Morgunblaðið - 15.04.1978, Blaðsíða 14

14
MORGUNBLAÐIÐ, LAUGARDAGUR 15. APRÍL 1978
—AUtAMlA
eftir Hannes Hólmstein
Gissurarson
Þekkingin sem
stjórnmálaafl
Um síðustu helgi héldu báðir litlu
stjórnmálaflokkarnir, sem kenna sig við
alþýðuna, ráðstefnur um skólamál, og í
blöðum og tímaritum hefur mjög verið
rætt um menntamálin síðustu vikurnar
og mánuðina. Skammt er að minnast
greinaflokks í Tímariti Máls og menning-
ar um samband skólamála og stjórnmála
og ritgerðar Sigurðar Friðjónssonar í
Morgunblaðinu um Lýsenkómálið fræga,
og fyrir nokkrum árum gaf Hið íslenzka
bókmenntafélag út bókina Valdstjórn og
vísindi eftir Snow lávarð, eina sögu
sambands valdsins og þekkingarinnar.
Þessar umræður eru til marks um það,
sem allir vita, að þekkingin er stjórn-
málaafl, menntamál koma stjórnmálun-
um við, þekkingin getur breytt samlífs-
þáttum mannanna, allri umgerð tilver-
unnar. í þessari grein ætla' ég að koma
að sambandi valdsins og þekkingarinnar
úr annarri átt en flestir aðrir umræðu-
menn. Rg hyggst ekki gera að umtalsefni
óleyfileg afskipti valdsmanna af vísinda-
mönnum, heldur nauðsynlega takmiirkun
(eða dreifingu) valdsins vegna dreifingar
þekkingarinnar og réttu aðferðina til að
hagirýta þessa dreifðu þekkingu fyrir
alla. Um það hefur austurríski hagfræð-
ingurinn, Jögfræðingurinn og heimspek-
ingurinn Friedrich A. von Hayek (sem
hlaut nóbelsverðlaunin í hagfræði 1974)
skrifað mikið mál, og ég tek upp eftir
honum nokkrar athugasemdir og bæti
öðrum við, en Hayek er að öllum líkindum
snjallasti frjálslyndi hugsuður þessarar
aldar. Þekkingarrök hans fyrir markaðs-
kerfinu (kapítalismanum) og því lýð-
ræðisskipulagi, sem er reist á markaðs-
kerfinu, eru að mínu mati mjög sterk:
Með því að þekkingin dreifist á mennina,
verður einnig að dreifa valdinu til þeirra,
ef stefnt er að auðsöfnun og
þekkingarsöfnun.
Þekking: vitneskja og
kunnátta
Hayek er andstæðingur þeirrar vís-
inda- eða skynsemistrúar, sem greip
margan manninn á nítjándu öldinni. Hún
er sú, að skynsemin geti breytt öllu
umhverfi mannanna, að hún sé tak-
markalaus eða alráð, að það, sem máli
skipti, sé að fá réttu hugmyndirnar og
(civilization) er samheiti þessarar dreifðu
þekkingar, mennirnir eru siðaðir, þess
vegna geta þeir hagnýtt sér þekkingu
annarra án þess að hafa hana, án þess að
vita af henni. Siðunin tryggir í vissum
skilningi „verkaskiptingu þekkingar-
innar". Að lifa siðuðu samlífi er að njóta
góðs af reynsluþekkingu annarra manna
og fyrri kynslóða, kunnáttu þeirra í
hugsun og athöfn.
Þekkingarrökin fyrir
frelsinu
Enginn maður eða stofnun getur aflað
þessarar þekkingar allrar, hún „liggur"
hjá einstaklingunum. Enginn spannar
alla þessa þekkingu, og vanþekking
einstaklingsins eykst, þegar þekkingin
eykst. Mennirnir vita það eitt með vissu,
að þeir vita lítið og að enginn er alvitur
(og enginn á þess vegna að vera alráður).
