Morgunblaðið - 24.10.1976, Qupperneq 24

24
MORGUNBLAÐIÐ, SUNNUDAGUR 24. OKTOBER 1976

Utgefandi
Framkvæmdastjóri
Ritstjórar
Ritstjórnarfulltrúi
Fréttastjóri
Auglýsingastjóri
Ritstjórn og afgreiðsla
Auglýsingar
hf. Arvakur, Reykjavfk.
Haraldur Sveinsson.
Matthfas Johannessen,
Styrmir Gunnarsson.
Þorbjörn Guðmundsson.
Björn Jóhannsson.
Áni Garðar Kristinsson.
Aðalstræti 6, sími 10100
Aðalstræti 6, sími 22480
Áskriftargjald 1100.00 kr. á mánuði innanlands.
í lausasölu 60.00 kr. eintakið.
Samvinnuhreyfingin hefur
frá upphafi gegnt afar þýð-
ingarmiklu hlutverki, ekki sízt í
sveitum landsins. Hún hefur
líka tekið miklum breytingum
og þróun hennar frá félags-
verzlun bænda til þess að verða
voldugasti fjármálahringur á ís-
landi hefur verið mjög ör. Fróð-
legt er að skoða umsvif sam-
vinnuhreyfingarinnar í fjár-
mála- og athafnalifi lands-
manna um þessar mundir.
Samvinnuhreyfingin rekur
geysilega umfangsmikla inn-
flutningsverzlun og mjög öfl-
uga útflutningsstarfsemi. Enn-
fremur smásöluverzlun í flest-
um byggðarlögum landsins.
Samvinnuhreyfingín rekur við-
tæka iðnaðarframleiðslu, sem
ekki sizt vinnur úr framleiðslu-
vörum bænda. Samvinnuhreyf-
ingin rekur eitt stærsta trygg-
ingafélag landsins og þann
banka, sem vaxið hefur einna
hraðast á undanförnum árum.
Samvinnuhreyfingin hefur sett
á stofn ferðaskrifstofu og hefur
nú eignazt flugfélag auk skipa-
félags. Þannig mætti lengi
halda áfram að rekja umsvif
Sambands íslenzkra samvinnu-
félaga, kaupfélaganna og dótt-
urfyrirtækja þessara aðila. Eng-
inn vafi leikur á því, að öll
hefur þessi atvinnustarfsemi
verið efnahags- og atvinnulífi
þjóðarinnar mikil lyftistöng og
haft mikla þýðingu fyrir einstök
byggðarlög.
En á öllum umsvifum sam-
vinnuhreyfingarinnar er einnig
önnur hlið. Það fylgir því mikil
ábyrgð og mikill vandi, ekki sízt
i litlu samfélagi eins og hér hjá
okkur, að fara með svo mikið
vald, fjármálalegt vald og ann-
ars konar vald, sem safnazt
hefur á hendur þeirra tiltölu-
lega fáu manna, sem hafa með
höndum yfirstjórn samvinnu-
hreyfingarinnar á íslandi. Það
þarf sterka dómgreind og mikla
víðsýni svo og hógværð til þess
að fara á þann veg með svo
mikið vald. að ekki verði um að
ræða misnotkun valds, að í
stað félagsverzlunar bænda.
sem hafði háleit og göfug
markrhið í upphafi, komi ekki
harðsvíraður auðhringur, sem
svifst einskis til þess að halda
hlut sínum og vernda þrönga
hagsmuni. Og hvar eru mörk-
in? Hvenær er að því komið að
þessu valdi sé beinlínis beitt til
þess að níðast á öðrum?
Allt hlýtur þetta að verða
forystumönnum samvinnu-
hreyfingarinnar á íslandi mikið
íhugunarefni, ekki sízt þeim,
sem meta nokkurs þær hug-
sjónir, sem samvinnuhreyfing-
in byggir á. Það vald, sem
safnazt hefur á þeirra hendur,
er ekki einungis fjármálalegt
heldur og einnig pólitiskt
vegna þess, að öðrum stærsta
stjórnmálaflokki þjóðarinnar
hefur jafnan verið beitt í þágu
samvinnuhreyfingarinnar og að
margra dómi til þess að tryggja
henni margvísleg sérréttindi
umfram önnur rekstrarform i
landinu og kaupfélagsvaldinu
hefur einatt verið beitt fyrir
Framsóknarflokkinn enda þótt
fjölmargir samvinnumenn séu
og hafi verið í öðrum flokkum.
