Morgunblaðið - 12.11.1977, Blaðsíða 10

Morgunblaðið - 12.11.1977, Blaðsíða 10
10 MORGUNBLAÐIÐ, LAUGARDAGUR 12. NÓVEMBER 1977 Skákþing Sovét- rik ianna nálgast Hinni áriegu 1. deildar keppni Skákþings Sovétríkj- anna, sem jafnframt er undan- keppni fyrir aðalmótid, er nú lokið. Sigurvegari varð hinn 31 árs gamli stórmeistari Gennadi Ku/min. Hann hlaut 1 l'A v. af 17 mögulegum, tapaði engri skák. Kuzmin vakti fyrst verulega athygli á millisvæðamótinu í Leningrad 1973 og stóð sig mjög vel á Sovétmeistaramót- inu sama ár. Sfðan hefur hann ekki náð sér vel á strik, hann átti t.d. sæti á millisvæðamót- inu í Biel f fyrra, en Sovétmenn sendu Smyslov í hans stað og sögðu Kuzmin sjúkan. Þetta er bezti árangur hans frá upphafi, en stórmeistari varð hann 1973. Góðkunningi okkar Tukma- kov varð í öðru sæti með 11 v. Hann stóð sig vel, en virðist óf mistækur til þess að geta gert stóra hluti á Sovétmeistaramót- inu. Aðrir sem tryggðu sér sæti í aðalkeppninni voru þeir Guljko og Grigorjan, sem hlutu báðir 10V4 v. og þeir Bagirov og Kochiev sem komu næstir með 9'/i v. Arangur Koehievs er sér- lega athyglisverður, en hann er nú 21 árs og yngsti stórmeistari í heimi. Röð annarra þátttak- enda varð þessi: 7. Timoshenko 9 v„ 8. Savon 8'/ v„ 9,—13. Gutman. Beljavsk.v, Rashovsky, Vaganjan og Razuvajev 8 v., 14. —15. Peresipkin og Tsesh- kövsky 7Vi v„ 16. —18. Petrush- in, A. Petrosjan og Taimanov 6 v. Lélegur árangur þeirra Taim- anovs og Tseshkovskys kemur mjög á óvart og þeir Vaganjan, Beljavsky og Savon valda einn- ig vonbrigðum. Við skulum nú líta á eina af skákum sigurvegarans: Hvítt: Gennadi Kuzmin Svart: Alexander Beljavsky Spænski leikurinn 4. e4 — e5 (Þetta kom Kuzmin mjög á óvart, þar eða Beljav- sky, sem varð skákmeistari Sovétríkjanna 1974, beitir næstum alltaf Sikileyjarvörn) 2. Rf3 — Rc6 3. Bb5 — a6 4. Ba4 — Rf6 5. 0-0 — Rxe4 (Opna afbrigðið, sem verður nú stöðugt fáséðari gestur á skák- mótum) 6. d4 — h5 7. Bb3 — d5 8. dxe5 — Be6 9. Rbd2 — Rc5 10. c3 — Rxb3? (Mistök. Bezt er hér 10. . . d4! 11. cxd4 — Rxd4 12. Rxd4 — Dxd4 13. Bxe6 — Rxe6 14. Df3 — Hd8 15. a4 og staðan er í jafnvægi. Eftir 10. .. d4 getur hvítur þó e.t.v. reynt 11. Bxe6 — Rxe6 12. Rb3 — dxc3 13. Dc2! ?) 11. Rxb3 — Be7 12. Rfd4! X lUi k iMil ■ * A wmA 'mm. i Rxe5?? (Þetta peð mátti svartur alls ekki taka. Hvftur nær nú óstöðvandi sókn) 13. Hel — Rg6 14. Rxe6 — fxe6 15. Rd4 (En ekki 15. Hxe6 — Dd7 og svartur hrókar langt í næsta leik) Rf8 16. Dg4 — h5 (Hvað annað? Hótanir hvíts voru of margar) 17. Dxg7 — Bf6 18. Dg3 — Dd7 19. Bf4 — 0-0-0 20. a4 — c5 21. Be5! (Vel teflt. Eftir 21. axb5 — cxd4 22. cxd4 — Dxb5 nær svartur að verjast); b.4 22. Df4 — Bxe5 23. Dxe5 — Hh6 24. axb5! Hér hugsaði svartur sig lengi um, en ákvað um síðir að gefast upp. Lokin gætu orð- ið: 24. . . cxd4 25. Hxa6 — Dxb5 26. ha8+ — Kd7 27. Dg7+. * Hinn ungi og efnilega sovézki stórmeistari Oleg Romanishin tók ekki þátt í undankeppninni. Svart: Pinter (Ungverja- landi) Enski leikurinn 1. Rf3 — Rf6 2. c4 — c5 3. g3 — d5 4. cxd5 — Rxd5. 