Morgunblaðið - 30.10.1977, Blaðsíða 20

20
MORGUNBLAÐIÐ, SUNNUDAGUR 30. OKTÓBER 1977
Síðari hluti: Myndin á veggnum
Jóhann Hjál-marsson hitti ég
fyrst síðla hausts 1956. Hann
kom þá til mín suður í Silfur-
tún og færði mér Aungul í
tímanum, sem var hans fyrsta
bók. Hann stóð stutt við, en ég
leit hér og þar niður í bókina og
spurði hann síðan, hve gamall
hann væri. Hann kvaðst aðeins
vera seytján ára, vera fæddur í
Reykjavík, en uppalinn á
Hellissandi, unz foreldrar hans
fluttu til höfuðstaðarins, þegar
hann var á niunda árinu. Hann
kom til min aftur eftir þrjá,
fjóra daga. Þá hafði ég lesið
bók hans mjög vandiega og orð-
ið steinhissa, því að ljóð hans
vitnuðu um skáldlegan þroska,
hófsemi og smekkvísi, sem mér
virtist með ólíkindum, svo ung-
ur sem höfundurinn var. Öll
ljóðin voru rímuð nema tvö, en
þau tvö bentu engan veginn til
þess, að hann hefði háð tor-
velda glímu við ljóðstafi eða
endarím. I ýmsum ljóðanna var
kveikjan þjóðfélags- og kyn-
þáttavandamál, en þar var ekki
að finna neina sýndarmennsku,
heldur sársauka, einlæga
samúð og þrá eftir betri og
bjartari tímum. Eitt ljóðið ber
því augljósl vitni, að skáldið
hafi í vonbrigðum sínum fund-
ið skjól undir krossi Krists. 1
því talar hinn uppnsni kær-
leiksboðandi varaðarorð til
borgarinnar Jerúsalem, sem
táknar í ljóðinu spillta og vonda
veröld nútímans. Þar segir
meðal annars svo:
„Ok on n
á jh) krossfosla mÍK
því hcf hrópad vióvörunarorrt
on hörn þín
hafa rokiO þau
úl í lómirt
Á árunum 1958 fram að 1973
komu frá hendi Jóhanns fimm
söfn frumortra ljóða, tvö söfn
ljóðaþýðinga og greinasafnið
íslenzk nútíma ljóðlist. Hin
frumortu ljóð í þessum söfnum
sýna annars vegar aukið víð-
sýni og á hinn bóginn mynd-
rænt innsæi, sem hvergi verður
torrætt eða andkannalegt, og
víða setur svip sinn á ljóðin
draumkennd tilbeiðsla fegurð-
ar og dulkennd þrá eftir lifs-
fyllingu og bættum heimi. Bók
hans um íslenzka nútímaljóðlist
er vel rituð og skilorð, og hún
er það eina, sem við eigum sam-
fellt um íslenzka ljóðagerð frá
því að fyrst voru ort hér órimuð
ljóð og allt til ljóða Matthiasar
Johannessen. Hvers virði ljóða-
þýðingar Jóhanns eru, verður
gleggst af því, hve margar
þeirra Kristján Karlsson velur í
Islenzkt ljóðasafn.,
Frá 1967 og fram að ‘73 kom
ekki út safn frumortra ljóða frá
Jóhanni, en árið 1973 kom frá
hans hendi bókin Athvarf í
himingeimnum, sem hefur að
geyma 47 ljóð. Það er ekki að-
eins stört og fjölþætt ljóðasafn,
heldur einnig þegar á allt er
litið, það veigamesta, sem
Jóhann hefur látiö frá sér fara.
Arí áður gaf hann út með Er-
lendi skáldi og rithöfundi Jóns-
syni úrval trúarljóða 11 ungra
skálda, sem Erlendur fylgdi úr
garði með athyglisverðum for-
er mildilegar sagt en ætla hefði
mátt. Þá eru næst hermd þessi
orð úr Skáldatíma: „Stærsta
axarskaft okkar vinstri sósíal-
ista fólst í trúgirni." Nóbel-
skáldið lét á þá leið um mælt í
hinu mikla og rómaða játninga-
riti sínu, að honum hefði reynd-
ar létt, þegar hann kom 1938
frá Sovétrikjunum til hinnar
sósíaldemókratísku Svíþjóðar.