Er þekkingin ekki þekking á vanþekking-
unni? Umburðarlyndið er nauðsynlegt
vegna þessarar vanþekkingar einstakl-
inganna. Veit einhver, hvað öðrum er
fyrir beztu, ef báðir eru siðaðir, heilvita
einstaklingar? Og frelsið, dreifing valds-
ins til einstaklinganna, er nauðsynleg, því
að mennirnir veröa að gera tilraunir,
taka áhættu, fara nýjar. leiðir að
„Með Því að Þekkingin dreifist á mennina, verður einnig að dreifa valdinu til
Þeirra, ef stefnt er að auösöfnun og Þekkingarsöfnun.“
mannþekkingu, verkþekkingu og stað-
þekkingu, öllum í hag? Hayek svarar I
þessari spurningu játandi. Það er hægtl
með frjálsu verðmyndunarkerfi, markaðsl
kerfinu. Til þess eru tvær ástæður. í [
fyrsta lagi er ákvörðunarvaldinu íl
markaðskerfinu dreift til einstakling-1
anna og fyrirtækjanna, sem þessa|
tímabundnu þekkingu hafa, framleiðslu-
einingarnar, einstaklingarnir og fyrir-
tækin, taka sjálfar ákvarðanirnar. Þær I
eru því hagkvæmar. í öðru lagi nýta aðrir I
þessa þekkingu óafvitandi vegna hinnar I
frjálsu verðmyndunar, verðið er notaðl
sem upplýsingamiðill, ef svo má taka till
orða. Það er ekki nægilegt, að fram-
leiðslueiningarnar taki ákvarðanirnar.
Akvarðanirnar verður að samhæfa.
Verðið segir í markaðskerfinu til um,
hvað eigi að framleiða, það samhæfir
ákvarðanir framleiðslueininganna, ber
boð á milli þeirra. Tökum verðhækkun á
olíu til dæmis: Hún ber þau boð til
bandaríska orkuneytandans að reyna að
spara olíu, til Islendingsins að reyna að [
leggja hitaveitu í hús, til bifreiðaverk-
smiðjunnar að reyna að framleiða |
rafmangsknúnar bifreiðar, til olíufélags-
ins að reyna að finna olíu. Þeir vita ekki
(eða þurfa ekki að vita) hver af öðrum,
en nýta þó þekkingu hver annars, sem
komið er á milli þeirra með verðbreyting-
um. Verðið ákvarðast af aðstæðum, og j
þeir þurfa ekkert að vita um þær
aðstæður (spara sér þekkingu en nýta
hana þó). Og það er hin frjálsa sam
keppni, sem veldur því, að hægt er að hag I
nýta þessa þekkingu án þess að þurfa að I
afla hennar. Verðmyndunarkerfið er að |
sögn Hayeks dæmi um það, hvernig kerfi
flytur þekkingu á milli manna, tryggir I
bæði sérhæfingu þekkingarinnar og |
samhæfingu hennar. (Verðbólga, sem er
Islendingum að illu kunn, er meinsemd
verðmyndunarkerfinu, hún stíflar upplýs |
ingastreymið, verðið hættir að bera boð
á milli manna, ef svo má segja. Þess
vegna er hún óhagkvæm.) Brýnt er að
tryggja frjálsa verðmyndun (eins og
núverandi ríkisstjórn reynir með nýju
frumvarpi sínu). Samkeppni og samvinna
eru síður en svo andstæður.
Friedrich A. von Hayek
fæddist árið 1899 í
Austurríki. Hann lauk
doktorsprófum í lög-
fræði og hagfræði og
hefur kennt hagfræði
og heimspeki í háskól-
um í Austurríki, Bret-
landi, Bandaríkjunum
og Þýzkalandi. Hann
hefur gefið út fjölda
bóka um hagfræði og
heimspekí, og eru
kunnastar LEIOIN TIL
ÁNAUÐAR (The Road
to Serfdom, 1944), sem
kom út i islenzkum
útdrætti Ólafs Björns-
sonar prófessors árið
1946, og STJÓRNAR-
SKRÁ FRELSISINS
(The Constítution of
Liberty, 1960). Hann
hlaut nóbelsverðlaunin
í hagfræði 1974.