5. Rc3 — Rc6 6. Bg2 — Rc7 (Þetta afbrigði er mjög mikið teflt um þessar mundir. Svart- ur hyggst ná tökum á d4 reitn- um með riddurum sinum) 7. Da4 (Tvímælalaust hvassasta fram- haldið. Rólegra er 7. 0-0 eða 7. d3, en þá er hætt við að svartur hrifsi til sín frumkvæðið) Bd7 8. De4 — g6 (I skák þeirra Romanishins og Tals á siðasta skákþingi Sovét- ríkjanna lék sá síðarnefndi hér 8. . . Re6?! og fékk lakari stöðu eftir 9. e3 — g6 10. d4!) 9. Re5! — Bg7 (Þekkt gildra er hér 9. . . Re6? 10. Rxc6 — Bxc6 11. Dxc6 + !) 10. Rxd7 — Dxd7 11. 0-0 — 0-0 12. a3!? (Nýr leikur í stöðunni. Reynsl- an hefur sýnt að eftir 12. d3 — Hab8 13. Be3 — Rd4 stendur svartur vel) Oleg Romanishin Hann hefur fyrir löngu unnið sér sæti í úrslitunum. Sigur- ganga hans á þessu ári hefur verið með fádæmum glæsileg. Hann hefur sigrað á sterkum alþjóðlegum skákmótum í Hast- ings, Cienfuegos og Leningrad auk þess sem hann var i sigur- sveit Sovétmanna á heims- meistaramóti stúdenta í Mexíkó. Fyrir stuttu bætti hann síðan enn einni fjöður í hatt sinn, en það var á 5. alþjóðlega skákmót- inu á Costa Brava, sem að þessu sinni var haldið i smábænum Malgrad de Mar, um 70 kíló- metrum frá Barcelona. Romanishin sigraði örugg- lega, hlaut sjö vinninga af níu mögulegum, heilum vinningu á undan hættulegasta keppinauti sínum, júgóslavneska stór- meistaranum Kurajica. Röð annarra þátttakendu varð þessi: 3. Marovic (Júgóslavíu) 5Ví v. 4. Castro (Kólumbíu) 5 v. 5. Pinter (Ungverjalandi) 4!4 v. 6. —8. Gonzales-Mestres (Spáni), Ögaard (Noregi) og Rodriguez (Perú) 4 v. 9.—10. Martin og Fraguela (báðir Spáni) 2!4 v. Fyrir síðustu umferð mótsins hafði Romanishin aðeins hálfs vínnings forskot á Kurajica og því gat allt gerst. Kurajica náði sér hins vegar ekki á strik í skák sinni við Ögaard í síðustu umferð og sámdi fljótlega jafn- tefli. Á meðan tefldu þeir Rom- anishin og Pinter eftirfarandi skák: Hvítt: Romanishin (Sovét- ríkjunum) Gennadi Kuzmin Hac8 13. Hbl — Re6 14. b4 — b6 (Ekki 14. . . cxb4? 15. axb4 — b6 16. b5 — Rcd4 17. e3 — Rc5 18. Dd5 og hvítur hefur yfir- bui’ðastöðu) 15. Rd5 — f5 16. I)c4 — Re5 17. Da2 — c4 18. Bb2 — f4 eftir MARGEIR PÉTURSSON (1 þessari flóknu stöðu bauð Pinter jafntefli. Ástæðan fyrir þvi hefur vafalaust verið sú að þeir Ögaard og Kurajica höfðu þegar samið um jafntefli og hálfur vinningur nægöi því Romanishin til sigurs i mótinu. Rússinn var þó ekki ginnkeypt- ur fyrir því að tryggja sér sigur- inn svo auðveldlega, en hélt ótrauður áfram.) 