Morgunblaðið - 05.10.1978, Blaðsíða 31

MORGUNBLAÐIÐ, FIMMTUDAGUR 5. OKTÓBER 1978
31
bónda á Alfsstöðum á Skeiðum.
Var hún ættuð úr þeirri sveit og
Hrunamannahreppi. í ætt hennar
mun vera allmikil hljómlistargáfa,
sem og í ætt Jóhannesar. Kristinn
Ingvarsson, organisti í Reykjavík
var systursonur Margrétar, en
þeir þekktu hljómlistarmenn
Borgfirðinga, Bjarni á Skáney,
Björn Jakobsson og Þórður Krist-
leifsson voru náskyldir Jóhannesi,
svo sem sjá má í ættarskrám
Borgfirðinga, enda þótt Jóhannes
væri alinn upp suður í
Njarðvíkum. Systkini Kjartans
voru: Eiríkur kennari, nú starfs-
maður við Sjúkrahús St. Jósefs-
systra í Hafnarfirði, Eggert
hljómlistarmaður í Rvík (faðir
Margrétar söngkonu), Þorgeir fv.
bóndi í Túnsbergi, Hrunamanna-
hreppi, Soffía Magnea húsfrú í
Rvík, Guðmundur fv. bóndi
Arnarhóli í Gaulverjabæjar-
hreppi, Þorvaldur skipstjóri á
Grund í Innri-Njarðvík og auk
þess tvö hálfsystkin Sveinn
Guðmundsson og María
Guðmundsdóttir.
Þegar Kjartan var á barnsaldri,
var högum foreldra hans svo
háttað. að hann var látinn í fóstur
að Hlíð í Gnúpverjahreppi til
sæmdarhj ónanna Aldísar Páls-
dóttur og Lýðs Guðmundssonar og
síðar dvaldi Kjartan hjá syni
þeirra Páli og Ragnhildi konu
hans fram að tvítugsaldri, en þá
fluttist hann að Stóra-Núpi og
dvaldist þar til 1919, að hann
hleypti heimdraganum og fór til
frekara náms í orgelleik og
hljómfræði hjá Sigfúsi Einarssyni
tónskáldi í Reykjavík, er þá var
einhver lærðasti hljómlistarmaður
á landi hér.
A bernskuárum Kjartans voru
engir barnaskólar í sveitum á
landi hér og fáir svonefndir
framhaldsskólar. Það voru því
engin tækifæri eða sárafá fyrir
fátæka unglinga að setjast á
skólabekk. Og svo var um Kjartan.
Menn uppgötvuðu þó snemma
óvenjulega hljómlistarhæfileika
hans og því var hann látinn læra í
bernsku að leika á orgel hjá frú
Margréti Gísladóttur á Hæli i
Gnúpverjahreppi. Það nám tókst
svo vel, að Kjartan var farinn að
gegna organistastörfum í
Stóra-Núpskirkju 13 ára gamall og
var ráðinn til starfsins eftir
fermingu og allt til þess hann
fluttist suður, sem fyrr er sagt. En
þá var hann fyrr en varði orðinn
kennari og þátttakandi í margs
konar hljómlistarstarfsemi, m.a.
organisti við Fríkirkjuna í Rvík,
stærstu kirkju landsins. Nú vill
svo vel til, að enn eru til meðmæli,
sem Sigfús Einarsson, tónskáld,
gaf Kjartani, þegar hann sótti um
organistastarfið við Fríkirkjuna.
Meðmælin lýsa þessum söngelsku
prúðmennum vel og því læt ég þau
orðrétt fylgja hér með:
„Samkvæmt tilmælum hr.
Kjartans Jóhannessonar votta ég
það hér með, að ég hefi leiðbeint
honum í hljóðfæraslætti og hljóm-
fræði undanfarna fimm mánuði.
Mér er ljúft að votta það enn
fremur, að hæfileikar hans eru
mjög góðir og hugurinn mikill að
komast sem lengst í fyrrnefndum
greinum. Er hann nú sækir um
organleikarastarfið við
Fríkirkjuna gef ég honum beztu
meðmæli mín, af því ég veit, að
kunnáttu hefjr hann nú langt fram
yfir það, sem algengt er um
organleikara hér á landi og ekki
veit ég betur en að hann sé
vandaður maður og ábyggilegur í
alla staði.“
Það voru því engin undur, þótt
Sigfús tryði Kjartani fyrir hluta
af kennslustarfi sínu við Kennara-
skóla íslands veturinn 1919—20,
þegar Sigfús sjálfur fór til frekara
náms í hljómlistarfræðum til
Leipzig umræddan vetur.