má draga sömu lærdómana og af hinum
stórtækari án sömu áhættu. En í
miðstjórnarkerfinu koma mistökin niður
á öllum, því að tilraunin er gerð af ríkinu
fyrir alla. Reynslan er of dýrkeypt. Hvers
vegna eru lífskjörin a.m.k. þrisvar
sinnum Iakari í Ráðstjórnarríkjunum er
Bandaríkjunum? Hvers vegna hefur
a.m.k. einn maður úr hverri fjölskyldu í
Ráðstjórnarríkjunum látizt í vinnubúð-
Að taka efnahagslegar
ákvarðanir
Þessi þekkingarrök skipta máli, þegar
svara á spurningunni: Hverjir eiga að
taka efnahagslegar ákvarðanir? Fram-
leiðslueiningarnar eða ríkið? Þekkingu á
umhverfi eða aðstæðum, mannþekkingu
og staðþekkingu, er ekki hægt að safna
til stofnana. Hana hafa þeir einstakling-
ar, sem þekkja mennina og staðina, hún
er ekki kerfisbundin, heldur einstaklings-
bundin: hæfni, þjálfun, lagni og leikni eru
eiginleikar einstaklinga, en ekki mið-
stjórnar. Valdsmennirnir taka ákvarðan-
ir, sem eru óhagkvæmar, vegna þess að
þeir hafa ekki (og geta ekki haft) þessa
þekkingu á aðstæðum. Skólabókardæmið
um vanþekkingu valdsmannanna er
Hverjir hagnast á
frelsinu?
í þessari grein hef ég farið örfáum
orðum um aðra þekkingu en hina
vísindalegu og fært rök Hayeks fyrir því,
að nauðsynlegt sé að dreifa valdinu, því
að þekkingin sé dreifð. En í vísindum er
frelsið reyndar einnig nauðsynlegt,
VALDIÐ 0G ÞEKKINGIN
hrinda þeim í framkvæmd. Og þessi
hjátrú hefur getið af sér skipulagshyggj-
una, þá hjátrú, að hægt sé að skipuleggja
skynsamlega alit líf mannanna, steypa
það í hugarmót heimspekinganna. Hayek
bendir á það, að umhverfið breyti
mönnum eins og þeir umhverfinu.'
Þekkingin verður til í glímu mannanna
við náttúruna, hún verður til, þegar þeir
rekast á takmarkanir sínar, gera mistök,
sem þeir læra af. Enginn er áhorfandi
lífsins, því að allir lifa því, og þeir lifa
því með einhverjum hætti. Hayek segir,
að ekki sé öli þekking vísindaleg,
þekkingin felst ekki cinungis í sönnum
staðhæfingum um tengsl hugtaka eða
staðreyndir náttúrunnar, kenningum
stærð- og rökfræðinga og tilgátum
eðlisfræðinga og annarra náttúruvísinda-
manna, hún er ekki einungis vitneskja.
heldur einnig kunnátta. Til er önnur
þekking en vísindaleg, sem menn nota
óafvitandi, af því að þeir hafa tamið sér
hana eða tekið að erfðum, hún er sú
kunnátta, sem kynslóðirnar hafa aflað
sér, þegar reynslan hefur sniðið gallana
af háttum þeirra og hefðum, siðum og
venjum. Mennirnir læra þau handtök (og
hugtök), sem hafa reynzt betur en önnur,
þeir læra að bregðast við breytingum.
Þekking mannanna hefur orðið til í
aölögun þeirra að umhverfinu, í sífelldri
endurskoðun í ljósi reýnslunnar. Og þessa
þekkingu geta allir hagnýtt sér. Hún
(ireifist á einstaklingana, en „siðun"
markmiðum sínum. Enginn getur séð
framtíðina fyrir, hvorki valdsmennirnir
né aðrir. Frelsið er frelsi til allra þeirra
tilrauna, sem geta aukið þekkingu okkar.
Þekkingarinnar er aflað með frjálsi
samkeppni einstaklinganna, sem ekki má
takmarka. Þessi samkeppni er ekki svo,
að einn vinni hana á kostnað annarra,
heldur felst hún í samanburði þess
árangurs, sem einstaklingarnir ná: Þau
vinnubrögð, sem skiia beztum árangri,
eru tekin upp af öðrum en þeim, sem
notaði þau fyrstur. (Vinnubrögðin keppa
í rauninni, þau eru borin saman, en ekki
einstaklingarnir.) Þekkingin vex eða
þróast, söfnun hennar verður ekki
skipulögð, henni er ekki hægt að stjórna.
