Morgunblaðið - 11.12.1977, Síða 15

MORGUNBLAÐIÐ, SUNNUDAGUR 11. DESEMBER 1977
63
í átthagana
andinn leitar
Jón Thorarensen: Svalheima-
menn — Gulltjarnarættin —
Nesjaútgáfan — Reykjavík 1977.
Prentsmiðjan Oddi hf.
Það er næsta eðlilegt, að séra
Jóni Thorarensen sé í blóð runnin
frásagnargleði og skáldhneigð.
Langafi hans var stórskáldið, sem
mælti þannig í stuðluðu máli eftir
mikilhæfa samtíðarmenn, að eft-
irmæiin eru einhverjir dýrmæt-
ustu gimsteinarnir í fjárhirzlu ís-
lenzkra bókmennta, og amma séra
Jóns var Herdis skáldkona
Andrésdóttir, er jafnan var nefnd
í sömu andrá og systir hennar,
Ólina, sem einnig var skáld, og
báðar voru þær með afbrigðum
fróðar og snjallar sögukonur. Þær
voru og af þeim frjóa fjölblaða
stofni í Austur-
Barðastrandarsýslu, er hæst bar
með hinu víðfeðma og ódauðlega
skáldi frá Skógum í Þorskafirði,
sem frægast er af gullvægum ljóð-
um og ljóðaþýðingum, en einnig
gaf okkur Skuggasvein, sína
skemmtilegu sögukafla og sín
kostulegu sendibréf, færði í letur
þjóðsöguna Sálin hans Jóns míns
— sáði þá þvi fræi, sem Fagra-
skógarskáldið hlúði að svo ræki-
lega, að upp af því spratt listilegt
kvæði og hið sigilda leikrit,
Gullna hliðið.
En fleira en ættarfylgjur hafa
að því stuðlað, að séra Jón hefur
orðið snjall sögumaður og mikil-
virkur rithöfundur. „Þessu var
aldrei um Álftanes spáð, að ætt-
jörðin frelsaðist þar,“ kvað
Þorsteinn Erlingsson, og vissu-
lega lék Bessastaðavaldið Suður-
nesjamenn ærið grátt, sem og ein-
okunarverzlunin. En samt sem áð-
ur náði hin erlenda kúgun ekki að
drepa alla dáð úr þeim kynstofn-
Bókmenntir
eftir GUÐMUND
G. HAGALÍN
um, sem hörð sjósókn og harðbýlt
land stælti og gæddi seiglu, enda
uðru og þarna syðra viðloðandi
þrautseigir einstaklingar, sem
leituðu sér þar bjargar úr öðrum
héruðum og landshlutum. Og þá
er meinvættirnir dönsku urðu að
lina þrælatökin á síðustu öld,
urðu þarna til ærið framtakssam-
ir og stórbrotnir útvegsbændur,
sem höfðu margt manna í heim
ili, allt árið og á vetrarvertíð
margt vermanna. Og þá kom að
því að austanfjalls, í Borgarfirði
og í vesturhéruðum Norðurlands
þótti ekki aðeins vænlegt til lífs-
bjargar að ungir menn færu til
sjóróðra á Suðurnesjum, heldur
var talið, að það yki þeim þroska,
bæði andlega og líkamlega.
Séra Jón átti því láni að fagna
að vera uppalinn á úrvalsheimili
suður i Höfnum. Það átti sér
langa sögu manndóms og menn-
ingar, sem stóð ekki aðeins rótum
i heimahögum, heldur og í bók-
vísi. En drjúgur var sá fróðleikur,
sem þarna hafði geymzt í traustu
minni kynslóðanna. Svo verður
það þá að teljast næsta eðlilegt, að
frásagnargleði og rithöfundar
hæfileikar hins athugula og
hyggjudjúpa Jóns Thorarensen
hneigðust fyrst og fremst að því
að mæla eftir það manndómsfólk,
sem hann hafói af náin kynni í
bernsku og æsku, ýmist af eigin
raun eða af lifandi frásögnum
fólks, sem hafði að dæmi for-
mæðra og forfeðra geymt í minni
sér til lifsfyllingar margvislega
sagnafróðleik, jafnt um það, sem
öllum var auðsætt, og hitt, sem
fáum var gefið að sjá og reyna.
