Morgunblaðið - 31.03.1978, Blaðsíða 10

Morgunblaðið - 31.03.1978, Blaðsíða 10
10 MORGUNBLAÐIÐ, FÖST’UDAGUR 31. MARZ 1978 Jónas H. Haralz bankastjóri: Titill þessa erindis var færður mér í hendur. Eíí held, að ég hefði ekki orðað hann þannig sjálfur. Mér finnst aufíljóst, að svarið hljóti að vera neitandi. Ég hefði frekar viljað spyrja, hvers vegna hatjvaxtarniarkmiðið sé jafnmikil- væfjt og áður? Þetta er að mínum dómi kjarni málsins. Ég tel, að hajtvaxtarmarkmiðið hafi verið mikilvægt, sé mikilvægt og muni verða mikilvæfjt eins langt og við sjáum fram í tímann, þ.e.a.s. næstu áratutti. Jónas Haralz Er hagvaxtar- markmiðið úrelt? En úr því titillinn var orðaður svona, þá er rétt að hefja þetta spjall með því að ræða þá fíaftn- rýni, sem fram hefur komið á hafivaxtarmarkmiðinu. Að þeirri fíattnrýni hefur kveðið mikið á undanförnum áratufí, þótt úr henni hafi drefjið aftur allra síðustu árin. Þær röksemdir, sem fram hafa verið færðar, eru í raun oj; veru tvær, oft aðeins tvær. I fyrsta lagi er saftt: Hafjvöxtur færir ekki farsæld, hvað þá lífshaminfíju, hann er í rauninni seiður og hélog, svo lánaður sé titill nýrrar skáld- söfju, Of; það er lítils virði eða réttara sagt einskis virði að sækjast eftir honum. Hitt atriðið er, að hvort sem mönnum líki haftvöxtur betur eða verr, þá sé hann útilokaður framvefjis vegna þess, að auðlindir heimsins séu á þrotutn, bæði orkulindir, málmar, skógar, fiskur, loft og vatn. Við skulum líta nánar á þessi tvö sjónarmið. Nú er það að sjáifsögðu ljóst, að hagfræðingar hafa aldrei ím.vndað sér. að sá mælikvarði hagvaxtar, sem þeir hafa búið til, verg þjóðarframieiðsla og verg þjóðar- framleiðsla á mann eða á vinnandi mann, væri fullkominn, eða að hann næði til alls þess, sem menn telja einhvers virði. Þessi mæli- kvarði hefur mótast af praktískum sjónarmiðum. Menn hafa mælt það, sem þeir treystu sér til þess að mæla, og menn hafa sleppt því, sem þeir áttu erfitt með að mæla, eða var þannig vaxið, að menn gerðu ekki ráð fyrir, að það tæki teljandi breytingum frá ári til árs. í eldri útreikningum þjóðarfram- leiðslu var reiknað með vinnu heimilishjúa og vinnu húsmæðráá heimilum. Síðar var þessu sleppt, af því að það var ágiskunaratriði og tók ekki miklum breytingum á skömmum tíma. Með þjóðarfram- leiðslu hefur einnig verið talið ýmislegt, sem líta má á sem kostnað frekar en gæði. Útgjöld til landvarna og útgjöld til löggæzlu eru hluti þjóðarframleiðslu. Ef þessi útgjöld aukast, þá eykst hagvöxtur. Þetta er að sjálfsögðu álitamál. A hinn bóginn er ekki því að neita, að landvarnir og löggæzla eru forsenda þess, að menn geti notið annarra gæða, og eiga að því leyti rétt á sér við útrelkning hagvaxtar. Það er þó langur vegur frá því að segja, að ýmislegt sé athuga- vert við þann mælikvarða, sem notaður er, og að hann hafi takmarkað gildi, og að segja að það, sem hann mæli, sé markleysa og hafi ekkert gildi. Nú hafa verið gerðar tilraunir til þess að mæla hagvöxt á annan og víðtækari hátt. Að vísu verður að halda sér við efnahagslegan grundvöll, en þann grundvöll má breikka mikið. Þar á meðal má taka tillit til frístunda og sleppa ýmsu, sem mætti frekar telja til kostnaðar og óþæginda en gæða. A þessu hafa ýmsir hagfræðing- ar spreytt sig. Vandaðir útreikn- ingar um þessi atriði hafa leitt í Ijós, að einnig á slíkan mælikvarða er vöxtur hagsældar mikill, þegar litið er yfir þessa öld, eða hvað langt, sem menn vilja fara aftur í tímann. Að vísu verður aukningin ekki eins hröð eins og á venjulegan hagvaxtarmælikvarða, en hún verður mikil eigi að síður. Astæð- an fyrir því, að aukningin er ekki eins hröð, er hreinlega sú, að frístundir fá allþunga vigí í þessum útreikningum, og frístund- ir hafa