Þróun hennar verður að vera frjáls, búa
verður henni vaxtarskilyrði, og það er
einungis hægt með einstaklingsfrelsinu.
Þessi rök Hayeks fyrir frelsinu eru rök
gegn miðstjórnarvaldinu, sem sam-
hyggjumenn (sósíalistar) ætla að nota til
skynsamlegrar allsherjarskipulagningar.
Miðstjórnin getur ekki haft alla þekking-
una, hún kemst ekki fyrir í kollinum á
einum manni eða hjá fáum, miðstjórnin
getur ekki tekið réttar ákvarðanir. Enn
er það, að aliar tilraunir geta mistekizt,
og því stórtækari sem þapr eru því meiri
áhætta er tekin. I rauninni er markaðs-
kerfið aðferð til að dreifa áhættunni af
þeini mistökum, sem eru þó nauðsynleg,
til þess að af þeim megi læra. Margar,
smátækar tilraunir eru gerðar og af þeim
stjórnarfarið á íslandi á átjándu öldinni:
Danskir émbættismenn og stjórnmála-
menn, sem höfðu litla sem enga þekkingu
á aðstæðum, en voru gumir fullir
framkvæmdahugar og góðviljaðir Islend-
ingum, gáfu út hverja tilskipunina af
annarri um vegarlagningu, garðhleðslu,
jarðarbót og aðrar framkvæmdir á
íslandi og reyndu að tryggja flutning
sæmilegrar vöru til landsins, en án mikils
árangurs. Það var, þegar ákvörðunar-
valdið var fengið mönnunum á staðnum,
Islendingum sjálfum, að líf færðist í
atvinnureksturinn, að hagkvæmar
ákvarðanir voru teknar. Á tuttugustu;
öldinni er það kallað „skynsamlegur
áætlunarbúskapur", á átjándu öldinni var
það kallað „upplýst einveldi". En fylgis-
menn þess skilja ekki þekkingarrökin:
enginn er alvitur, þess vegna á enginn að
vera alráður. Sá vandi, sem við er að fást
vegna þess, að mennirnir lifa ekki í
óskaheimi, verður ekki leystur með
tilskipunum, heldur með tilraunum, með
því að þreifa sig áfram í myrkri
vanþekkingarinnar, laga sig að aðstæð-
um. Umhverfið breytist í sífellu og því
breytast lausnirnar líka.
Frjálst
verðmyndunarkerfi
Er hægt að nýta þá tímabundnu
þekkingu, sem einstaklingarnir hafa,
vísindin eru frjáls samkeppni hugmynda
og kenninga, eins og annar frjálslyndur
hugsuður, austurrísl^i eðlisfræðingurinn
og heimspekingurinn Karl R. Popper,
hefur komizt að orði. Vísindalegar
þekkingar er að sögn hans aflað með
sífelldum tilgátum og tilraunum til
lausnar fræðilegum og hagnýtum vanda-
málum. Vísindarannsóknir eru ferðir að
hinu ókunna, hinu ófyrirsjáanlega. Það
má að vísu segja, að vísindaleg þekking
sé ekki dreifð í sama skilningi og
tímabundin þekking, að hún sé fremur
kerfisbundin en einstaklingsbundin, að
hún komist fyrir í einum reikniheila. En
hverjir eiga að nota þessa þekkingu og
hvernig? Hverjir eiga að „mata“ reikni-
heilann á upplýsingum og spyrja hann
spurninga? Menn. Og þeir hafa hver um
sig ófulikomna þekkingu, eiga brot af
henni. Þekkingarrökin eiga líka við í
vísindum, og kunnátta vísindamannsins
er ekki kerfisbundin, heldur einstaklings-
bundin. Umhugsunarefni á að vera
mönnum, að það tókst ekki að tryggja
öllum Vesturlandabúum mannsæmandi
lífskjör vegna auðjöfnunar, heldur um-
fram allt vegna auðsöínunar og
þekkingarsöfnunar. Vísindarannsóknir
og viðskiptafrelsið síðustu tvær aldirnar
hafa valdið því, að það tókst. Hugsuðurn-
ir eru góðgerðamenn mannkynsins, en
ekki stjórnmálamennirnir. Einstaklings-
framtakið (í víðri merkingu) olli fram-
Framhald á bls. 31