Meðan séra Jón var innan við
þrítugt kom út fyrsta heftið af
þjóðsagnasafninu Rauðskinnu,
sem varð þegar mjög vinsælt, og
jukust vinsældir þess rits með
hverju nýju hefti, en þau urðu
alls 12. Var meginþorri efnisins
fenginn á berskustöðvum höfund-
ar og í nágrenni þeirra. Það, sem
olli hinum miklu vinsældum
Rauðskinnu, hyggég að hafi verið
tvennt. Annað það, að dulrænu
sögurnar voru sagðar þannig, að
lesandinn hafði á tilfinningunni,
að höfundur teldi sig þar ekki
fara með nein hindurvitni, og að
sagnaþættir ritsins væru bæði
fróðlegir og sagðir að auðkenni-
legri frásagnargleði. Fyrir sex ár-
um kom út heildarútgáfa af Rauð-
skinnu í þremur bindum. Auk
tveggja smærri rita hafa komið
frá séra Jóni tvær skáldsögur á
undan þessari, Útnesjmenn og
Marína. Útnesjamenn voru svo
vinsælir, að sama haustið seldust
af þeim tvær útgáfur. Þeir voru
svo lesnir í Ríkisútvarpið, og 1973
voru þeir gefnir út í þriðja sinn.
Þá hefur Marina komið tvisvar á
bókamarkaðinn. Svalheimamönn-
um svipar mjög til fyrri skáldsgna
séra Jóns, nema hvað nú víkur
hann enn meira en áður frá þeim
höfuðatriðum í gerð skáldsagna,
sem vænlegust hefur þótt til
áhrifa — og þar kemur ekki ann-
ar rismikill áhrifavaldur í staó-
inn. Sagan gerist og á alllöngu
skeiði fjarlægs tíma og segir frá
svo miklum fjölda karla og
kvenna, að þó að hún fylli 410
blaðsíður, gefst þar ekki rúm til
að skapa samfellda spennu at-
burðarásar eða rúmfrekra and-
stæðna, enda segir höfundur svo,
þá er hann er að lýsa einstæðum
kynjamanni að gáfum og glæsi-
mennsku: „Frá Arna verður ekki
fleira sagt, þó væri það hægast að
skrifa um hann heila bók, en það
gilti einu í lestaferð lifsins, þótt
sálarreiðingurinn færi undir
kvið“. Höfundurinn hefur sem sé
Jón Thorarensen
í minni beinlínis ofgnótt sögu-
legra persóna og hann metur það
meira að kynna þær og kosti
þeirra sem allra flestra í tiltölu-
lega stuttu máli en að fara þær
leiðir í mann- og lifslýsingum,
sem gert hefðu söguna samfelld-
ari og rishærri sem heild. Vissu-
lega gerir hann margar þeirra for-
vitnilegar, þó að það virðist hon-
um fjarri skapi að leiða i ljós þau
eðlislægu brotlöm á gerð flestra
manna, sem leiða þá gjarnan að
meira eða minna leyti út á ein-
hverja refilstigu. Svo má þá raun-
ar segja með sanni, að yfir sög-
unni sé heildarsvipur heiðríkju
hugans og heilinda hjartans, og
svo er og um fyrri skáldsögur séra
Jóns. Það mun og hafa að verðugú
aflað þeim mikilla vinsælda, og
þær munu og þessi saga hljóta hjá
allmörgum.
í sögunni eru rækilegar, fróð-
legar og skemmtilegar lýsingar á
atvinnu- og lífsháttum frá liðnum
tímum. Mjög nákvæmlega lýsir
höfundur nýtingu fólks á sjávar-
afla. Ár kúgunar, harðæris og
hungurs kenndu mönnum að líta
á það sem synd og vanþakklæti
gagnvart gjafara alls góðs að fara
gálauslega með mat. Svo varð
þetta rótfast í vitund þjóðarinnar,
að allt fram á ár gnægðar og
rammvillts hugarfars tóku
foreldrar mjög hart á þvi við börn
sín, ef þau — eins og það var
kallað — „fóru illa með mat.“
Málfari séra Jóns verð ég að
gera nokkur skil. Eins og á öórum
bókum hans er málið á þessari
hrein og tær íslenzka, en sitthvað
er þar, sem mér þykir rétt að
vekja athygli á. Á stöku stað koma
fyrir orð, sem ég minnist ekki að
hafa séð áður, og nefni ég hér
þrjú þeirra. Eitt er engli, sem
þýðir efni í öngul, og annað er
heiti á drykk, sem ég kann ekki
skil á, en séra Jón kallar einvala.