ekki aukist eins hratt í iðnaðarlöndunum á þeim tíma, sem um er að ræða, eins og hrein efnaieg gæði. Þó er það álitamál, hver þungi frístunda eigi að vera, og hraðinn er eigi að síður mikill. Stórbætt lífskjör Ef við, sem munum árin fyrir styrjöldina, árin 1930 til 1940, lítum til baka, eða ef við hugsum bara tuttugu ár aftur í tímann, þá finnst mér furðu gegna, að nokkur maður skuli láta sér detta í hug, að lífskjör hér á íslandi hafi ekki stórlega batnað. Og ekki aðeins lífskjör, heldur einnig t.d. heilsu- far, og þá einnig grundvöllur lífshamingju. Að vísu býr ham- ingjan í hjarta manns, eins og Fyrri hluti Sigurður Breiðfjörð sagði. Það eru gömul sannindi. Menn geta verið óhamingjusamir við allskonar aðstæður. Hafi einhver ykkar, og sjálfsagt hafið þið gert það, talað við aldrað fólk, sem farið hefur í f.vrsta sinn á ævinni til Mallorca í sumarleyfi, held ég, að þið ættuð erfitt með að segja, að þær breytingar á hagsæld, sem gera fjölda aldraðs fólks úr öllum stettum landsins kleift að fara til Mallorca á hverju ári, séu einskis virði. Þegar ég tók við störfum ráðuneytisstjóra í viðskiptaráðu- neytinu árið 1958, fyrir réttum 20 árum síðan, var eitt mitt fyrsta verk að skrifa undir úthlutun á jólaeplum. Þá fékk fólk ekki að borða ávexti á Islandi. Það var bannað, og það var sérstök náðar- gjöf frá stjórnvöldum, sem ráð- herra og ráðuneytisstjóri við- skiptaráðuneytisins fengu að ganga frá, að veita landsmönnum þessa jólagjöf. Er almenn neyzla ávaxta á Islandi einskis virði? Þannig mætti lengi telja. Við skulum þá láta útrætt um þetta atriði. Þó er rétt að bæta við öðru, sem skiptir miklu máli. Hvernig halda menn, að unnt hefði verið á Islandi og í öðrum iðnaðarlöndum að ná því þjóðfé- lagslega jafnvægi á árunum eftir styrjöldina og þeirri samvinnu á milli stétta, sem orðið hefur og haida frjálsu þjóðfélagi, ef enginn hagvöxtur hefði verið? Hvernig hefði verið unnt að uppfylla að verulegu leyti þær óskir, sem menn háru í brjósti, ef ekki hefði neitt bætzt við það, sem af var að taka? Halda menn, að friðsamlegt hefði verið, ef ekki hefði verið unnt að bæta nokkurs manns hlut án þess að skerða hlut annars um leið? Okkur finnst nóg um ófrið í þjóðfélagi okkar. Þegar litið er yfir fvrsta aldarfjórðunginn eftir styrjöldina sjáum við þó, að þrátt fyrir allt var þetta tími mikilla framfara, friðsemdar og þjóðfé- lagslegs jafnvægis og blómaskeið frjáls samfélags á Vesturlöndum. Þá er komið að hinu sjónarmið- inu. Getur hagvöxtur haldið áfram eða ekki? Þær röksemdir, sem í því efni hafa verið færðar fram, t.d. af hálfu Rómarklúbbsins svokallaða, eru satt að segja ærið skammsýn- ar og fávísar. Það hefur margoft verið sýnt fram á þetta. Fjöldi hagfræðinga og raunvísinda- manna hefur skrifað um þetta efni. Bókmenntir gegn þessum sjónarmiðum eru sjálfsagt ekki minni að vöxtum en þær, sem fært hafa þessi sjónarmið fram. Ein- hvern veginn hefur þetta þó ekki komist til skila til almennings- álitsins gegnum fjölmiðla. Það er fréttnæmt að segja að dómsdagur sé í nánd, það er grundvöllur til að selja fleiri blöð. En þessar rök- sentdir hafa verið hraktar og raunar voru þær ekki nýjar. I í janúar síðastliðnum eíndi Stjórnunarfélag íslands til ráðstefnu að Munaðarnesi þar sem fjallað var um efniðs Þjóðhagsleg markmið og afkoma íslendinga. Jónas H. Haralz bankastjóri flutti þar meðfylgjandi erindi. Morgunblaðið sagði ftarlega frá ráðstefnunni á sínum tíma og þá meðal annars frá ræðu dr. Gylfa Þ. Gíslasonar sem Jónas víkur að í síðari hluta erindis síns. grundvallaratriðum var hér ekki um annað að ræða en það, sem Maltus hélt fram fyrir 150 árum síðan. Þessar röksemdir byggjast á því að framlengja þróunarlínur án þess að taka tilíit til