Morgunblaðið - 20.03.1977, Blaðsíða 13

MORGUNBLAÐIÐ, SUNNUDAGUR 20. MARZ 1977
13
Sr. Þórir Stephensen:
Þættir úr sögu
Dómkirk j unnar
ER 180 afmælis Dómkirkjunn-
ar var minnst 14. nóvember sl.,
ritaði ég grein í Morgunblaðið,
þar sem fáeinir helstu þættirn-
ir í sögu kirkjunnar voru rakt-
ir, gerð grein fyrir mikilli þörf
á viðgerð kirkjuhússins að inn-
an og fjársöfnun þar að lútandi.
Jafnframt var þess getið, að á
næstu vikum mundu birtast
greinar um fleira Dómkirkjuna
varðandi. Á því hefur orðið
dráttur, en nú skal nokkuð úr
þvi bætt.
Viðgerðinni, sem staðið hefur
yfir síðan I janúarbyrjun, er nú
að ljúka, og væntaniega verður
hægt að hefja messur n.k.
sunnudag 27. marz. Þá mun hin
aldna kirkja birtast i nýjum eða
endurnýjuðum búningi að
nokkru, en þó með sama svip og
fyrr. Ekki er óeðlilegt, að hug-
urinn reiki þá til horfins tíma,
hinna fyrri kirkna Reykjavíkur
og þeirra búnaðar. Sú spurning
vaknar þá e.t.v. einnig, hvað sú
kirkja, er nú stendur, hafi frá
þeim I arf tekið. Skal hér leitast
við að svara þvl.
Kirkjan I Reykjavík (Vík)
var til forna helguð Jóhannesi
postula. Annexíur voru I Nesi
við Seltjörn og Laugarnesi. Við-
eyjarkirkju var enn fremur
lengi þjónað frá Reykjavík.
Kirkja var og I Engey til 1765
og enn fyrr voru kirkjur I
Breiðholti og á Hólmi. Reykja-
vlkursókn var því lítil lengst af
og kirkjan þvl fátæk. i rauninni
voru ekki nema 6 bæir I sókn-
inni: Skildinganes, örfirisey,
Hlíðarhús, Arnarhóll, Vik og
Sel. En er tímar liðu, fór hagur
kirkjunnar að batna, ekki sist
fýrir ræktarsemi erlendra
manna, sem hér dvöldu vegna
verslunarstarfa. Gáfu þeir bæði
kirkjugripi og trjávið kirkjunni
til viðhalds.
Svo verður mikil breyting á
um 1720. Þá byggði Víkurbóndi
nýja kirkju, er bar af þeim
guðshúsum, sem hér höfðu
staðið. Jón biskup Árnason seg-
ir um hana 1724: „Kirkjan er að
öllu, veggjum og viðum, kostu-
lega standandi, vænt hús, sem
lögsagnarinn Mr. Brandur
Bjarnhéðinsson hefur látið upp
byggja af nýjum viðum ei alls
fyrir löngu. Kirkjan var 9 staf-
gólf með torfveggjum, en öll
þiljuð innan. Og þetta er sú
kirkja, sem stendur með nokkr-
um breytingum, þangað til
kirkjan fyrri við Austurvöll var
reist og vigð 1796.
Þegar Innréttingarnar risu
hér, fjölgaði fólkinu í sókninni,
svo stækka þurfti kirkjuna. Var
hún þá lengd um 3 stafgólf, og
var sú viðbót nefnd kór. Siðar
var hún stytt um eitt stafgólf,
en settur á hana turn og mold-
arveggjum rutt burt. Var þetta
1789. Þar með hvarf siðasta
torfkirkjan í Reykjavik. Hér
hafði 4 árum áður verið ákveð-
in dómkirkja Skálholtsbiskups-
dæmis, og hefur henni vafa-
laust þótt hæfa betri búningur.
En kirkjan við Aðalstræti var
orðin lítil og of illa farin til þess
að geta gegnt sínu hlutverki.
Því var byggð ný kirkja við
Austurvöll. Um leið voru kirkj-
urnar I Nesi og Laugarnesi
lagðar niður.
Sióasta nákvæma pró-
fastsvisitasia kirkjunnar við
Aðalstræti var gerð 19. ágúst
1794. Þar segir þetta um kirkju-
gripina; (Athugasemdir minar
í svigum): „Fyrir utan litilfjör-
legan prédikunarstól, máluð al-
taris — vængjabrfk, 3 krusifix
og 1 líkneski af tré, hökull af
bláu rósaflaueli með hvítu
stóraléreftsfóðri, lagður með
silfurvirsborða, krossinn er af
rauðu raski (klæði) með silfur-
vírskniplingum yfir, óegta,
gamall og fölnaður. Annar af
gulu og rauðröndóttu rósa-
plussi, fóðraður með bláu lér-
efti, lagður utan með silfurvirs-
borða. Krossinn er af öðrum
breiðari hökli, borðarnir allir
mjög slitnir. Þriðji af brúnleitu
silki og tvinnataui, fóðraður
með hvítu lérefti, krossinn og
leggingarnar eru af vírdregn-
um silkiborða, viða gegnslitinn.
Rikkilfn af hvitu, fínu lérefti
með knipplingum um hálsmálið
og framan á ermar, sæmilegt.
Altarisklæði af rauðu plussi,
Ur skrúðhúsi Dðmkirkjunnar.