Það þriðja kemur fram i þessari
frásögn: „Magnús lokaði post- -
illunni, tók verkfæri sín og
byrjaði að fella blótspón á kjalar-
stykkin.“ En það atriði málfarsins
þykir mér athyglisverðast, hve
mjög gætir í orðtækjum og sam-
likingum viðmiðunar við skip sjó
og sjómennsku. Raunar kannast
ég við þetta sama úr átthögum
mínum, en þess gætti þar ekki
eins mikið og í máli séra Jóns og
persóna hans. Hér fara á eftir
nokkur dæmi: „Hún var að vísu
aðfalls megin við fertugt, en sú
flóðfylling, var á næstu grös-
um ... Magnús var öðruvísi í
byrðing búinn ... Og til þess að
hjón verði skarbyrt og þeim notist
áróður sinn milli kippa í hér-
vistarhagsæld, er þetta farsælast,
að koma sér að keipastokkum sem
fyrst og kynnast undiröldunni,
sem getur stundum verið mest í
lognblíðri lá ... “
Hér læt ég staðar numið, en af
gnægð er að taka.
í bókarlok birtir séra Jón ættar-
skrá Gulltjarnarmanna, lesendum
til glöggvunar, og sömuleióis get-
ur hann þess fólks, sem hann
stendur í þakkarskuld við sakir
þess fróðleiks, sem hann hefur
hjá þegið um forna þjóðhætti.
Seinustu orðin eru þessi:
„Síðast en ekki sizt vinnuhjúin
í Kotvogi, sem ég minnist með
hjartahlýju, þakklæti og virð-
ingu.“
Það er einmitt með hjartahlýju
og virðingu, sem séra Jón
Thorarensen geldur Suðurnesj-
um og Suðurnesjamönnum
fósturlaunin i bókum sinum.
Guðmundur Gíslason Hagalín.
Það er ennþá
strákur í honum
Skálateigsstrákurinn — Jóhann-
es Helgi gengur á vit Þorleifs
Jónssonar — Skuggsjá — Hafn-
arf. 1977.
Jóhannes Helgi segir meðal
annars svo í formála þessa fyrri
hluta af ævisögu Þorleifs Jóns-
sonar:
„Ég hef aldrei kynnzt ókvalráð-
ari manni, aldrei jafn hrein-
skiptnum, aldrei islenzkari
manni“ . .. Ennfremur: „Islend-
inga sem nú eru á dögum vantar
ekki í bili meira af rafknúnu
ræflarokki og kveðskap sem verð-
ur til í kringum nafla höfunda,
ekki meira af offsettprentuðu
hugarvíli og sifri, sem byrjað er
að pumpa út í þjóðfélagið. ísland
virðist vanta fleiri dæmi af mönn-
um, sem háð hafa lífsbaráttu, sem
bragð er að og látið hana stækka
sig en ekki smækka; hafist af
sjálfum sér — og þora að segja
það, sem þeim býr í brjósti, —
Þorleifur Jónsson er einn slíkra
manna."
Jóhannes Helgi hefur orðið
meira en lítið hrifinn af samskipt-
um sínum við Þorleif, enda gerir
hann sér mikið far um það hvar-
vetna í bókinni að setja ótvíræðan
svip hans á frásögnina, og ég fæ
ekki betur séð, en að það hafi
tekizt með ágætum. Þorleifur er
og snjall sögumaður, og minnió
virðist ekki tekið að svíkja hann,
þótt hann sé á áttugasta og fyrsta
árinu, þegar þeir Jóhannes Helgi
hefja samvinnu sína. Þó að vart
muni meira en hálfsögð sagan,
þegar þessari bók lýkur, hefur
hann frá mörgu að segja, bæði af
sjó og landi, er alltaf hress í máli
og oft skemmtilega glettinn.
Hann var dálítið brellinn í
bernsku og æsku, og maður nokk-
ur fór um hann þessum orðum:
„Skálateigsstráknum er til alls
Jóhannes Helgi.
Bókmenntir
eftir GUÐMUND
G. HAGALÍN
trúandi." En jafnvel dauðum
manni þótti það til hans koma, að
hann gerði sér ferð til hans eina
nóttina og fékk sér hjá honum í
nefið! Þeir, sem lifandi voru
töldu peyjann líklegan til að
verða mann með mönnum, þvi að
um hann var sagt: „Helvítis
Skálateigsstrákurinn getur allt,“
enda segir hann þetta, sem mér
þykir vert að hafa eftir honum:
„Ég púkkaði sjálfur undir mig —
og hefði ekki viljað hafa þaó öðru-
vísi. Þeir sem ekki glíma við
meiriháttar vanda verða menn að
minni, aumingjar flestir hverjir.
Að rétta mönnum allt upp i hend-
urnar á silfurfati er sama og að
drepa þá. Hinu má samt ekki
gleyma, að bak við hvern mann,
sem hefst af sjálfum sér, kemst til
manns eins og það er kallað, grill-
ir í marga góða menn, suma
vandalausa, velgerðamenn. Hjálp,
stór eða smá, öll er hún af sömu
rótinni sprottin, guðlegri rót.“ Og
margt af því, sem merkast er f
þessari bók er mjög lifandi frá-
sagnir af fjölmörgum mönnum,
sem Þorleifur hefur kynnzt og
hann ber yfirleitt vel söguna.