annarra þróunarlína. Ef við höldum áfram að nota kopar í vaxandi mæli eins og við höfum gert, þá hlýtur allur kopar í heiminum að vera þrotinn árið tvö þúsund og súrkál. Sama gildir um hvert efnið á fætur öðru. Allt er að þrotum komið árið tvö þúsund og súrkál. En ekkert tillit er tekið til þess, sem reynslan hefur sýnt okkur. Það er alltaf litið fram á við en ekki til baka. En það er lítið unnt að segja um framtíðina nema á grundvelli þess, sem hefur áður gerzt Liðinn „dómsdagur" Lærdómsríkara en að fram- lengja þróunarlínur er að spyrja, hvernig sams konar vandi hafi leystzt áður fyrr. Um 1880 voru t.d. öll kol og allir skógar heimsins að þrjóta. Dómsdagur var skömmu eftir aldamótin 1900. Hvað gerðist þá í raun og veru? Fyrst og fremst það, að verðbreytingar á frjálsum markaði og tækniþróunin leiddu í sameiningu til minnkandi notkun- ar annars vegar og meira fram- boðs hins vegar, bæði af þeim efnum, sem lítið var af og öðrum nýjum. Menn telja nú, að mun meira sé af kolum í veröldinni en menn töldu fyrir nokkrum áratug- um, hvað þá fyrir einni öld. Sama gildir um olíu og fjölda annarra efna. En jafnframt þessu finnast ný efni, sem koma í staðinn fyrir þau, sem menn hafa áður notað. Timburnotkun var mikil í iðnaðar- ríkjunum á síðustu árum aldarinn- ar sem leið og útreikningar sjálfsagt réttir um það, hvaða afleiðingar það hefði, ef enn héldi áfram með sama hætti. En önnur efni komu í staðinn fyrir timbrið og menn lærðu að rækta og hagnýta skóga betur en áður. Ef ég ætti heima í landi, sem væri mikill koparframleiðandi, held ég, að ég hefði meiri áhyggjur af því, að enginn vildi þennan kopar eftir nokkur ár, heldur en af því að koparinn væri á þrotum. Menn héldu einu sinni að heimurinn væri að verða kolalaus, en sá tími kom, að það var að mestu hætt að nota kol. Það er ekki í neinni sk.vnsam- legri merkingu unnt að tala um, að auðlindir þrjóti, eða eitthvað tiltekið magn af auðlindum sé til staðar. Magnið er háð verðinu, sem annars vegar knýr fram nýtt framboð og hins vegar dregur úr og breytir eftirspurn. Menn fara að nota aðra hluti en fyrr, þegar þeir hlutir, sem þeir hafa notað verða dýrir og af skornum skammti. Þetta var vel rakið í fyrirlestrum, sem voru haldnir á norrænu hagfræðingamóti í Reykjavík 1975. Þeir fyrirlestrar voru gefnir út í sérhefti fjármála- tíðinda, og er þar að finna mikinn fróðleik. Það er því ekki ástæða til að ætla, að almennur skortur auð- linda setji hagvexti skorður í fyrirsjáanlegri framtíð. Um orku- málin gildir nokkru öðru máli. Erfiðleikarnir eru þó ekki þeir, að nægilegar orkulindir séu ekki til Sinfóníuhljómsveit Islands — Aukatónleikar Aprílgabb í Háskólabíói, laugardaginn 1. apríl kl. 23.30 ° Aðgöngumiðar Efnisskrá: Rossini/ Gordon Jacob — Rakarinn frá Sevilla fer í hundana Joseph Horowitz — Jazzkonsert fyrir píanó og hljómsveit. Méhul — Burleskur forleikur Dorothy Pennyman — Vorkshire sinfónía Anthony Hopkins — Konsert fyrir tvaer tónhvíslar. Paul Patterson — Rebecca. Joseph Horowitz — Leikfangasinfónía. til sölu í Bókaverzlunum Lárusar Blöndal, Sigfúsar Eymundssonar og við innganginn. STJÓRNENDUR: Denby Richards — Joseph Horowitz — Paul Patterson og Páll P. Pálsson. EINLEIKARI: Rhondda Gillespie o.fl. Kór skipaöur íslenzkum einsöngvurum. Skemmtun fyrir alla fjölskylduna

x

Morgunblaðið

Beinir tenglar

Ef þú vilt tengja á þennan titil, vinsamlegast notaðu þessa tengla:

Tengja á þennan titil: Morgunblaðið
https://timarit.is/publication/58

Tengja á þetta tölublað:

Tengja á þessa síðu:

Tengja á þessa grein:

Vinsamlegast ekki tengja beint á myndir eða PDF skjöl á Tímarit.is þar sem slíkar slóðir geta breyst án fyrirvara. Notið slóðirnar hér fyrir ofan til að tengja á vefinn.