Það dróst nú samt í aldarfjórð-
ung, að hann segði sannleikann
um djöfuldóminn i Ráðstjórn-
arríkjunum, og þann hug bar
hann til hinnar borgaralegu
stjórnar þjóðar sinnar að þá er
handritamálið var mest á döf-
inni, lét hann kommúnistamál-
gagnið Land og folk hafa það
eftir sér, að ef Danir létu hand-
ritin af hendi, mundu ís-
lendingar að líkindum selja
þau Bandarikjamönnum. Hann
hefði því mátt orða það, sem
Jóhann Hjálmarsson vitnar til,
dálítið öðruvisi, til dæmis þann-
ig og þar með skírskotað til
Heilagrar ritningar: Stærsta
axarskaft okkar vinstri sósíal-
ista fólst í því, að sjáandi sáum
við ekki og heyrandi heyrðum
við ekki né skildum.. . Þriðja
tilvitnun Jóhanns er tekin úr
bókinni Ég horfi yfir höfuð
Stalíns, eftir Pentti Sarikoski,
þar sem hann kveður Stalín
ekki hafa gert meira af sér enn
aðra stjórnendur Sovétríkj-
anna, þó að hann hafi látið
manngoð, sem hún tengir
drenginn nánar en ella með þvi
að segja honum, að myndin á
veggnum sé af langafa.
Svo er það faðirinn. Hann
kemur sjaldan heim, því að
„harín er á skipi, sem siglir til
útlanda. Þegar hann kemur
horfir hann stoltur á myndina á
veggnum. Hann dregur fram
erlent blað, sem hann geymir í
skáp með myndum af brúna-
þungum mönnum i svipuðum
jökkum og maðurinn á
myndinni, þó ívið skrautlegri,
sumir þeirra eru hlaðnir orð-
um.“ Hann segir drengnum
nöfnin á þessum mönnum þau
eru framandleg, en drengurinn
fær að vita, að þessir menn
„séu hetjur og maðurinn á
myndinni leiðtogi þeirra. Hann
heiti Jósef Stalín og sé kominn
af fátæku fólki eins og við öll“.
Og hann les ljóð fyrir drenginn
sinn, þau flytja lofgjörð um
þennan mann, sem auðvitað
minna á sálma, sem ortir hafa
verið Guði til dýrðar. Svo fáum
við að vita, að í bókaskáp föður-
ins „eru margar bækur, sem
aldrei hafa sézt í plássinu",
enda svolitið annars efnis en
bækur ömmunnar, þó að margt
i þeim sé svipaðs eðlis. Þær
eru:
„Kfki og hylling, Samsæriö mikla
Kt*Kn Sovólríkjunum,
l’nílir ráöstjorn, Vor um alla veröld.
Salka Valka og Alþýrtuh6kin.“
Skáldiö segir ennfremur:
„fcg læri aö þrkkja þær veigamestu
frá hinum.
fig hendi hreykinn á þessar hækur
þegar einhver gc*slur kemur.
Ég horfi ofl á myndina á veggnum."
„t>arraudur
Kn þeir gela ekki deyll mig
því ég mun alllaf rísa á ný
og aldrei ha*(la aö hrópa
aldrei •
aldrei.**
1 bókinni fann ég einnig ljóð,
sem yljuð voru og skreytt af
næmri tilfinningu skáldsins
fyrir fegurð og tign umhverfis-
ins, þar sem við sýn hlasir óra-
víðátta hafsins og Jökullinn er
hin hreinhvíta kóróna landsins.
Hrein og tær eru þessi ljóð, og
eitt af þeim, það allra stytzta,
festist mér svo í minni, að ann-
að veifið hefur því skotið upp,
þegar ég hef á fögrum vordegi
séð það holdi klætt. Það heitir
Vor, og svona er það:
„Sólrauólr fuglar svífa
yfir hlálærri lind
Og llliö harn
kemur gangandi eflir veiginum
mert vorii) í höndunum."