Einn er þó sá misliti hópur
manna, sem honum er mjög í nöp
við, þó að hann raunar segi, að
sumir þeirra séu sómamenn. Það
eru hafnfirzkir templarar. Út af
kynnum sínum af þeim og þá ekki
sízt flokksmönnum sinum í þeirra
hópi, sem reyndust honum illa í
kosningum til Alþingis, verða
honum þessi orð af munni:
„Taktu konu frá manni og hann
gleymir þvi. Taktu fjárvon frá
honum — og hann gleymir því
aldrei."
Ekki er Þorleifi heldur vel við
kommúnista og nákrata, en ná-
krata skilgreinir hann þannig:
„Það voru spirur upp úr krötum,
kallaðir nákratar til aðgreiningar,
menn með kommúnistiskar til-
hneigingar, ofrikistilhneigingar
— sem þeir síðan blésu í brjóst
mörgum manninum sem gengur
ljósum lögum í þjóðfélaginu i dag.
Þessir menn verða auðvitað að fá
að vera til — en ég vil hafa þá
utangarðs, áhrifalausa, þvi að
þeir eiga sér annað föðurland en
Island." Hann getur þess, að um
krata og nákrata ætli hann að
fjalla í næsta bindi og ennfremur
„um seinni tíma aumingjaskap og
fávizku innan Sjálfstæðisflokks-
ins ...“
En hvað sem þessu líður þakka
ég Skálateigsstráknum góða
skemmtun og Jóhannesi Helga
vel unnið verk. Jóhannes þekkti
ég áður að góðu, og stráknurn hef
ég nú haft af slík kynni, að ég
hafði viijað, að hann hefði sleppt
að minnsta kosti fyrri kviðlingn-
um, sem prentaður er i bókarlok,
enda segir hann, aó þeir verði
skýrðir seinna.
I bókinni eru nokkrar ljós-
myndir, og mjög rækileg nafna-
skrá er einn af kostum hennar.
Guðmundur Gíslason Hagalin
Bðkmenntlr
eftir ERLEND
JÓNSSON
Snjólaug Bragadóttir frá Skálda-
læk:
LOKAST INNI I LYFTÚ.
158 bls. Örn og Örl. Rvík, 1977.
Ung stúlka lokast inni i lyftu
með ungum manni og um leið
slokkna ljósin í lyftunni. Á hverju
skal eiga von? Að þau nálgist
hvort annað hægt og hægt? Rekist
á af tilviljun? Snertist? Kyssist?
Að ævintýrið endi með keleríi eða
jafnvel barneign? Nei, ekkert
slíkt gerist i lyftunni þeirri arna.
Þvert á móti. Ungi maðurinn er
enginn bévítans flangsari, þetta
er reglusamur fyrirmyndarmað-
Snjólaug Bragadóttir
Samloka með rækjum
ur, þar aó auki svo vel undir þetta
atvik búinn að hann ber á sér
sígarettur, dagblöð og vasaljós;
ennfremur samlokur með rækj-
um svo hann getur leikið smágest-
gjafahlutverk þessa stúnd sem
þau sitja föst i lyftunni. Síðan
kvikna ljósin og stúlkan og piltur-
inn halda hvort sína leið. Þó hef-
ur hvorki meira né minna gerst
þarna í bjarmanum frá vasaljós-
inu en að hann hefur ráðið hana i
vinnu — við virkjunarfram-
kvæmdir uppi á hálendi. Þar ger-
ist sagan siðan að mestu leyti.
Þetta er sjötta bók Snjólaugar
Bragadóttur. Hér er á ferð dæmi-
gerð skemmtisaga, ástarsaga, af-
þreyingarsaga sem varla er hætta
á að ofþreyti lesandann, né þá
heldur að hún ofgeri tilfinningum
hans. Snjólaug stefnir ekki hátt.
Vinnubrögð hennar eru venjuleg
og ber þessi saga hennar líkan
yfirsvip og fjöldi annarra sagna
af þessu tagi er samdar hafa verið
og gefnar út undanfarin ár, er
hvorki betri né verri en þær.
Öþarft er að sakna í skemmtibók-
um tilþrifa sem þar eiga ekki
heima og verður því enginn
fagurbókmenntamælikvarði lagð-
ur á þessa bók. Hafi einhver gam-
an af að lesa hana er tilganginum
í raun og veru náð. Aðrar nytjar
tel ég naumast af henni að hafa.
Erlendur Jónsson