En til þess að gera langa sögu
stutta tek ég hér orðrétt upp úr
Kennaratali á íslandi, kaflann um
störf Kjartans og nám, sem hann
lét sjálfur frá sér fara á sínum
tima:
„Fékk tímakennslu í tungumál-
um, hljóðfæraleik og hljómfræði.
Kenndi orgelspil við Kennarask.
1919—21, söng við kvennaskóla og
barnaskóla Hveragerðis nú í
nokkur ár. Kennt orgelspil í
aukatímum. Aðstoðaði við hljóm-
leika og samsöngva í Rvík
1920—27. Spilaði í hljómsveit
Reykjavíkur 1925—27. Organ-
leikari við Skarðskirkju í Lands-
sveit í 10 ár, við Stóra-Núpskirkju
í 36 ár, Fríkirkjuna í Rvík 7 ár,
Fríkirkjuna í Hafnarfirði í 5 ár.
Hefur æft kóra og stjórnað þeim
víða á Suðurlandi s.l. 20 ár. —“
Nú er þessi skýrsla gefin árið
1957 og því hafa tölur nokkuð
breytzt frá seinni árum. En áður
en að því er vikið vil ég geta þess,
að inn í sögu æskuáranna vantar
að geta þess, að bernskuheimili
Kjartans, Hlíð, var mikið
menningarheimili og þá naut hann
beztu uppfræðslu að þeirra tíðar
hætti. Einnig fór hann á æsku-
árum til Reikjavíkur og tók þátt í
garðyrkjunámskeiði hjá Einari
Helgasyni garðyrkjumanni eitt
vor. Var það honum hin bezta
undirstaða við garðræktar- og
trjáræktarstörf, sem hann stund-
aði með góðum árangri og eljusemi
■hvenæríBMækifæri gafst. Þá tók
hann og virkan þátt í ungmenna-
félagsstarfsemi æskusveitar
sinnar, en starf ungmennafélag-
anna var hinn mesti menningar-
auki ungs fólks á þeim tíma.
Einkum mnn Kjartan hafa verið
lífið og sálin í allri hljómlistar-
starfsemi sveitar sinnar, enda
hefir sú starfsemi éerið vel rækt í
þeirri sveit þá og æ síðan.
En hér verður að geta þess, að
heilsa Kjartans bilaði um tíma
eftir rúmlega tíu ára dvöl í
Reykjavík. Flutti hann þá aftur í
sveit sína, fyrst að Ásum og síðan
að Stóra-Núpi og átti þar síðan
heimili til dauðadags. Náði hann
fljótt heilsu á ný og tók til starfa
við hljómlistina á nýjan leik, en í
dálítið breyttu formi. Hann varð
brátt starfsmaður þjóðkirkjunnar
og ferðaðist, ekki eingöngu um
Suðurland, heldur allt landið, m.a.
norður í Grímsey, stofnaði kirkju-
kóra, æfði þá og kenndi orgelleik.
Ferðaðist hann á alls konar
farartækjum og kenndi oft við
mjög erfiðar aðstæður. Oft varð
hann að byrja á því að gera við
hljóðfærin, svo að kennsla gæti
byrjað. En allt gekk þetta vel. Alls
staðar var hann kærkominn,
vinsæll og vel metinn. Hann hafði
yndi af þessu starfi og hélt því
áfram meðan heilsan leyfði. Alls
mun hann hafa kennt rúmlega
1200 manns orgelleik og stofnað
120 kirkjukóra. Fyrir öll þessi
störf var hann sæmdur riddara-
krossi Fálkaorðunnar, þótt hann
héldi því lítt á lofti. En starfið var
hans líf og yndi. Hann var
organisti við kirkjuna sína að
Stóra-Núpi rúm 50 ár, segja
kunnugir, og við það starf fékk
hann aðsvif í sæti sínu við orgelið
hinn 6. des. 1970, og var síðan í
sjúkrahkúsi tæp tvö ár eins og
sagt er frá í upphafi þessarar
greinar.
IV.
Þegar litið er yfir ævi þessa
manns, sem hér um ræðir, munu
athugulir menn spyrja, hvernig á
því stóð, að þessi óskólagengni
sveitadrengur skyldi komast svo
fljótt í kynni við fremsta hljóð-
færaleikara og einn lærðasta
hljómlistarmann þess tíma, Sigfús
Einarsson. Það vill nú svo vel til,
að ég þykist hafa um það öruggar
heimildir.
