Morgunblaðið - 25.06.1978, Blaðsíða 2

MORGUNBLAÐIÐ, SUNNUDAGUR 25. JÚNÍ 1978
í íslensku fornbréfasafni má
finna aö eftir siðaskiptin tóku
danskir embættismenn marga
góða gripi úr kirkjum landsins.
Svipað gerðist einnig í Noregi og
Danmörku. Þegar einokunar-
versluninni var komið hér á í
byrjun 17. aldar var erfitt fyrir
Islendinga að endurnýja þá
kirkjugripi sem voru í kirkjum
og klaustrum fyrir siðaskipti og
vegna þess að einokunarverslun-
in var svo sterk á þessum tíma
var erfitt fyrir íslensku kirkj-
urnar að afla að nýju þeirra
verðmæta sem þær áður höfðu
haft í fórum sínum. Villumsen
Krog sagði að af þeim sökum
hefði ekki verið talið mögulegt
að finna nokkra dýrgripi hér frá
því fyrir siðaskipti og frá
þessum tíma og því kæmi það
mjög á óvart að finna svo mikið
af merkilegum gripum. Hann
sagði að í Danmörku væru mjög
fáar kirkjur sem ættu slíka
gripi sem til eru hér víða um
land. Yfirleitt væri þá um mjög
ríkar krikjur í bæjum að ræða
og því væri það enn undarlegra
að þessir gripir væru í litlum
fátækum kirkjum á íslandi.
Að sögn Villumsen Krog
komu í ljós í þessum ferðum um
landið einnig nokkrir þýskir og
enskir silfurkaleikar, sem benda
til sterkra verslunaráhrifa Eng-
lendinga og Þjóðverja á íslandi,
enda væri vitað eftir skriflegum
heimildum að um 1585 hefðu
Þjóðverjar haft hér 15 hafnir.
Þessi þýsku áhrif minnka síðan
smátt og smátt er líða tekur á
17. öld og koma þá danskir
gripir meira í staðinn og væri
það alveg í samræmi við söguna.
Elsti danski kaleikurinn, sem
hér hefur fundist með öruggri
tímasetningu, er frá árinu 1623
og er hann frá Grindavíkur-
kirkju.
Ríkir menn keyptu silfur
A þessum timum er helst talið
að þeir sem keyptu silfur hafi
verið kirkjur, embættismenn,
sýslumenn, kaupmenn og aðrir
ríkir menn. Vitað er um tvær
fjölskyldur sem sérstaklega
mikið áttu af silfri. Til dæmis er
vitað til þess að Pétur Þor-
steinsson sýslumaður á Ketils-
stöðum á Völlum í Fljótsdals-
héraði og hans fjölskylda áttu
mikið silfur. Bróðir Péturs var
Sigurður Þorsteinsson og var
hann silfursmiður í Kaup-
mannahöfn. Lærði hann silfur-
smíði í Danmörku og fékk
meistararéttindi í iðninni árið
1742 og dó hann í Kaupmanna-
höfn árið 1799. Pétur keypti
mikið af silfri af bróður sínum
í Kaupmannahöfn. Átti Pétur
son er Guðmundur hét og bjó
hann í Krossavík. Erfði hann
allt silfrið eftir föður sinn og er
vitað að mjög mikið silfur var til
í Krossavík og er þekkt arfsögn-
in um Krossavíkursilfrið. Á
Þjóðminjasafninu er til eitthvað
af Krossavíkursilfrinu, en þó er
talið að til sé miklu meira af
þessu silfri víða um landið og ef
einhverjir vita um það ættu þeir
hinir sömu að hafa samband við
Villumsen Krog, svo hægt sé að
ljósmynda og skrá silfrið. Einn-
ig er vitað til þess að Magnús
Stephensen lögmaður, ásamt
fleiri velstæðum Islendingum á
þessum tíma, keypti talsvert af
silfri frá Sigurði Þorsteinssyni í
Kaupmannahöfn.
Vitað er einnig til þess að
Magnús Ketilsson sýslumaður í
Dalasýslu, sem uppi var á síðari
hluta 18. aldar, átti mikið silfur.
Var hann systursonur Skúla
Magnússonar og mikill fram-
faramaður, skrifaði bækur um
landbúnað og prentaði þær í
prentsmiðjunni í Hrappsey, en
hann var einn eigenda hennar.
I þeirri prentsmiðju voru eink-
um prentaðar veraldlegar bæk-
ur þar sem prentsmiðjan á
Hólum hafði einkarétt á að
prenta kirkjubækur. í dagbók-
um Magnúsar og ævisögu sést
að hann hefur átt um 6 til 8
silfurbikara, mikið af borðsilfri
og nokkrar kaffikönnur. Hann
hefur því verið einn af þeim
fyrstu í landinu sem drukkið
hafa kaffi. Á ferð um landið
hittu rannsóknamennirnir einn
af afkomendum Magnúsar Ket-
ilssonar og átti hann í fórum
sínum kaffikönnu með bakka
undir. Sést á henni að hún er
gerð í Kaupmannahöfn og er
nafn Magnúsar grafið í hana.