Ég lét vel af bókinni við
Jóhann, dró enga dul á það, að
mér þætlu ljóðin með ólikind-
um góður skáldskapur, svo
ungt sem skáldið væri, en ég
bar ekki jafnmikið lof á bókina
og flest í því, sem ég hef nú um
hana sagt, enda hugði ég þá
ekki, að hún yrði mér svo hug-
stæð sem raun hefur á orðið. Ég
spurði, hverja fræðslu hann
hefði fengið, og þegar hann
hafði sagt mér það, hugsaði ég
með mér: Þarna er þá rétt ein
sönnun þess, hve bóklestur og
heimafræðsla geta reynzt mikil-
væg til vakningar og menning-
ar, ekki sízt ef þar við bætast
áhrif hugsandi og leitandi
félaga. Svo ræddum viö þá skil-
yrði hans til aukinnar þekking-
ar og víðsýni og til skáldskapar-
iðkana. A innlend eða erlend
þjóðfélagsvandamál minntist
hvorugur okkar. Ég taldi víst,
að úr því að hann kom til mín
með bók sína, mundi hann vera
einn af þeim. sem hefðú látið
sér sannleikann um Sovétrikin
að kenningu verða, og ég þóttist
vita, að þau mál mundu vera
honum viðkvæm. Það var svo
ekki fyrr en við vorum báðir
orönir ritdómarar hjá Morgun-
blaðinu, að nleð okkur hófust
náin kynni, en þá hafði hann
verið við nám í Stokkhólmi og í
Bareelona og ritað greinar um
bókmenntir og menningarmál,
sem viiktu athygli margra.
logínn brann”
mála, og á þjóðhátíöarárinu
kom út Landið okkar, sem
Jóhann skrifaði inngang aö,
enda hafði hann valið öll ljóðin
í bókina, en skáldin eru 17 og
ljóðin 34, tvö eftir hvern höf-
und. Með þessu safni vildi
Jóhann sýna og sanna íslenzku
þjóðinni, að íslapd væri enn
sem fyrr mikill áhrifavaldur í
íslenzkum skáldskap, þó að
skáld nútímans kvæðu ekki ætt-
jarðarljóð á sömu vísu og skáld-
in allt fram á fjórða tug þessar-
ar aldar. Og þetta tvennt, hin
mikla lifsgáta og landið — og
þá einkum hinn stórbrotni og
jökulkrýndi bernskuheimur, er
fyrst og fremst og og enn frekar
en i fyrri bókum hans — yrkis-
efnið í Athvarfi i himingeimn-
um, ýmist hvort út af fyrir sig
eða samtvinnað að meira eða
minna leyti. Virðist auðsætt, að
geimsigrar vísindanna, framtið
barna hans í vondri veröld og
dauði föðurins, hafa lyft honum
þarna ti hærra flugs en honum
hefur auðnazt áður, og gildir
þetta jafnt, hvort sem hann
fjallar um torræði viðhorfanna
við lífi og dauða eða túlkar í
ljóðrænni hrifni dásemdir
náttúrunnar. Lokaljóðið í bók-
inni, Bréf til föður míns, er
hjartnæmasta eftirmæli, sem
ég minnist að hafa lesið í órím-
uðu ljóði á íslenzka tungu. Og
það og ljóðin um átthagana, er
næsta eðlilegur forboði næstu
bókar skáldsins, Myndarinnar
af langafa, sem út kom 1975.
Bókin er helguð minningu
þeirra ömmu skáldsins, Katrín-
ar Þorvarðardóttur, og föður
hans, Hjálmars Elíesersonar.
Þegar svo blaði er flett, blasa
við fjórar tilvitnanir i umsagnir
víðkunnra rithöfunda. Þar er
fyrst vitnað til bókar Kristins
Andréssonar, Enginn er ey-
land, þar sem hann kemst þann-
ig að orði, að seint mundi hann
hafa gert andstæðingum Sovét-
ríkjanna það til geðs að fara að
útmála galla þeirra, jafnvel þó
að hann kæmi auga á þá. Þetta
smíða brennsluofn og stungið
smiðunum inn í hann. Loks er
svo þetta, sem Jóhann hefur
eftir Leonard Cohen og mun
telja í samraimi við sín eigin
viðhorf: „Ég get ekki ánetjast
hugsjónum: þeim, sem vilja
einfalda heimsmynd okkar og
steypa alla i sama mót. Hverju
hafa byltingar komið góðu til
leiðar? Jafnvel þótt ég verði
kallaður fasistasvín get ég að-
eins trúað á innri byltingu,
aukna samkennd."