Á fyrstu áratugum þessarar
aldar var sr. Olafur Magnússon í
Arnarbæli einn lærðasti og áhuga-
samasti hljómlistarmaður hér
austanfjalls. Hann var söngmaður
góður, svo og sonur hans Þorvald-
ur og Lovísa dóttir hans var
organleikari og söngstjóri austur
þar rúm 60 ár. Er hún enn á lífi í
hárri elli, nýhætt störfum.
Árið 1917—19 hélt sr. Ólafur
söngnámskeið, bæði við Þjórsár-
tún og á Eyrarbakka. Tóku þátt í
þeim námskeiðum 50—60 manns,
þegar flest var. Ég veit, að hann
æfði stóran kór á Eyrarbakka, er
flutti vönduð tónverk á tónleikum
í Eyrarbakkakirkju á þessum
árum. Fékk hann píanósnillinginn
Harald Sigurðsson þá sér til
aðstoðar. Fór mikið orð af því að
þessir tónleikar og námskeiðin
hefði tekizt vel. Á þessum nám-
skeiðum uppgötvaði sr. Ólafur tvo
unga tónlistarmenn úr uppsveitum
Árnessýslu, þá frændurna Kristin
Ingvarsson og Kjartan Jóhannes-
son. Kom hann þeim, a.m.k.
Kjartani, á framfæri við Sigfús
Einarsson og stuðlaði þannig að
frama þeirra á tónlistarsviðinu.
Verður hans starf seint fullþakkað
svo og starf Kjartans Jóhannes-
sonar, sem mun vera einstætt í
sinni röð, þó marga góða hljóm-
listarmenn höfum við Islendingar
átt.
V.
I upphafi greinarminnar lét ég
þess getið, að margir hefðu skrifað
um Kjartan látinn. Það höfðu og
ýmsir gert áður. Ég hefi því miður
ekki haft ástæðu til þess að líta
yfir það allt nú, en mér er það
mikil ánægja að sjá, hvað menn
eru sammála mér um þennan
látna vin, enda var hann óvenju-
lega heilsteyptur persónuleiki. Ég
get ekki nafngreint alla þá, er
ritað hafa um Kjartan, en meðal
þeirra eru margir þjóðkunnir
menn, t.d. dr. Helgi Pjeturss, en
Kjartan var fylgdarmaður hans
um tíma. Nefna má og þá bræður
sr. Ragnar og Grétar Fells.
Kjartan lék oft á orgel hjá
Guðspekifélaginu, því að hann var
víðsýnn, frjálslyndur og einlægur
trúmaður.
Við lestur þessara minningar-
greina kemur ýmislegt í huga
minn, sem enn er ósagt, t.d. hve
handlaginn Kjartan var og list-
fengur, enda þremenningur að
frændsemi við Guðmund Einars-
son frá Miðdal. Hér má og skjóta
því inn, að ég veit, að ættfræðing-
ar hafa rakið eina grein ættar
Kjartans alla leið aftur á 9. öld til
Gríms Kambans, landnema
frænda vorra í Færeyjum. Á þeirri
löngu leið er margt stórmenni. Ég
vil aðeins nefna Odd biskup
Einarsson í Skálholti og son hans,
ágætismanninn Árna lögmann. En
þetta var nú útúrdúr. — Ég var að
minnast á listfengi Kjartans, en
áður hefi ég minnzt á ást hans á
blómarækt, einkum var hann
orðlagður fyrir snilld sína í
ræktun rósa. Hann var og mjög
snjall að skrifa nótur, enda eru til
margar bækur, er mér sagt, af
handskrifuðum nótum eftir hann.
Vonandi verða þær vel geymdar í
framtíðinni. Nokkuð fékkst hann
við sönglagasmíði, en lét lítið á því
bera. Til eru þó nokkur lög, er
hann hefir samið.
3 Hér verður að geta þess, að
Kjartan var tíður gestur í Hnit-
björgum hjá Einari Jónssyni
myndhöggvara og lék þá oft á
orgel fyrir hann. Um Kjartan
hafði Einar sagt: „Hann er minn
andlegur baðmeistari." Þ.e.a.s.,
þessi stórbrotni og gáfaði lista-
maður laugaði sál sína í tónaflóði,
er streymdu frá fingrum okkar
ágæta vinar, Kjartans. Og fleiri
munu taka undir þessi orð
meistarans svo sem ég og gat um í
upphafi máls míns og minninga
um Kjartan. Hann hafði yndi af
því að láta aðra njóta hljómlistar
með sér. Hann var sannur og
heilsteyptur listamaður og mann-
vinur.
