikil aukning varð hins vegar á birgðum Álbræðslunnar í Straumsvík Sé þessi birgðabreytingu sleppt kemur í Ijós, að önnur þjóðarútgjöld hafa lækkað um nálægt 10% frá árinu 1 974 Af þeim tölum, sem ég hef nú rakið um þróun þjóðartekna og þjóðarútgjalda kemur fram, að hinn mikli samdráttur, sem varð í neyzlu og fjárfestingu á árinu, gerði ekki betur en að jafna þá lækkun, sem átti sér stað i þjóðartekjum Vegna versnandi ytri skilyrða tókst því ekki á árinu að gera betur en að halda í horfinu varðandi viðskiptajöfnuðinn við útlönd, og reyndist hann óhagstæður um nærri 1 2% af þjóðar- framleiðslu annað árið í röð Mun ég nú stuttlega rekja helztu stærðir í þróun greiðslujafnaðar á árinu 1 975 VIÐSKIPTAHALLI Heildarverðmæti vöruútflutnings reyndust 47,4 milljarðar á meðalgengi ársins, en það samsvarar tæplega 8% rýrnun frá fyrra ári, ef reiknað er til sama gengis bæði árin Lækkun álútflutnings um nærri þriðjung var hér þung á metunum, en verðmæti útfluttra sjávarafurða lækkaði um 3% Útflutnings- verðlag lækkaði að meðaltali um 11% frá fyrra án miðað við fast gengi, og má því rekja allan samdrátt útflutnmgsverðmætisins til óhagstæðra skilyrða á er- lendum mörkuðum Verðmæti vöruinnflutnings nam á árinu 68 milljörð- um króna á meðalgengi ársins, en það er um 8% lækkun miðað við árið áður, reiknað á sama gengi Almennur innflutningur, þ.e.a.s. innflutningur að frá- dregnum sérstökum fjárfestingarvörum til stórfram- kvæmda og rekstrarvörum vegna álbræðslu, lækkaði um 9% að verðmæti miðað við fast meðalgengi Innflutningsverðlag hélt áfram að hækka á árinu, en þó miklu hægar en árið áður, og er talið, að meðal- hækkun þess miðað við fast meðalgengi hafi verið rúm 4%, en samkvæmt því hefur magnlækkun almenns innflutnings numið um 13% miðað við árið 1974 Það er skýrt dæmi um þann andbyr, sem við var að stríða i þjóðarbúskapnum á siðasta ári, að svo mikil lækkun innflutningsmagns skuli ekki hafa nægt til að bæta vöruviðskiptajöfnuðinn við útlönd Samkvæmt bráðabirgðatölum viðist hallinn á þjónustujöfnuðinum hafa numið um 780 milljónum króna á árinu 19 75, en það er nokkur bati frá fyrra ári, þegar þjónustujöfnuðurinn var óhagstæður um 1 300 milljónir króna, hvort tveggja reiknað á meðalgengi ársins 1975 Heildartekjur af þjónustuviðskiptum á árinu námu 24,7 milljörðum króna, en þjónustugjöld 25,5 milljörðum króna Séu fyrrgreindar tölur um viðskipti með vörur og þjónustu teknar saman, kemur í Ijós, að viðskiptahall- inn við útlönd hefur numið 21,4 milljörðum króna á árinu 1975, en árið áður nam hallinn um 24.3 milljörðum króna, hvort tveggja umreiknað að meðal- viðskiptagengi siðasta árs Sem hlutfall af þjóðarfram- leiðslu reyndist viðskiptahallinn á síðasta ári nema 1 1.5% sem er mjög lítil breyting frá fyrra ári Um 78% af þessum mikla viðskiptahalla var jafnaður með erlendum lántökum og öðrum fjár- mangshreyfingum annarra aðila en gjaldeyrisbank- anna Erlendar lántökur til langs tíma námu samtals 21,1 milljarði króna, en endurgreiðslur fastra lána 5,9 bankinn í nóvember samning við hóp