19. Bxe5 — Bxe5 20. d3! — c3? (Bezta von svarts var 20. . . f3. Romanishin hafði þá hugsað sér eftirfarandi framhald: 21. exf3 — Dxd5 22. dxc4 — Dxc4 23. Dxc4 — Hxt'4 24. Hfel — Rd4 25. Hxe5 — Rxf3+ 26. Bxf3 — Hxf3 27. Hxe7 — Hc2 28. Hdl! og hvítur hefur mun betra endatafl) 21. gxf4 — Bxf4 (Staða svarts er einnig vonlaus eftir 21. . . Bb8 22. Bh3 — Kf7 23. e4) 22. Bh3 — Hc6 23. Rxc3 — Kg7 24. Re4 og hér lýsti svartur sig sigraðan. Enn nýir kvarkar Oft er því haldið fram, að sagan endurtaki sig. Ef svo er, á það liklega ekki siður við um sögu vísindanna en aðra þætti sögunnar. Þessi kenning kemur ósjálfrátt upp í hugann, þegar litið er á sögu fumeinda- fræðinnar og nýjustu uppgötvanir á þvi sviði. Sú skoðun, að allt efni sé gert úr einhverjum smæstu ögnum, virðist vera mannskepnunni mjög að skapi og hefur verið á kreiki allt frá dögum Forn- Grikkja. Þaðan er orðtð atóm komið í tungumál flestra menntaðra þjóða. Vísindalegur grunnur atómkenningarinnar var þó ekki lagður fyrr en i upphafi 19. aldar af Eng- lendingnum John Dalton. Lengi á eftir var kenningin hin ruglingslegasta og bjó yfir litlum sannfæringarkrafti, þvi að sífellt fundust fleiri og fleiri frumefni með atómmassa, er virtist að mestu tilviljana- kenndur. Rússinn Mendelév fann loksins kerft, er raða má fumefnunum eftir. Gerði þetta kerfi (oft nefnt lotukerfi á íslenzku) honum kleift að spá fyrir um ný frumefni, er siðar fundust. Mendelév þekkti þó engin lögmál, er skýrt gætu lotukerfið. Skýring á kerfinu fékkst ekki fyrr en á þriðja tug þessarar aldar með tilkomu skammtafræðinnnar. Af ofangreindu er ljóst, að draga má þróun atómkenningar Daltons saman í þrjú stig. 1) Sett er fram kenning um, að ákveðnar agnir, þ.e. atómin, séu frumeindir alls efnis. 2) Fleiri og fleiri atóm finnast og ruglingur kemst á. Sett er fram kerfi, sem raða má ögnunum eftir. 3) Grundvallarlögmál finnast, er skýra kerfið. Sú hugmynd Daltons, að atómin séu ódeilanleg, er ekki rétt, eins og við vitum ofurvel. Snemma á öldinni fundust agnir svo sem nevtrónur og prótönur, er búa í atómkjörn- um og mynda atómin ásamt elektrónunum. Kom því fram önnur kynslóð frumeinda, nevtrónur, prótónur og elek- trónur. Við nánari rannsóknir á ofantöldum ögnum komust menn að því, að agnaheimurinn er mun flóknari en virtist í fyrstu. Þegar t.d. tvær prótónur rekast á af miklu afli, myndast ýmsar nýjar agnir, er flestar draga nafn sitt af stöfum í griska stafrófinu. Þessar agnir hafa margvíslega flókna eigin- leika, en eru þó mjög skamm- lífar. Um 1960 var gríska staf- rófið þrotið, en sífellt að finnast fleiri og fleiri agnir. Þá gerðist það, að maður, er nefndist Gell-Mann og býr í Kaliforníu, fann kerfi, er raða má öllum ögnunum eftir. Kerfið gerði Gell-Mann kleift að spá fyrir um nýjar agnir (sem síðar fundust), nákvæm- lega eins og Mendelév hafði gert einni öld áður. Gell-Mann sýndi ennfremur fram á, að kerfi hans mætti útskýra með þeirri tilgátu að allar agnir (nema elektrónur og ættingjar þeirra) séu gerðar úr enn smærri ögnum, svonefndum kvörkum. Þarf ýmist tvo eða þrjá kvarka til að búa til „venjulegar agnir“. Á kvarka- kenningunni er að vísu sá hængur, að enginn hefur séð kvarka og enginn veit hvernig væri unnt að einangra kvarka, svo að athuga mætti eiginleika