Ég læt nú þessum minningum
lokið, en vil þó endursegja hér
nokkur sérstök dæmi úr minning-
um þeirra er rituðu í Morgun-
blaðið jarðarfarardag Kjartans 11.
nóv. 1972.
Jón ísleifsson söngkennari
kveður hann í nafni starfsfélaga,
en lætur þess getið, að þrátt fyrir
60 ára kennslustarf hafi Kjartan
aldrei hlotið nein eftirlaun. En
svona er nú lögum landsins háttað
íþessu efni. Kjartan var nefnilega
aldrei fastráðinn kennari og fékk
því aldrei greitt úr eftirlaunasjóði,
en var heiðraður að lokum sem
fvrr segir. — En mér er kunnugt
um, að hann fékk margar gjafir og
góðar frá nemendum sínum og
vinum víðs vegar. Það mun hafa
verið honum kærara en digrir
sjóðir af hinum gullna leir.
Einar Pálsson fv. bankastjóri,
lýsir vel bernskuheimili þeirra
Kjartans í Hlíð og minnist hans
með ást og virðingu. Hann segir og
nokkuð frá foreldrum Kjartans, að
þau hafi átt lengi hús í Ásum og
Kjartan hafi stutt þau með ráðum
og dáð í elli þeirra, meðan bæði
lifðu. Það sýnir, hve góður sonur
Kjartan var.
Árný Filippusdóttir, skólastjóri
í Hveragerði, segir frá, hvílíkur
fögnuður hafi ríkt í skóla hennar,
þegar Kjartan kenndi þar og hvað
hann hafi sýnt mikla þolinmæði og
verið glaður og uppörvandi við
kennsluna.
Síðast nefni ég minningar Stein-
þórs Gestssonar á Hæli, fv.
alþingismanns. Hann lýsir svo vel
átthgaást Kjartans og störfum
hans í sveit sinni fyrr og síðar. Er
það góður lestur. Hann dregur
einnig upp ógleymanlega mynd af
Kjartani, þar sem hann lá í
sjúkrarúmi sínu á spítalanum
nokkrum mánuðum fyrir andlátið,
í því ástandi, sem áður er lýst.
Hann segist aldrei hafa séð fegurri
öldung og komu í hug þessi orð:
„Fagur í lífi og fagur í dauða.“ —
Þetta er rétt og vel sagt hjá
Steinþóri og svona munu vinir
Kjartans minnast hans.
Ég sagði fyrr í þessari grein, aÖ
Kjartan hefði verið einbúi alla
ævi. Það var rétt, að hann
kvæntist aldrei, en fáir munu hafa
átt fleiri vinum að mæta á
lífsleiðinni en hann. Og í síðustu
baráttunni litu margir til hans, en
sennilega oftast þau góðu hjón á
Stóra-Núpi, Sigríður og Jóhann.
Er þess með þakklæti minnzt í
minningum um Kjartan látinn og
má því ekki vanta hér. Kjartan
varð aldrei einstæðingur. Hann
var alltaf umvafinn ástúð og hlýju
vina og vandamanna.
Með greinarkorni þessu vildi ég
vekja athygli samtíðarmanna á
því, að Kjartan Jóhannesson vann
mikið og göfugt ævistarf í þágu
sveitar sinnar, þjóðkirkju íslands
og landsins alls. Hann var einn af
beztu sonum Islands á sinni tíð.
Blessuð veri minning hans um
alla framtíð.
Lokið í ágústmánuði 1978.
Ingimar II. Jóhannesson.
Minning:
Magnús Einarsson
bakarameistari
Magnús Einarsson bakarameist-
ari, Laugavegi 162, lézt þann 13.9
1978, 74 ára að aldri. Síðustu árin
var hann heilsutæpur. Hann fædd-
ist í Reykjavík þann 31/7, 1904 og
voru foreldrar hans Einar Jónsson
múrari og kona hans Þóra
Magnúsdóttir, löngu látin, sem
bjuggu í húsinu nr. 31 við Bræðra-
borgarstíg, þekktara undir nafn-
inu Blómsturvellir. Systkini
Magnúsar voru sex og eru systur
tvær Iátnar.
Magnús ólst upp við sömu kjör
og tíðkuðust á alþýðuheimilum,
byrjaði að létta undir með foreldr-
um sínum sem fyrst, því lífið var
vinna og aftur vinna. Þegar
heimilisfaðirinn var við vinnu
sína, þá þurrkaði húsmóðirin
s.altfisk sem hún verkaði fyrir
útgerðarmenn. Fimmtán ára gam-
all vann Magnús m.a. við malar-
og sandtöku í Eiðislandi á Sel-
tjarnarnesi og var það púlsvinna.