Svo er það þá hin algilda lýs-
ing Jóhanns í Myndinni af lang-
afa á því fyrirbrigði, að góðar
manneskjur bindi i hágöfugum
tilgangi barn á milli vita á klafa
allt að því órofa trúar á óskeik-
ult manngoð eða alvaldan guð,
sem ekki fyrirgefi brot á boðum
sinum og bönnum.
Bókin hefst þannig:
„A storuvogf'num hanKÍr mvnd.
iVIér c»r satit aó hún sé af langafa.
si»m ég vcil a<) aldri*i fór lil Ijósmynd-
ara.
IVIyndin c»r «ræn í raiiöum ranima...“
Fjórði kafli segir svo frá
ömmu skáldsíns:
„Amma hrosir alllaf þegar hún horfir
á myndina
ok holdur áfram a<) (ala um langafa.
Yfir rúminu honnar t»ru myndir af
Jcsú <»K ÍVIarlu
sc»m átlu hoima I(iyöingalandi
o« hún Kcymir hækurnar sínar í
kommódu
st»m faöir ht»nnar Kaf ht»nni
þ<»Kar hún var unf; slúlka:
Bihlíuna. Sálmahókina, Vídalínspost-
illu,
flöliu off H(»i<)arhýli<).
Þcgar prcslurinn kcmur a<) húsvilja
vcrður honum starsýnt á myndina.
Hann þckkir hljóð allra hála ( Ólafs-
vík
og cr stundum fcnKÍnn (il a<) í?cra við
hilarta vél.
Hann hiður 1011» a<) læra vcl
„faöirvoriö" hcnnar ommu.
Amma fcr fyrir mifí mcö heilræöi
IlallKrfms
<>K la*lur mi« lcsa hænir.
scm þrcyla mif».
Kn ('»k má ckki Klcyma þcim
þá vill (iuö mÍK ckki.
<*f t'*K sky Idi dcyja."
I fræðslu ömmunnar fara
þær saman. bókstafstrúin
gamla og trúin á hið dásamlega
Jóltaiin Iljálmarssoii
Það er sagt frá framfaravið-
leitni ömmubróður skáldsins,
Þorvarðar í Skuld, sem var
óeigingjarn maður og drengur
góður og stofnaði til framfara-
viðleitni og var vinur Thors
Thors. ETn vitaskuld strandaði
viðleitni Þorvarðar á Jóni Bald-
vinssyni. Þorvarður drukknaði,
en faðir drengsins hætti að
vera á skipum, sem sigldu til
útlanda, og hann varð formaður
verkalýðsfélagsins og leshring-
ur, sem las marxistisk fræði var
stofnaður og undir menn, fóru
til Reykjavíkur og styrktust þar
í trúnni, reyndust jafnvel svo
framtakssamir, að þeir söfnuðu
fé til að geta fatað hina ágætu
foringja, Einar og Brynjólf.
Kaupmaðurinn á staðnum kall-
aði föður drengsins „flæking að
sunnan", enda var sá íhalds-
drjóli þannig gerður, að „and-
stæðingar hans sögðu hann
hafa fátt til síns ágætis nema
standa alltaf við orð sín.“
Seinna segir svo skáldið það af
honum, að hann hafi hætt að
verzla og orðið sparisjóðsstjóri,
sem ekkert leizt á þróunina í
þjóðmálum ,.og var sjálfur orð-
inn lifandi táknmynd horfinnar
ráðvendni."