erlendra banka um 45 millj dollara lán, sem heimilt er að draga á, hvenær sem er á þriggja ára tímabili Ekkert var notað af þessari lánsheimild á árinu Þótt hin mikla aukning erlendra skulda og vaxandi greiðslubyrði vegna þeirra hljóti að vera stjórnvöldum áhyggjuefni, er mikilvægt, að tekizt hefur að tryggja þolanlega greiðslustöðu Seðlabankans á undanförnum þrengingartímum Með því hefur ekki aðeins verið unnt að bægja frá þeim voða, að íslendingar hættu að geta staðið við erlendar skuldbindingar sínar, heldur hefur það einnig veitt stjórnvöldum nokkurt svigrúm til þess að beita sæmilega skipulegum hagstjórnaraðferð- um til þess að sveigja útgjöld þjóðarbúsins að versn- andi ytri skilyrðum, en forðast harkalegar skyndiráð- stafanir í efnahagsmálum eða truflun frjálsra og eðli- legra viðskipta með beinum haftaráðstöfunum ÖR VERÐBÓLGA — ÓHAGSTÆÐUR GREIÐSLU- JÖFNUÐUR Ég hef nú gert nokkra grein fyrir heildarþróun þjóðarbúskaparins á árinu 1975 og helztu stærðum þjóðhagsreikninga og greiðslujafnaðar Augljóst er af þessum tölum, að þróun þjóðartekna og viðskiptakjara hefur aðeins örsjaldan á uhdanförnum áratugum verið þjóðarbúskapnum óhagstæðari Það er þvi ekki auð- velt að meta réttilega þann árangur, sem varnar- aðgerðir i efnahagsmálum hafa skilað Þegar róið er gegn straumi, er oft erfitt fyrir áhorfandann á ár- bakkanum að átta sig á, hve fast er róið Og þegar þjóðartekjur lækka um 8% á einu ári, gera menn sér e.t.v. ekki nægilega grem fyrir þvi átaki, sem það hefur krafizt að lækka þjóðarútgjöldin um sama hundraðs- hluta, af því að sýnilegur árangur virðist ekki annar en sá, að koma í veg fyrir enn frekari rýrnun viðskipta- jafnaðarins. Ég mun ekki fara út í neinar frekari vangaveltur um það, hvort fastar hefði mátt róa í þessum efnum, heldur snúa mér í stað þess að þvi að ræða nokkra meqinþætti hagstjórnar á siðastliðnu ári. í upphafi ársins 1975 var einkum við tviþættan efnahagsvanda að fást, öra verðbólgu og mjög óhag- stæðan greiðslujöfnuð Áttu þessi vandamál rætur að rekja til óhóflegrar aukningar innlendrar eftirspurnar á árunum 1973 og 1974, mikillar erlendrar verðbólgu og ört versnandi viðskiptakjara Þrátt fyrir lækkanir á gengi krónunnar á árinu 1974 var afkoma atvinnuveg- anna enn mjög erfið og eftirspurn eftir innfluttum vörum óeðlilega mikil. í febrúar var orðið Ijóst, að þessi vandi yrði ekki leystur með hægfara gengissigi einu saman, og var þá gripið til þess ráðs að lækka gengi krónunnar í einum áfanga um 20%, enda yrði um leið reynt að tryggja árangur gengisbreytingar- innar með samræmdum aðgerðum í fjármálum ríkis- ins, peningamálum og kjaramálum Vegna hinnar miklu verðbólgu, sem fyrir var, var sérstaklega mikilvægt að verðhækkunaráhrif gengis- breytingarinnar yrðu ekki til þess að setja á stað nýjar víxlhækkanir kaupgjalds og verðlags, sem fljótlega hefðu eytt áhrifum hennar í þessum efnum náðist sem betur fer mikilsverður árangur með hófsamlegum launasamningum i marz og júni, sem m.a. fólu i sér, að launþegar sættu siq við verulega skerðingu kaup- máttar