Sú saga hefur verið heldur
ógeðfelld með köflum.
Að þessu er vikið nú i tilefni
af deilum, sem sprottið hafa
upp um það, hvort veita hefði
átt leyfi til slátrunar i litlu slát-
urhúsi á Sauðárkróki, sem um
200 bændur í Skagafirði
standa að. Þessar deilur hafa
verið harðar að undanförnu og
mikið um þær rætt en kjarni
málsins hefur þó ekki komið
fram í þeim umræðum. Hann
er einfaldlega sá, að það var
geysilegt fjárhagslegt hags-
munamál kaupfélagsins á
Sauðárkróki, sem rekur þar
stórt sláturhús, að það hefði
einkarétt til slátrunar á þessu
svæði Og til þess að tryggja
þennan einkarétt kaupfélagsins
á Sauðárkróki var gerð tílraun
til að beita pólitisku valdi og
jafnvel embættislegu valdi. Sú
tilraun fór út um þúfur og nú er
slátrað i tveimur húsum á
Sauðárkróki. Það þýðir, að um
samkeppni er að ræða milli
tveggja sláturhúsa og að hið
stóra sláturhús kaupfélagsins
fær nauðsynlegt aðhald vegna
reksturs hins minna sláturhúss
bændanna í Skagafirði.
En þeir atburðir sem þarna
hafa orðið, vekja upp spurning-
ar um það, hvort samvinnu-
hreyfingin með öllu þvi fjár-
mála- og pólitiska valdi, sem
hún ræður nú yfir, er ekki
komin út á villigötur í vinnu-
brögðum sínum. Deilan um
sláturleyfið á Sauðárkróki er
ekki eina dæmið um það. Fyrir
nokkru var haldin ráðstefna á
vegum Kaupmannasamtaka
íslands. Þar skýrði kaupmaður
sem rekur einkaverzlun i
byggðarlagi á Austfjörðum, frá
samskiptum sínum við kaup-
félagsvaldið á staðnum.
Honum var kunnugt um, að
kaupmaður í nærliggjandi
byggð hafði náðarsamlegast
fengið leyfi til þess að selja
mjólk og mjólkurvörur. Hann
fór þvi fram á það sama við
kaupfélagið í sinni byggð.
Svarið var afdráttarlaust nei á
þeirri forsendu, að i hinu
byggðarlaginu þar sem
mjólkursala fékkst hefði kaup-
félagið ekki verzlun en i því
byggðarlagi sem þarna var um
að ræða hefði kaupfélagið
verzlun og þess vegna var
kaupmanninum neitað um
mjólkursölu.
í báðum tilvikum er um að
ræða misbeitingu valds eða til-
raun til þess i þvi skyni að
vernda fjárhagslega hagsmuni
samvinnufélaganna. Það er
eðlilegt, að samvinnuhreyfing-
in vilji vernda hagsmuni sina
en það er óeðlilegt þegar vald-
níðslu er beitt í þvi skyni. Þá er
svo komið að löggjafarvaldið
þarf að taka i taumana og
spurningin nú er sú, hvort ekki
er nauðsynlegt að setja löggjöf,
sem tryggi rétt hinna minni í
samkeppni við fyrirtækjahringa
á borð við samvinnuhreyfing-
una og ef til vill nokkur önnur
fyrirtæki hér á landi. Sam-
vinnuhreyfingin átti mikinn
þátt í þvi að hnekkja verzlunar-
valdi erlendra selstöðukaup-
manna, sem notuðu aðstöðu
sína og sérréttindi oft og einatt
gegn hagsmunum fólksins.
Vonandi á það ekki eftir að
verða hlutskipti kaupfélaganna
að standa í sporum faktoranna
gömlu — með pólitískt hags-
munavald Framsóknarflokksins
á bak við sig.