Bókmenntlr
eftir GUÐMUND
G. HAGALÍN
Faðirinn skrifaði um mikil-
vægt umbótamál í Þjóðviljann,
og hann var slíkur váboði í aug-
um sumra í þorpinu, að ungur
maður var á leið heim til hans
með hníf. Faðirinn fékk litlu
áorkað, enda við tekinn stjórn-
arforystu Stefán Jóhann, „sem
hafði öðru að sinna en vanda-
málum útnesjafólks“. Og skáld-
ið segir:
„Viö fluttum suöur.
Faöir minn frá vonlausri haráttu
sinni.
Fjí frá hænum ömmu."
Síðan segir um föðurinn, og
mundi það skýra að nokkru
gerð hans og lífsskoðun:
„Faöir minn varö cinn.
Hann lcs stundum Hcimþrá
<>K Þcj»ar ég sigldi
cftir Jóhannes úr Kötlum
<>K Kyssli mig sól
cflir (íuömund Böövarsson
mcö undarlcgum áhcrzlum
og stundum Grím frá Hrafnislu
<>g önnur löng Ijóö eftir Stefpan (i.
Hann talaöi um hcrnsku sína á Langa-
n(»si
var vakinn hvcrn morgun
(il aö sækja sjó meó gömlum hrjúfum
manni,
sem lél hann súpa úr lýsislunnu
áóur cn þir lögöu frá.
Hann var hlaulur f fæturna
og þráói móöur sína,
scm haföi fundió sér nýjan mann
cftir aó hvfti dauóinn hafói sótt afa
minn..."
Ekki var sæld að sækja til
Reykjavíkur. Þeir feðgar „fóru
úr einu hverfi i annað, úr ein-
um kjallara í annan.“ Og upp
dró þrumuský:
„30. marz 1949 kom faóir minn heim
í scnn dapur og reióur.
„tsland hafói gcngió
f Atlantshafshandalagiö.
Þaó uróu átök í hænum,
vfgrcifir hvfllióar og táragas.
Faóir minn fékk kylfuhögg í hakió.
Margir voru handtcknir."
Og svo komu reiðarslögin
hvert af öðru, ekki úr vestri,
heldur úr austri, þar sem brann
hinn rauði logi. Fyrst var það
lát sjálfs manngoðsins. Þann
morgun, sem Jóhann frétti það
eftir einmitt furðulega drauma
um Stalin, fannst honum, þrett-
án ára gömlum Stalín vera
raunverulega langafi sinn. Síð-
an þrumuræða Krústjovs og
fregnirnar frá Búdapest í
október 1956:
„ÉK sat við útvarpið og tárin runnu
niður kinnarnar
á félagsskirteini Æskuiyðsfylkingar-
innar
í hrjóstvasanum."
Þar með munu hafa verið ráð-
in hughvörf skáldsins, en faðir
hans neitaði enn og vitnaði í
orð Brynjólfs og Einars um
bernskusjúkdóma kommúnism-
ans. Svo:
„Hann kom ckki aó hlusta á mig
þcgar ég hélt ræóu vió Mióhæjarskól-
ann gcgn innrás
Varsjárhandalagsins f Frag 1908.
fcg fór mcö Ijóölínur Tómasar
um höóulshöndina hrúnu,
scm hlóöug og rauó lyfti vopni sfnu
þcnnan fagra sumardag og vitnaói f
Slein
scm orti um múra hatursins.
Dimmir og kaldir og óræöir
grúfóu þciryfir von fööur míns
umluktu hió illa.
Þcgar ég spurói hann um myndina af
Stalín
scm foróum hékk ístofunni f Skuld,
vildi hann ckki tala um hana.
Þjóöviljann keypti hann ckki lengur,
hlaö. scm hann hafói áóur gefiö síó-
asta eyri
af lágu kaupi."
Hann las heldur ekki neitt af
því, sem fram kom á næstu ár-
um um harðstjórnina í Sovét-
ríkjunum. En:
„Hann hvarf án myndar af Stalfn
og án Guós
scm í augum hans var flólli
undan raunvcrulcikanum
kaldri vissu um ki'igun,
scm aldrci cndar.
Maóurinn var hans guö
<>g þann guó
hafói hann áöur séö í svip munnsins f
jakkunum
<>g sctt í rauóan mmma."
En ennþá er talad um bylt-
in«u sem hió eina úrræói fil aó
Framhald á bls. 31