launa, sem nauðsynleg var til að draga úr þjóðarútgjöldum og tryggja afkomu atvinnuveganna Stuðlaði rikisvaldið á ýmsan hátt að þessari samnings- gerð, m.a með lækkun beinna skatta af launatekjum Réðu þessar ákvarðanir i kjaramálum úrslitum um þróun eftirspurnar, atvinnu og verðlags á árinu Eftir að fyrstu áhrif gengisbreytrngarinnar voru komin fram, hægði smám saman á verðbólgunni, og urðu verð- hækkanir helmingi minni á síðari árshelmingi en hinum fyrri Síðast á árinu varð verðbólguhraðinn jafnvel kominn niður fyrir 1 5% i samanburði við um 50% á fyrra helmingi ársins, en sá árangur náðist þó að nokkru með verðstöðvun, sem frestaði ýmsum óhjákvæmilegum verðhækkunum fram á þetta ár STEFNUBREYTING í LÁNAMÁLUM Mikil útlánaþensla bankakerfisins og annarra lána- stofnana og hallarekstur rikissjóðs lögðu drjúgan skerf að hinni miklu ofþenslu eftirspurnar á árinu 1974 Stefnubreyting i þessum efnum var þvi eitt meginskil- yrðið fyrir þvi, að unnt reyndist að minnka þjóðarút- gjöld nægilega á árinu 1975. Reyndin varð sú, að verulega tókst að draga úr útlánaaukningu innláns- stofnana. Engu að siður varð heildarárangurinn i þessum efnum minni en vonir stóðu til vegna aukins halla á ríkisbúskapnum og mikillar útlánaaukningar fjárfestingarlánasjóða Verður nú nánar rætt um hvern þessara þátta fyrir sig Á árinu 1974 höfðu útlán innlánsstofnana aukizt um 49% og langt umfram aukningu peningamagns og sparifjár, sem aðeins nam 28%. Leiddi þessi útlánaþensla því til mjög erfiðrar greiðslustöðu bank- anna og stóraukinna skulda þeirra við Seðlabankann. Til þess að stemma stigu við þessari þróun tók Seðlabankinn snemma á síðasta ári upp viðræður við viðskiptabankana um timabundna útlánastöðvun, sem þó skyldi ekki ná til endurkaupanlegra afurðalána og reglubundinna viðbótar- og rekstrarlána framleiðsluat- vinnuveganna. Stóð útlánastöðvunartimabilið frá 1 marz til mailoka, en síðan gerði Seðlabankinn að nýju samkomulag við bankana um mjög þröng útlánamark- mið í tveimur áföngum út árið Með þessum samn- ingum og öðrum aðhaldsaðgerðum i peningamálum, þar á meðal aukningu innlánsbindingar, tókst að halda útlánaaukningunni mjög nálægt þeim markmiðum, sem Seðlabankinn hafði sett. Hækkuðu heildarútlán innlánsstofnana með meðtöldum endurseldum afurða- lánum um aðeins 22% á árinu Sé hins vegar tekið tillit til þess, að um 2000 millj af lausaskuldum sjávarútvegsins við viðskiptabankana var breytt i lengri lán við Fiskveiðasjóð fyrir milligöngu Seðlabankans, er réttara að telja, að raunveruleg útlánaaukning innláns- stofnanan á árinu hafi numið 26%, sem þó er nærri því helmingi minni hlutfallsleg aukning en árið áður Þessi breytta útlánastefna gerði innlánsstofnununum kleift að bæta astöðu sina gagnvart Seðlabankanum um rúmlega 600 millj. kr., ef frá er talin tilfærsla vegna breytingar á lausaskuldum sjávarútvegsms í löng lán. MINNKANDI RÁÐSTÖFUNARFÉ BANKAKERFIS Heildarinnlán viðskiptabanka og annarra innláns- stofnana jukust á árinu um tæp 29%, en aukning spariinnlána um 26,8% Er þessi vöxtur innlána