Hann hóf bakaranám í Bernhöfts-
bakaríi ungur og síðan vhann hjá
G. Ólafsson og Sandholt í eitt ár.
Veitti forstöðu Alþýðubrauðgerð-
inni í Hafnarfirði 1932 til 1946, en
síðan brauðgerð Samsölunnar í
Rvík til ársins 1974 er hann lét af
störfum vegna aldurs. Auk starfs
síns rak hann hænsnabú í mörg ár
og vann ýmis trúnaðarstörf fyrir
stéttarfélag sitt o.fl.
Árið 1932 gekk Magnús að eiga
móðursystur mína, Sólveigu Dag-
mar Erlendsdóttur, Sveinsonar
klæðskera í Reykjavík og konu
hans Sigurbjargar Ólafsdóttur.
Magnús og Sólveig eignuðust fimm
börn. Þau eru:
Þórir Einar, flugumferðarstjóri,
f. 1933, kvæntur Guðjónu Páls-
dóttur; Alma, f. 1940, gift Jóni
Ottósýni; Erla Björg, f. 1943, gift
Hafþóri Sigurbjörnsyni; Magnús,
rannsóknarlögreglumaður, f. 1944,
kvæntur Ingibjörgu Norðfjörð, og
Erlendur bakarameistari, f. 1946,
kvæntur Guðrúnu Njálsdóttur.
Barnabörnin eru ellefu.
Ég efast um að tíðkist meiri
samheldni og tryggð milli foreldra
annars vegar og barna og tengda-
barna hins vegar heldur en á
heimili Magnúsar og Sólveigar.
Eitt dæmi um það er hið myndar-
lega sumarhús á Þingvöllum, sem
Magnús reisti og synir og tengda-
synir lögðu hönd að. Þar komu
fram hæfileikar sem prýddu
Magnús, en það voru vandvirkni og
útsjónarsemi. Dagfarslega var
hann prúður og rólegur , látlaus og
laus við framhleypni. Ef Magnúsi
mislíkaði þá kaus hann að þegja,
mátti þá einungis ráða af andliti
hans hvernig á stóð.
Á yngri árum tefldi Magnús
talsvert en tók síðan bridge fram
yfir og varð góður spilari.
Sumarið 1958 var Magnús stadd-
ur ásamt konu sinni í sumarhúsi
sínu hinu fyrra í Skálabrekkulandi
á Þingvöllum. Við hliðina á húsi
Magnúsar var bátaskýli, sem
geýmdi bát er ungur Reykvíkingur
átti. Eitt sinn um sumarið fór
þessi ungi maður ásamt tveimur
öðrum út á vatnið og það þótti
Magnúsi margt í svo lítilli fleytu.
Fylgdist hann með ferðum bátsins
í sjónauka og kom að því, að
honum þótti ekki allt eðlilegt, er
hann sá mann rísa upp í bátnum
og halda úlpu eins og segli, því
vestan kaldi var runninn á. Hrinti
hann fram litlum báti en stærri
bát sinn réð hann ekki við einn.
Þegar út á vatnið kom hvarf bátur
þeirra félaga, en Magnúsi tókst að
stýra rétt og þegar alllangt hafði
verið siglt kom í ljós að slys hafði
orðið. Þarna bjargaði Magnús
tveimur mönnum en hinn þriðji
hvarf strax. I blöðum frá þessum
tíma er þessu lýst sem afreki því
annar maðurinn var orðinn stífur.
Ég tel, að hefði ekki verið athugull
og laginn maður sem stóð að því að
innbyrða mennina í svo lítinn bát,
er hætt við að líkin hefðu orðið
fjögur. Aldrei var Magnús
heiðraður fyrir björgunina. Þarna
komu fram ýmsir kostir hans,
kænsemi — athygli — lagni og
umfram allt að þakka rósemi á
erfiðri stundu.
Magnús var virðulegur í fram-
göngu, í hærra lagi, laglegur og
bauð af sér góðan þokka. Hófs-
maður var Magnús. Vegna margra
kosta hans og þess, að mjög margt
í fari hans var eftirbreytnivert
sting ég niður penna að honum
látnum og kveð hann með virð-
ingu, um leið og ég votta Sólveigu,
börnum og nánustu ættingjum
samúð mína.
Markús Guðmundsson.