Hugsjón ogvaldníðsla —
kaupfélög og Framsókn
iavíkurbréf
-•Laugardagur 23. október^
Kristmann
Kristmann Guðmundsson, rit-
höfundur, varð 75 ára í gær, laug-
ardag. Hann hefur verið einn
vinsælasti höfundur landsins
ef mið eru tekin af útlánum
bókasafna og einn þeirra, sem
ungur haslaði sér völl erlendis
og hlaut góðan byr. Bækur
hans hafa verið þýddar á fleiri
tungur en velflestra rithöfunda
okkar og skáldsaga eftir hann var
kvikmynduð. Hann er sem sagt
einn þeirra, sem fært hafa út
landamæri islenzkra bókmennta,
ef miðað er við útbreiðslu verka
hans erlendis. En Kristmanni
Guðmundssyni nægði ekki að búa
með öðrum þjóðum, hann fluttist
heim — og var misjafnlega tekið
eins og kunnugt er, ekki sizt af
pólitiskum ástæðum, eins og oft
vill verða í þröngbýlinu hérlend-
is.
Almenna bókafélagið mun á
næsta ári gefa út heildarútgáfu á
verkum skáldsins i tilefni af af-
mæli hans nú, og hefur hann
unnið sjálfur að þýðingum sumra
þeirra, svo að þau verða öll gefin
út í endanlegri gerð hans sjálfs á
'móðurmálinu. Munu margir
fagna þvi að fá þau I heiidarút-
gáfu, enda verður þá auðveldara
að átta sig á lifsstarfi hans og
meta það; ritverk hans eru mikil
að vöxtum.
Kristmann Guðmundsson er
geðríkur maður, hefur „borgara-
leg viðhorf", og aldrei verið á
pólitfsku uppboði. Fyrir það hef-
ur hann stundum verið látinn
gjalda af öflum lengst til vinstri.
Enda þótt Kristmann hafi verið
umdeildur höfundur eftir að
hann fluttist aftur til Islands hef-
ur hann eignazt traustan sess í
íslenzkum bókmenntum og stóran
lesendahóp, sem hefur haldið
tryggð við hann, á hverju sem
gekk. Sjálfur sagði hann eitt sinn
í samtali við ritstjóra þessa blaðs:
„Maður má ekki skfta út heiminn
f kringum sig ... Það fylgir þvf
mikil ábyrgð að umgangast penna
og blek . . Það er ekki sama,
hverju sáð er í þær sálir sem
bækurnar ná til.“
Gylfi Þ. Gfslason fyrrv. mennta-
málaráðherra segir m.a. um Krist-,
mann Guðmundsson I Alþýðu-
blaðinu f gær:
„Árin, sem ég dvaldíst í Þýzka-
landi, komst ég að raun um, að
ótrúlega margir Þjóðverjar höfðu
lesið einhverjar af skáldsögum
Kristmanns. Við þýzka háskóla
var þá mikill fjöldi norskra
stúdenta. Ég held mér sé óhætt að
fullyrða, að nær undantekningar-
laust hafi þeir þekkt nafn Krist-
manns Guðmundssonar.".
„Mér er næst að halda, að hann
hafi á fyrsta rithöfundarskeiði
sínu verið kunnari f þýzkumæl-
andi löndum en í heimalandi
sínu. Hann var enn ungur maður,
þegar hann ritaði þær sögur, sem
halda munu nafni hans lengst á
Iofti og þýddar hafa verið á flest
mál.“
Morgunblaðið sendir Krist-
manni árnaðaróskir á afmælinu
og þakkar honum samstarfið
um áratuga skeið, en Kristrnann
var lengi einn af ritdómurum
blaðsins. Slík störf eru ekki alltaf
vinsæl hér á landi, eins og kunn-
ugt er.
Átta ára barátta
við ógnarvald
í sfðasta Reykjavíkurbréfi var
því fagnað, að foreldrar Ashken-
azys hefðu fengið leyfi stjórn-
valda Sovétríkjanna til að koma
til íslands. Eins og kunnugt er,
hafði gengið á ýmsu áður en
Sovétstjórnin léði máls á því, að
þau hjón heimsæktu ísland.