verulega minni en verðmætisaukning þjóðarfram leiðslu milli áranna 1 974 og 1975, réiknað á verðlagi hvors árs fyrir sig Þýðir þetta, að ráðstöfunarfé bankakerfisins hefur farið minnkandi sem hlutfall af þjóðarframleiðslunni Er hér um að ræða áframhald varhugaverðrar þróunar, sem vafalaust á fyrst og fremst rætur að rekja til áhrifa verðbólgu undanfaTinna ára á peningalegan sparnað Séu reiknuð út ársmeðal- töl peningamagns og sparifjár sem hlutfall af þjóðar- framleiðslu, kemur í Ijós, að ráðstöfunarfé bankakerfis- ins var jafngildi um 40% af þjóðarframleiðslunni á árunum 1964—1971. Siðan hefur þetta hlutfall farið silækkandi, og á siðastliðnu ári var það komið niður i 28%, sem samsvarar þvi, að geta bankakerfisins til að fjármagna atvinnureksturinn i landinu hafi raunveru- lega minnkað um nálægt eipn þriðja á siðustu fimm árum Seðlabankinn hélt að mestu óbreyttum reglum um endurkaup afurða- og iðnaðarlána á árinu 1975, og voru lán þessi hækkuð i hlutfalli við hækkað verðlag og aukna rekstrarfjárþörf atvinnuveganna Alls hækkuðu endurkaupin um 4,3 milljarða eða 52% Varð aukningin hlutfallslega mest i landbúnaði, m a vegna áhrifa áburðarverðs á verðlag afurða larid- búnaðarins og óvenjulega mikillar slátrunar vegna lélegs heyfengs Næstmest varð útlánaaukningin til iðnaðar, en minnst til sjávarútvegs, enda lækkuðu birgðir sjávarafurða á árinu Á móti auknum endur- kaupum kom bæði aukning á bundnu fé innlánsstofn- ana i Seðlabankanum, sem hækkaði um 2,8 milljarða og batnandi lausafjárstaða innlánsstofnana Að öllu samanlögðu var útstreymi fjár frá Seðlabankanum til innlánsstofnana 1,3 milljarður á árinu, en árið áður hafði það numið 7,3 milljörðum Áhrif þessarar lækk- unar útstreymis fjár úr Seðlabankanum voru hins vegar að miklu leyti þurrkuð út af óhagstæðri þróun rikisfjármála og útstreymi fjár úr sjóðum i opinberri vörzlu, einkum Verðjöfnunarsjóði fiskiðnaðarins SKULDAAUKNING RÍKISSJÓÐS OG RÍKISSTOFNANA Skuldaaukning ríkissjóðs og ríkisstofnana nam samtals tæpum 6700 millj. á siðasta ári, sem var 70% meira en árið áður Af þessari skuldaaukningu stöfuðú rétt innan við fimm milljarðar af greiðsluhalla rikis- sjóðs sjálfs og 1100 millj af gengisuppfærslu Verðjöfnunarsjóðs fiskiðnaðarms og bókhalds- hækkunum vegna gengisbreytinga Loks jukust skuldir ríkisstofnana um rúmlega 600 millj kr Átti þessi mikla skuldaaukning rikisaðila rikan þátt i því að draga úr áhrifum annarra efnahaqsaðqerða á heildareftir- spurn innanlands og greiðslujöfnuð Olli greiðsluhalli rfkissjóðs enn meiri áhyggjum vegna þess, að gerðar höfðu verið itrekaðar ráðstafanir til þess að bæta hag rikissjóðs bæði með nýrri tekjuöflun og niðurskurði útgjalda Setja má þessar tölur í betra þjóðhagslegt samhengi með þvi að reikna breytingar á stöðu rikissjóðs sem hlutföll af þjóðarframleiðslu. Þá kemur i Ijós, að heildarskuldaaukning ríkissjóðs og ríkisstofnana við Seðlabankann nam 3,6% af verðmæti þjóðarfram leiðslunnar á síðasta ári, en sé eingöngu miðað við halla ríkissjóðs sjálfs, var hlutfallið 2,7% Á árinu 