þeirra. Ekki er þó ástæða til að taka þennan hæng alvarlega. Meira en 100 ár lióu frá því, að Dalton setti fram atóm- kenningu sína, þar til vísinda- menn sannfærðust almennt um tilvist atóma og gátu einangrað þau. Við þurfum ekki að taka kvarkatilgátuna mjög alvar- lega, en ekkert virðist tapast og margt skýrast, sé gert ráð fyrir, að kvarkarnir séu raunveru- lega til inni í nevtrónum, prótónum og öðrum ögnum. Kvarkarnir eru þriðji liður- inn í röð þeirra agna, sem menn hafa talið frumeindir. Er nú komið að frétt þeirri, sem er tilefni þessarar greinar. Tilraunir undanfarinna mánuða benda til yfirvofandi offjölgunar meðal kvarka- tegunda. í upphafi voru kvarkategundirnar þrjár. Tvær Nýjungar i vísindum eftir ÞÓRÐ JÓNSSON nægja til að búa til nvetrónur, prótónur og þar með allt venju- legt efni. Þá þriðju þarf I ýmsar skrýtnar agnir, sem eðlis- fræðingar búa til í tilrauna- stofum. Stuttu eftir aö kvarka- kenningin var fyrst sett fram, var sýnt með flóknum rökum að til ætti að vera fjórði kvarkinn, sem hlotið hefur nafnið töfra- kvarki. Upphaflegu kvarkarnir þrír eru nefndir uppkvarki, niðurkvarki og skringikvarki. Agnir, sem innihalda töfra- kvarka fundust síðan 1974 og voru í fyrra veitt Nóbelsverð- laun fyrir þá uppgötvun. Tilraunaniðurstöður frá sl. sumri benda eindregið til, að fundizt hafi a.m.k. einn, ef ekki tveir, nýir kvarkar. Nefnast þeir fegurð og sannleikur. Fáist staðfesting á tilvist fegurðar og sannleiks, er engin ástæða til að ætla, að komið sé að sögulokum. Ef kvarkarnir eru hvorki þrír né fjórir, hvers vegna skyldu þeir ekki vera fleiri en sex? Má nú heita almenn skoðun meðal frum- eindafræðinga, að skilningur á frumeindúm eigi langt i land. Við erum e.t.v. lítið betur á vegi stödd en Mendelév forðum. Engin kenning er til, sem sagt getur fyrir um fjölda kvarka eða spáð hverjir eiginleikar þeirra séu. Sá kráftur sem virðist vera á milli kvarka og bindur þá saman í nevtrónur. prótónur og fleiri agnir, virðist hverfa, þegar kvarkarnir eru mjög nálægt hver öðrum, en eykst, er þeir fjarlægjast. Afleiðingin er kannski sú, að kvarkar komast aldrei langt hver frá öðrum. Er það skoðun margra, að þetta sé ástæða þess, að ekki hefur orðið vart við einstaka kvarka í tíl- raunum. Þessa dagana beinist verulegur hluti af starfi eðlis- fræðinga af kvarkagátunni. Fræðilegir eðlisfræðingar leita að stærðfræðimódelum, sem skýrl gætu eiginleika kvark- anna, en tilraunamenn reyna að afla eins mikillar vitneskju um þá og unnt er án þess að einangra þá.

x

Morgunblaðið

Beinir tenglar

Ef þú vilt tengja á þennan titil, vinsamlegast notaðu þessa tengla:

Tengja á þennan titil: Morgunblaðið
https://timarit.is/publication/58

Tengja á þetta tölublað:

Tengja á þessa síðu:

Tengja á þessa grein:

Vinsamlegast ekki tengja beint á myndir eða PDF skjöl á Tímarit.is þar sem slíkar slóðir geta breyst án fyrirvara. Notið slóðirnar hér fyrir ofan til að tengja á vefinn.