Vladimir Ashkenazy hefur sjálfur
margoft sagt, að það hafi verið
mikið lán fyrir hann að setjast að
á íslandi, þó að þjóðin sé fámenn,
því að hvergi annars staðar hefði
hann fengið jafnmikinn styrk og
svo eindreginn stuðning alls
þorra þjóðar, eins og hann fékk f
föðurlandi Þórunnar, konu sinn-
ar. Fjöldi Islendinga tók þátt f þvf
með ýmsum hætti að knýja á dyr
Sovétstjórnarinnar áður en upp
var lokið. Með stærri þjóðum
hefði þetta mál ekki hlotið eins
almennan hljómgrunn og raun
varð á hér á landi og sums staðar
hefði það vafalaust týnzt innan
um annað, sem mikilvægara hefði
verið talið. Þetta er þvf holl lexía
fyrir íslendinga að hugsa um: þó
að land þeirra sé lítið og án þess
hernaðarstyrks, sem venjulega er
notaður f hótunarskyni, heyrist
rödd Islands, þegar þjóðin talar
einum rómi. Ekki sfzt vegna þess
hve mikið Sovétstjórnin leggur
upp úr öryggisyfirlýsingunni f
Helsinki og svokallaðri détente-
stefnu, a.m.k. f bili, af þvf það
hentar henni af ýmsum ástæðum,
þá hefur hún ekki daufheyrzt við
óskum Ashkenazys og tslendinga.
Þessi heimsókn er þvf mikill sigur
fyrir mannréttindi í heiminum,
enda þótt þau séu brotin út um
allar jarðir, eins og kunnugt er og
þá ekki sízt í Sovétríkjunum, þar
sem saklausir menn eru f fang-
elsi, jafnvel árum saman, fyrir
ekkert nema pólitíska andstöðu
við ógnarkerfi kommúnismans.
Ford, forseti Bandarfkjanna.tók
ekki á móti Solzhenitsyn, þegar
hann kom vestur ósællar minn-
ingar, þ.e. hann bauð honum ekki
sérstaklega í Hvíta húsið af ótta
við að móðga Sovétmenn, enda
þótt Solzhenitsyn sé orðinn e.k.
tákn þeirra, sem berjast við ógn-
arvald kommúnismans um víða
veröld; þannig hefði einnig vel
getað farið um málstað
Ashkenazys ef hann hefði t.a.m.
búið í Bandarfkjunum, þ.e. að
honum hefði verið ýtt til hliðar,
svo að utanrfkisstefna Kissingers
yrði ekki fyrir neinum óþægind-
um.
Slfku er ekki til að dreifa hér á
íslandi, þó að fámenn klíka hafi
daufheyrzt við óskum Ashkenazys
um' aðstoð, jafnvel reynt að gera
baráttu Morgunblaðsins undan-
farin átta ár — og kröfur þess um
að málstaður Ashkenazys mætti
ná fram að ganga — tortryggi-
lega. Nú reynir þessi klfka jafnvel
að koma því inn hjá fólki, að
Ashkenazy-hjónin séu komin til
islands þrátt fyrir baráttu Morg-
unblaðsins(l)
Ef Morgunblaðið hefði aldrei
tekið til máls og gagnrýnt Rússa,
væru þau komin hingað fyrir átta
árum(!)
tslenzkir kommúnistar erú svo
sannarlega samir við sig. Og mikil
eru áhrif Morgunblaðsins f aug-
um þeirra, sem m.a. reyna á bak
við tjöldin (auðvitað) að bera
fyrrnefnda fjarstæðu á borð.
En það er áreiðanlega margt,
sem hefur orðið til þess, að svo
ánægjuleg niðurstaða hefur feng-
izt í máli Ashkenazy-
fjölskyldunnar, sem raun ber
vitni. Fjöldi þekktra islendinga
skrifaði undir sérstakt bréf til
Brezhnevs, þar sem hann er per-„
sónulega beðinn um að ganga f

öryggisroálaráðstefnunni í Helsmki
Aherzla lögð á
lagsinsí ræð-
umflestravesl-
rænna leiðtoga
TuffjiJ
málið og sjá til þess að Ash-
kenazy-hjónunum væri leyft að
heimsækja son sinn og fjölskyldu
hans hér á landi. En aldrei barst
neitt svar við þessari málaleitan.
Þórunn og Vladimir Ashkenazy
áttu sjálf sérstakt samtal við fyrr-
verandi sendiherra Sovétrfkjanna
hér á landi um mál þetta, en ekk-
ert gerðist. Þau gáfust samt ekki
upp og sýndu óvenjulegt þrek og
þolgæði.
En úr öllum áttum barst þeim
styrkur og stuðningur, því að ís-
lendingar hafa ávallt kunnað að
meta hin miklu störf þeirra f þágu
fslenzkrar tónlistar og menningar
yfirleitt og hafa staðið eins og
veggur á bak við þau. Þetta hefur
Sovétstjórnin séð. Linnulaus bar-
átta og viðstöðulausar kröfur á
hendur henni um það, að foreldr-