Yfir dyrum er altaristaflan frá
1818, 1 hana ber einu kerta-
krónuna, sem nú er til, þeirra
er voru settar 1 kirkjuna 1848.
fóðrað með hvitu lérefti, lagt
með silfurvirsborða. Utan um
það er rauðleitt silkikögur á tvo
vegu, en á hinn þriðja silfur-
vírskögur. Það er gamalt, tekur
að upplitast og ofurlítið. Annað
af bláu sirty kattiní (baðmull-
arefni), stærra, ógallað. Þriðja
af gyltu skinni, gamalt og upp-
litað. 2.altarisdúkar með
knipplingum á þrjá vegu, sæmi-
lega stórir. Altarisbrún af hvit-
um, ofnum knipplingum, full-
stór. Kaleikur með patinu, for-
gylltur innan, vænn, nýgefinn
af kaupmanni Sunchenberg.
Annar minni, gamall, algylltur*
þriðji enn minni, gylltur innan,
gamall, þó ógallaður. Korpóral-
dúkur (til að breiða undir
kaleik og patinu) af hvítu at-
laski, fóðraður með hvitu tafti
og umhverfis lagður með egta
forgylltum knipplingum, bró-
deraður I miðju með perlu-
stikks arbeiði. Annar af rauðu
flaueli fóðraður með grænu lér-
efti og umhverfis, samt mitt inn
lagður, með gylltum knippling-
um. Þriðji af hvítum kammer-
dúk, útsumaður, forn og slitinn.
Fjórði, litill, af lérefti, ónýtur.
Bakstursstampur (oblátu-
öskjur) af tré og slipaður
kristalslampli (messuvins-
flaska) með glertappa, vænn.
Bakstursjárn (járn til að baka I
oblátur) litil, gömul. Tvær stór-
ar messingsplpur (kertastjak-
ar) vænar, tvær lítilfjörlegar af
tini. Fern ljósaöx (skarbítar)
af járni. Ljósakróna af tnessing
með pipum, örmum og skálum,
5 aðrir ljósaarmar (veggstjak-
ar) með pípum og skálum og 2
gylltir, nýir. Skirnarfat af
messing, gamalt og lítið gallað á
barminum. Ljósberar (lugtir)
tveir af blikki og horni. — I
bókum á kirkjan Vaysenhúss-
biblíu, sem nú er undir hönd-
um rectors hr. Thorlacusar, 3
grallara, sá eini i forgylltu
cordivansbindi, guðspjallabók i
rauðu flauelisbandi með silfur-
döppum og spenslum steyptum,
önnur mataría (?) af þeirri
gömlu guðspjallabók. —
Sparlök tvö af grænu, grófu
raski hanga á járntein framan
fyrir skriftarstaðnum, hvörjum
tilheyrir ein yfirtrekkt skamm-
el. (Þarna hefur greinilega ver-
ið e.k. skriftastóll). Altarið er
sæmilegt, nýlegt með vængja-
hurðum og skúrfum, skrálæst.
Þrjár eru klukkur til, misstór-
ar, allar heilar og hljóðgóðar. I
graftólum eru til einn járnkall
stór, einn páll og lítill reku-
spaði, samt sex rekur stórar.“
Það vekur eftirtekt, að
skriftastóll skuli enn vera i
kirkjunni 1794, en tilvist hans
sýnir, að skriftir hafa verið iðk-
aðar hér til þess tima a.m.k. Hið
sama má sjá af ævisögu sr. Jóns
Steingrimssonar.
Nákvæm skrá yfir þá gripi, er
Þjóðminjasafnið hefur fengið
frá Dómkirkjunni er enn ekki
til, en ljóst má vera, að margt
mun glatað, sem í vísitasíunni
er nefnt. Sennilega er svo um
trélíkneskið, sem vafalítið er
frá kaþólskri tíð, en þá átti
Víkurkirkja t.d. 2 líkneski heil-
ags Blasíusar, einnig Mariu
Guðsmóður og Jóhannesar.
Róðukrossarnir, sem einnig
munu úr pápísku, eru og vafa-
lítið glataðir. Annars verður
fátt um þetta fullyrt, meðan
áðurnefnd skrá hefur ekki ver-
ið gerð.
Sumt, sem visitasían nefnir, á
Dómkirkjan hins vegar enn.
„Altaris — vængjabríkin" hef-
ur farið i steinkirkjuna nýju
1796, en vék 1818 fyrir „nýrri,
dýrðlegri“ töflu, sem enn er til
og hefur undanfarið hangið yf-
ir skrúðhúsdyrum, því ný tafla
kom aftur þegar kirkjan var
endurbyggð 1848. Klukkurnar
tvær, sem nú kalla menn til
Dómkirkjunnar, eru sennilega
hinar sömu og 1794, örugglega
önnur þeirra. Vaysenhússbibl-
ian er enn til, sömuleiðis hinn
„forgyllti" grallari, sem ber
fangamark Árna Hólabiskups
Þórarinssonar, er var um tima
prestur i Reykjavik. Kaleikur-
inn og patínan, sem Sunchen-
berg kaupmaður gaf, eru enn í
notkun og tengja ásamt kirkju-
klukkunum saman núverandi
kirkju og dómkirkjuna fyrstu
við Aðalstræti. Altaristaflan
frá 1818 treystir svo tengslin
við steinkirkjuna eldri. Fleira
kemur einnig til gamalla og
merkilegra gripa, þótt yngri
séu, en þeir, sem hér hafa verið
taldir.
Þannig á okkar söguríki
helgidómur ýmsa muni, sem í
ráði er að búa nú þannig stað,
t.d. í skrúðhúsi kirkjunnar, að
almenningur megi sjá þá og
kynnast um leið því, sem byggt
hefur upp helgiþjónustu ald-
anna. Slík þekking er alltaf
mikils virði. Hún skapar ákveð-
inn þátt menningar okkar.
Vaysenhússbiblian, kaleikurinn og patfnan, sem Sunchenberg gaf og grallarinn forgyllti með
fangamarki Árna biskups Þórarinssonar.