Morgunblaðið - 06.08.1977, Side 22

22 MORGUNBLAÐIÐ, LAUGARDAGUR 6. AGÚST 1977
2. grein: „Þá var gagn að var smjör í böggli”
Pr. Stefán Aðalsteinsson:
fjárafurða
Neyzla bú-
og heilsufar
Hnoðuðu saman mjöl og
smjör
Forfeður okkar voru kallaðir
mörlandar vegna feitmetisáts
síns.
Fyrsta islenzka sagan af smjör-
áti er sagan af hinum irsku þræl-
um Hjörelifs, fóstbróður Ingólfs
Arnarsonar, sem tóku það ráð
. .at knoða saman mjöl ok smjör
ok kölluðu þat óþorstlátt", þegar
skip Hjörleifs rak vestur fyrir
land og þeim varð vatnsfátt, sem
lýst er í Landnámu.
Skipverjar hafa haft með sér
súrt smjör, og trarnir hafa þekkt
ýmis ráð til að nota smjörið.
Það þótti sjálfsagt fyrrum að
geta tekið hraustlega til matar
sins, og sérstaklega þótti það
hraustelikamerki að vera dugleg-
ur við feitmetið, eins og síðari
tíma kviðlingur um Gretti sterka
Asmundarson ber vitni:
„Grettir át í málið eitt
nautsmagál og klettið feitt,
flotfjórðung og fiska tólf,
fjóra limi og endikólf."
„Sjaldan hef ég flotinu neitað,“
sagði smalamaðurinn, sem lá á
krossgötunum á nýjársnótt, þegar
álfkonan freistaði hans með flot-
skildinum. Þá freistingu stóðst
hann ekki, þó að hann hefði áður
hafnað gulli og gersemum án þess
að láta sér bregða.
Smjörið orku-, hita- og
fjörefnagjafi.
Þegar Loftur ríki Guttormsson
lézt arið 1432, lét hann eftir sig 4
tonn af smjöri. Þá var ríkidæmi
mælt í magni smjörs. Það var ekki
fyrr en á síðari helmingi 20. aldar,
að smjörsöfnun á Islandi varð
vítaverð og of mikil kúaeign, of
kostamikil mjólk og smjörfjall
helztur löstur á ráði þjóðarinnar.
„Það mátti rekja slóðina eftir
skilvindurnar, því að á heimilun-
um, sem þær komu á, fylgdi tær-
ingin á eftir", sagði aldraður mað-
ur við mig nýverið. Þetta var
snemma á 20. öldinni. Þá keypti
fólk sér skilvindur til að geta náð
rjómanum sem bezt úr mjólkinni,
svo að hægt væri að selja sem
mest smjör. Heimilisfólkið drakk
svo undanrennuna og hrundi nið-
ur úr berklum.
„Hún er verri en vatn, skil-
vinduundanrennan1', sagði gamall
póstur við ömmu mína á þessum
árum. Svona voru öfgarnar þá. Og
þá þótti smjör góður matur, eins
og eftiríarandi saga sýnir.
Guðmundur Björnsson, síðar
bóndi í Ekkjufellsseli I Fellum
fór við annan mann frá Skeggja-
stöðum á Jökuldal í lestarferð
seinni part vetrar yfir Smjör-
vatnsheiði til Vopnafjarðar. Þetta
var skömmu fyrir síðustu alda-
mót.
Ferðin reyndist harðsótt, því að
hláku gerði, meðan þeir félagar
voru á Vopnafirði, og á leiðinni til
baka voru komnar krapablár I all-
ar lægðir á heiðinni. Hvað eftir
annað urðu þeir að taka klyfjarn-
ar af hestunum og vaða með þær á
sjálfum sér yfir krapablárnar og
brjótast síðan yfir með hestana
lausa á eftir.
Guðmundur var að því spurður
siðar, hvort þetta hefði ekki verið
kaldsamt verk og erfitt, en hann
lét lítið yfir því. Þá var hann
spurður, hvort þeir hefðu verið
vel nestaðir. Hann kvað já við því
og bætti svo við með áherzlu-
þunga:
„Og þá var gagn að var smjör I
böggli".
Þeir félagarnir notuðu smjörið
bæði sem orkugjafa til að inna af
hendi erfiðið, sem ferðinni fylgdi
og hitagjafa til að halda á sér hita
við svamlið i krapablánum klof-
blautir timunum saman.
90 kg. af smjöri á mann á
ári.
Séra Jónas Jónasson frá
Hrafnagili lýsir feitmetisáti Is-
lendinga skemmtilega I Islenzk-
um þjóðháttum, sem skrifaðir eru
á tímabilinu 1905—1918.
Beitarhúsamenn átu fyrr á tim-
um að morgni spikfeitan sauðar-
magál og vel við af súru smjöri og
góðan spón af súru skyri á eftir,
að því er Jónas segir, og þótti
þeim þá sem enginn kuldi biti á
sig.
„Smjör- og fituát er nú ekki
nema þriðjungur á við það, sem
þá var, þegar einum manni voru
ætlaðar 7 merkur af smjöri til
vikunnar...“, segir Jónas enn-
fremur.
Þetta smjörmagn jafngildir
rúmum 90 kg á manninn á ári.