1974 hafði greiðsluhalli rikissjóðs hins vegar numið 2,6% af verðmæti þjóðarframleiðslunnar Hinn þungi róður i fjármálum ríkisins undanfarin tvö ár á augljóslega rætur að rekja til breyttra ytri að- stæðna Á meðan þjóðartekjur og verðlag fór hvort tveggja ört hækkandi, var rúmt svigrúm til aukningar rikisútgjalda án hættu\á greiðsluhalla Á siðasta ári breyttist þetta. og verðbólgan virðist þá hafa haft meiri áhrif til aukningar á útgjöld en tekjur, jafnvel þótt reynt hafi verið að draga úr rikisútgjöldum. Er þetta ekki einstæð reynsla hér á landi, þvi víða um heim hefur gengið erfiðlega að sveigja þróun ríkisbúskaparins til samræmis við breytt ytri skilyrði Framvindan á siðasta ári er hér gott dæmi. þar sem öll aðlögun þjóðarút- gjalda að minkandi þjóðartekjum átti sér stað með samdrætti einkaneyzlu og fjárfestingar fyrirtækja og einstaklinga, en aukning varð bæði í samneyzlu og opinberum framkvæmdum UTLÁN FJÁRFEST- INGARLÁNASJÓÐA Þriðji meginþátturinn i fjármálakerfinu er starfsemi fjárfestingarlánasjóða. sem vaxið hefur mjög ört undanfarm ár Á siðasta ári jukust útlán fjárfestingar- lánasjóða langt umfram það, sem að var stefnt i upphafi ársins, eða um 68%. og hefur þá útlánum Fiskveiðasjóðs vegna breytmgar á stuttum lánum sjávarútvegsms i löng lán verið sleppt Dró þessi mikla útlánaaukning vitaskuld mjög úr áhrifum af útlánaað- haldi innlánsstofnana Það er einnig áhyggjuefni, að vaxandi hluti útlánaaukningar fjárfestingarlánasjóða er fjármagnaður með lántökum og að stórum hluta er- lendis Versnandi greiðslustaða stafar m a af þvi, að lánskjör sjóðanna hafa verið þannig, að eigið fé þeirra hefur sifellt rýrnað Til dæmis má nefna, að eiginfjár- hlutfall i útlánum þeirra hefur lækkað úr nálægt fimmtungi fyrir fimm árum ofan i aðeins 6% siðustu tvö árin Úr þessum vanda var að nokkru bætt með endurskoðun lánskjara á síðasta ári Ný framlög ríkis- ins hafa ekki heldur haldizt i hendur við aukna útlánastadsemi Sé Byggðasjóði sleppt, en hann er sá sjóður, sem fengið hefur lancfmest ný eiginfjárframlög síðustu árin, kemur í Ijós, að í fyrra voru 63% af útlánum sjóðanna fjármögnuð með lántökum á móti 52% árið áður. Staða einstakra fjárfestingarlánasjóða er mjög mismunandi að þessu leyti, og er greiðslu- staða Stofnlánadeildar landbúnaðarins sérstaklega erfið. þar sem ný framlög nægja ekki einu sinni til þess að standa undir greiðsluhalla hans, og útlánastarf- semin byggist eingöngu á lántökum Fjárhagsstaða Fiskveiðasjóðs hefur einnig farið versnandi síðustu árin, og voru 68% af reglubundnum útlánum hans á síðasta ári fjármögnuð með lántökum. Framhald á bls. 14

x

Morgunblaðið

Direkte link

Hvis du vil linke til denne avis/magasin, skal du bruge disse links:

Link til denne avis/magasin: Morgunblaðið
https://timarit.is/publication/58

Link til dette eksemplar:

Link til denne side:

Link til denne artikel:

Venligst ikke link direkte til billeder eller PDfs på Timarit.is, da sådanne webadresser kan ændres uden advarsel. Brug venligst de angivne webadresser for at linke til sitet.