Vitað er að það hlýtur að vera
til miklu meira af silfurgripum
frá Magnúsi Ketilssyni og væru
allar upplýsingar þar að lútandi
Oblátuaskja frá Bessastöðum. Sigurður borstcinsson silfursmiður
gerði hana árið 1744, en nú cr hún geymd á bjóðminjasafni íslands.
legt silfur frá þessum tíma. Nú
hefur sú skoðun afsannast og
aldi Villumsen Urog því að
nauðsynlegt væri að vekja at-
hygli á því að í Danmörku efði
miklu verið stolið af slíkum
gripum. Þess vegna yrði að gera
þær ráðstafanir að hlutirnir séu
hafðir í öruggri vörslu svo þeir
ekki glatist. Benti hann á í því
sambandi að í Danmörku væri
nú verið að fara herferð til þess
að tryggja öryggi slíkra hluta og
væri nú skylda að geyma slíka
kirkjugripi í læstum eldtraust-
um skápum.
— Með því að nú er vakin
athygli á þessum hlutum getur
það haft vissar afleiðingar í för
með sér, sagði Villumsen Krog.
— Hingað til hefur fólk ekki
almennt gert sér grein fyrir
gildi þessara gripa, en nú þegar
það er ljóst geta viðhorfin til
þeirra breyst.
Á myndinni eru frá vinstri Ole Villumsen Krog og heldur hann
á oblátuiiskju frá Bessatsöðum og borvaldur Friðriksson, sem
heldur á danskri sykurskál í rokkokóstfl frá árinu 1778.
(Ljósm.i Kristján).
vel þegnar, að sögn Villumsen
Krog.
Þeir Villumsen Krog og Þor-
valdur Friðriksson töldu'að
mjög fágætt silfur frá miðöldum
væri í Strandakirkju, Skálholts-
kirkju og Hólakirkju meðal
annars. Væru Hólakaleikar með
merkustu og elstu kaleikum á
landinu og væru þeir líklegast
þeir kaleikar íslenskir sem
þekktastir væru erlendis.Talið
er að þeir séu frá fyrri hluta 13.
aldar, og er mögulegt að þeir séu
smíðaðir í Englandi eða jafnvel
á íslandi, þó það sé ekki vitað
með vissu. Kaleikarnir eru tveir
og er annar minni. Hann er
hægt að skrúfa í sundur og
þegar hann var skoðaður kom í
ljós að hann er festur saman á
annan hátt en upphaflega hefur
verið gert. Áður þefur hann
verið festur saman með geir-
nagla en er nú með skrúfu.
Skrúfufestingin á kaleiknum í
dag er mun yngri en kaleikurinn
sjálfur. Nýja festingin gefur því
vísbendingu um að minni kal-
eiknum hafi verið breytt og hafi
hann upphaflega litið öðruvísi
út. Um þetta hefur ekki verið
vitað áður.
Stærri Hólakaleikurinn er
eiginlega alveg eins og sá minni,
en þó er aðeins mismunur á
skrautverkinu g benda viss
smáatriði í stærri kaleiknum til
þess að hann sé nýrri.
Mjög athyglisvert fannst
þeim félögum að mikið af silfri
eftir Sigurð Þorsteinsson fannst
á Austurlandi, en þaðan var
hann einmitt ættaður. Mjög
athyglisverða hluti töldu þeir
vera að finna í Valþjófsstaðar-
kirkju og Vallaneskirkju, báöum
á Fljótsdalshéraði. í Valþjófs-
staðarkirkju rannsökuðu þeir
oblátuöskju og töldu þeir hana
vera eina af bestu gripunum
sem til eru í kirkjum á íslandi.
Á öskjuna eru grafin ljóð og í
læsingu hennar er rauður
steinn. Er hún gefin til kirkj-
unnar af bræðrunúm Pétri og
Sigurði Þorsteinsson í minningu
um foreldra þeirra.
I Vallaneskirkju rannsökuðu
þeir skírnarfat úr silfri, einnig
eftir Sigurð Þorsteinsson og
telja þeir að þetta sé eina
skírnarfatið úr silfri á landinu.
Fatinu var komið fyrir í skírn-
arfonti úr tré og er hann frá
sama tíma og telja þeir þetta
einstakan listgrip.
Geyma kirkjugripi
í eldtraustum skápum
Eins og áður segir var ekki
talið að hér fyndist neitt merki-
Sameiginlegt
verkefni Dana
og íslendinga
Villumsen Krog og Þorvaldur
Friðriksson sögðu að hér væri
um að ræða sameiginlegt verk-
efni Dana og íslendinga og ætti
eftir að koma báðum þjóðunum
til góða.
Danir hafa mikinn áhuga á að
skrá og ljósmynda gripi eftir
sína silfursmiði og njóta íslend-
ingar góðs af þeirri miklu
þekkinru sem til er í Danmörku
á þessu sviði. Töldu þeir félagar
að hér væri um að ræða
mikilvæga undirstöðurannsókn
sem varpað gæti nýju ljósi og
aflað nýrra gagna til verslunar-
sögu, kirkjusögu og listasögu og
ætti eftir að koma fræðimönn-
um bæði á íslandi og í Dan-
mörku til góða í framtíðinni.
Gömul messuvínskanna úr silfri. Kannan er í bingeyrarkirkju í
Húnavatnssýslu og er talið að þetta sé eina messuvínskannan af
þessu tagi sem til er hér á landi. Catharina kona Laurusar Gottriip,
sem var einn af þcim fáu embættismönnum sem urðu vinsælir hér
á landi, gaf könnuna til minningar um mann sinn árið 1725, en
hann dó 1723. Laurus Gottriip hafði áður gefið kirkjunni marga
góða gripi.