Og nú, á því herrans ári 1977, er
þjóðin frædd á því, að draga þurfi
úr smjörneyzlu, af því að heils-
unni sé hætta búin að öðrum
kosti.
Við sem nú neytum 6—7 kg
smjörs á ári eigum að minnka
þann skammt við okkur.
Ilvað hefðu þá læknar og mann-
eldisfræðingar sagt við þá, sem
átu rúm 90 kg af smjöri á ári og
feitt kjöt og flot f stórum stfl til
viðbótar?
Það feitmetisát er svo glóru-
laust miðað við það, sem ráðlagt
er í dag, að það tekur engu tali.
Samt lifðu menn það vel af.
Og hvernig eigum við svo að
koma þessu tvennu heim og sam-
an?
Við komum þvi saman með því
að draga þá ályktun, að dýrafita
sé ágætismatur, þegar hennar sé
neytt í samræmi við þarfir.
Þegar fitunni sé brennt i líkam-
anum við vinnu eða til að halda á
sér hita, þá sé hægt að éta af
henni eins og manni lystir.
Sé dýrafitunnar aftur á móti
neytt umfram þarfir, þannig að
hún brennur ekki öll, þá getur
ýmislegt skeð. Þá eiga menn á
hættu að verða of feitir, þá geta
menn fengið hækkaða blóðfitu, og
þegar ofan á þetta bætist tauga-
spenna, hreyfingarleysi og sigar-
ettureykingar í óhófi, þá er ekki
von, að hjartað og æðakerfið end-
ist að eilífu. En þetta eiga menn
jafnt á hættu með ofáti á öðru en
dýrafitu.
Sé þessi framsetning rétt, þá er
það ekki fitan I fæðinu sem slík,
sem er vandamálið, heldur lætur
maðurinn of mikla orku ofan í sig
miðað við þarfir. Leiðbeiningar i
mataræði þurfa þá framar öðru að
beinast að þvi að ráðleggja mönn-
um að borða minna af öllum mat,
sérstaklega þeim, sem eru of feit-
ir. Og 30% allra fullorðinna, ís-
lenzkra karla eru of feitir.
„Ég er búinn að finna tvö
grjón í minni skál“
Samkvæmt fróðlegri grein, sem
Ársæll Jónsson, læknir, ritar í 1.
tbl. 13. arg. tímaritsins Hjarta-
vernd, hafa tslendingar stóraukið
neyzlu sina á kolvetnum (sykri og
mjölvörum) undanfarnar 2 aldir,
en eggjahvítuneyzla hefur minnk-
að mikið og fituneyzla nokkuð, sjá
mynd 1.
Meðan mjölmatur var af skorn-
um skammti, var grauturinn oft
sparaður, þegar búinn var til
skyrhræringur eða hræra, sem sá
matur hét á Austurlandi. Frá
þeim tima er sagan af vinnu-
mönnunum, sem voru að matast,
og þá gellur einn þeirra við:
„Þetta er hræra, piltar. Ég er bú-
inn að finna tvö grjón í minni
skál."
Arsæll segir, að saðningskennd-
Kg sykur
SAMSETNIN6 MATAR
A 3 OLDUM
MTA,%
43 42 40
1
EB8JAHVÍTA, %
33
28
18
K OL VE TNl,%
in sljóvgist og orkuneyzlan aukist,
þegar borðuð séu finunnin kol-
vetni, hveiti og sykur.
„Sykurneyzlan leiðir til aukinn-
ar líkamsþyngdar vegna offitu,
sem sýnist eiga samleið með
mörgum hrörnunarsjúkdómum,
sem algengir eru í dag", segir
Arsæll.
Er það þá aukningin á kblvetn-
unum, sérstaklega sykrinum og
hvíta hveitinu samfara minnkun
á klíði i fæðunni sem er aðalor-
sökin að hækkaðri tíðni á hjarta-
kölkun á Islandi? Rök Arsæls
benda til þess.
Það virðist samkvæmt sömu
röksemdafærslu óeðlilegt að
kenna fitunni um hækkunina á
hjartakölkuninni, þvi að fitu-
neyzlan hefur minnkað, meðan
hjartakölkunin hefur vaxið.
Neyzla á sykri og hvitu hveiti
hefur hins vegar aukizt samtímis
hjartakölkuninni.
Að lokum skulu svo tilfærð
tvenn ummæli eftir Arsæl Jóns-
son, sem fram komu með árs
millibili (Leturbr. mín. S.A.):
„Sykur varð ekki almenn
neyzluvara á tslandi fyrr en upp
úr sfðustu aldamótum, á Bret-
landi um 30 árum fyrr“ (Hjarta-
vernd, 1. tbl., 12 árg., 1975)
„1 Bretlandi urðu hjarta- og
æðasjúddómar landlægir um
1920, á Norðurlöndum um 30 ár-
um sfðar ..(Hjartavernd, 1.
tbl., 13. árg., 1976).
A mynd 2 er sýnd sykurneyzla
Islendinga og Breta frá því fyrir
og um 1800 og fram til 1970.
(Myndin er tekin úr tímaritinu
Hjartavernd, 1. tbl., 12. árg.,
1975).
* * *
I þriðju greininni í þessum
flokki verður fjallað um breyting-
ar á lifnaðarháttum þjaóðarinnar
og breytingar á heilsufari.