Morgunblaðið - 08.10.1978, Qupperneq 30

30
MORGUNBLAÐIÐ, SUNNUDAGUR 8. OKTOBER 1978
KEN RUSSEL
og ímyndunaraflið
Lisztomania. bresk, 1975.
Leikstjóri> Ken Russell.
Russell opnar mynd sína í
nær-mynd af taktmæli, sviö-
iö víkkar aðeins og við sjáum
Franz Liszt (Roger Daltrey) í
rúminu meö ástkonu sinni
Marie d‘Agoult (Fiona
Lewis). Franz eykur hraðann
á taktmælinum sér og Marie
til skemmtunar, án þess að
missa niður taktinn í því,
sem hann er að gera; að kyssa
geirvörtur Marie til skiptis.
Franz eykur hráðann, en nú
er dyrum skyndilega hrunið
upp og inn stormar d'AgouIt
greifi með sverð á lofti. Hann
uppástendur að Franz hafi
verið ráðinn til að fræða
eiginkonu hans um tónlist,
ekki hvilubrögð og eftir fum-
og farsakennt einvígi á
staðnum, er skötuhjúunum
stungið ofan í píanó, sem
síðan er lagt þversum á
járnbrautarteina, í veg fyrir
aðvífandi lest: Bang. Upp-
hafstitill:
„Lisztomania". Russell
hefur með þessu fyrsta atriði
lagt grunninn að því and-
rúmslofti og stíl, sem á eftir
fylgir og nafnið, „-mania", er
vel við hæfi. „Mania" ksv.
orðabók þýðir „æði, vitleysa",
sbr. orðið „maniac", vitfirr-
ingur, og að margra áliti
stendur Russell sjálfur
skammt frá þessari skil-
greiningu. En þó segja megi
margt misjafnt um Russell,
eru allir sammála um að
hann er sérstakt fyrirbrigði í
kvikmyndaheiminum, hvort
sem áhorfendum líka myndir
hans eða mislíka. Það er hætt
við að æði mörgum þyki of
langt gengið, þegar Russell
líkir hljómleikum Liszt við
nútíma popphljómleika, þar
sem táningastúlkur með
blúnduhatta og blævængi eru !
einu áheyrendurnir og hrópa
nöfn átrúnaðargoða sinna í
múgæsingu: „Beethoven",
„Franz Liszt", „Chopin"; eða
þegar Ridhard Wagner er
líkt við djöfulinn og blóðsugu,
| sem stelur verkum Liszt og
j gerir að sínum; eða þegar
I Wagner vekur „Ubermensch"
sitt til lífsins með elek-
trónískum hávaða og ófreskj-
an (Siegfried öðru nafni,
leikin af Rick Wakeman,
þeim sem útsetti tónlistina
við myndina) heimtar bjór-
inn sinn um leið og hann rís
upp, ropar og pissar í arin-
inn. Þá verður Liszt að horfa
upp á Wagner endurfæðast
sem Hitler og síðar, þar sem
hann situr á himnum og
spilar Ástardraum sinn
ásamt ástmeyjum sínum, fær
hann þær fréttir, að Wagner/
Hitler sé nú að eyða Berlín.
Liszt mannar þá himnaflug
sína með ástmeyjunum og
flýgur til jarðar til að tor-
tíma ófreskjunni með geisla-
byssu.
Eins og sjá má af þessu
handahófskennda efnisyfir-
liti (mörgu öðru mætti segja
frá, eins og t.d. þeirri áráttu
Russells, að umforma allar
súlur í leikmyndinni í
getnaðarlimi, fyrir nú utan
„þann stóra“, sem hann setur
undir Liszt og Carolyn
prinsessa í Rússlandi heggur
framan af í fallöxinni) ræðst
myndin gegn allri rökhyggju,
þannig að efnislegri gagnrýni
á myndina verður vart við
komið. Myndin er til-
finningaleg upplifun á sögu-
legum staðreyndum, veisla
fyrir augað en fátækt
íhugunarefni. Forvitnileg-
asta atriðið var ef til vill það,
sem kom beint á eftir upp-
hafstitlinum; Liszt baksviðs í
hljómleikahöllinni, áður en
„konsertinn" hófst, ásamt
vinum og kunningjum. í
þessum hópi voru m.a.
Chopin, Rossini, Mendels-
sohn, Berlioz, Richard
Strauss, Lola Montez og
Richard Wagner, sem tróð
sér inn í samkvæmið og
beindi velvöldum setningum
til nokkurra þeirra.
Annars afgreiðir Russell
sjálfur gagnrýnendur í
myndinni með einfaldri
setningu, svo engu er við það
að bæta. Liszt er að búa sig
til Rússlandsfarar og dóttir
hans, Cosima, spyr hvort
hann ætli að nota sverðið,
sem hann tekur með sér, til
að drepa gagnrýnendur.
„Nei„ ég þarf þess ekki,“
segir Liszt, „tíminn drepur
gagnrýnendur." Sem er jafn-
hárrétt hjá Russell og
setningin, sem hann leggur í
munn Carolyn prinsessu:
„Listin er margfalt mikil-
vægari en pólitík." Því er
aðeins við að bæta, að tíminn
drepur einnig þau verk, sem
ekki eru listaverk og einfald-
ast er að láta tímanum eftir
sinn gagnrýnisdóm um
Lisztomaniu. I stað þess að
fjölyrða frekar um myndina
ætla ég að grípa aðeins ofan í
viðtal við Russell, sem birtist
í Take One í desember, 1975,
þar sem hann ræðir viðhorf
sín almennt, en Lisztomania
var í smíðum, þegar viðtalið
var tekið. Myndir Russells á
undan þessari eru:Tommy
1975, Mahler (‘74), Savage
Messiah (‘72, um Henri
Gaudier), The Boy Friend
(‘71), The Devils (71) og The
Music Lovers (‘70, um
Tchaikovsky).
Aðspurður að því, hvernig
hann stæði að gagnaöflun um
tónskáldin, sem hann gerði
síðan mynd um, eins og t.d.
Mahler, svaraði Russell:
„Þegar þú ert með plötuum-
slag og lítur á bakið, hugsar
þú: „Þetta er áhugavert."
Upplýsingar um verkið. Ég
hef alltaf haft áhuga á því að
vita hvers vegna ákveðið verk
Á síðustu kvikmyndasíðu
sagði ég frá nokkrum
væntanlegum myndum í
kvikmyndahúsunum, en sök-
um heimildaleysis féll niður
að geta einnar þeirra, og ekki
þeirrar ómerkustu. Eftir
Slap Shot í Laugarásbíói (og
inn í sýningar á þeirri mynd
koma væntanlega nokkrar
nýjar rússneskar myndir í
þrjá daga) verður sýnd
myndin Dersu Uzala,
nýjasta myndin eftir
japanska snillinginn Akira
Kurosawa. Kurosawa hefur
reynst erfitt að fá fjármagn
til myndgerðar síðustu árin
og sama er að segja um ýmsa
aðra bestu kvikmyndagerðar-
menn japana. Japanir virðast
hafa lagt kvikmyndagerðina
að jöfnu við hverja aðra
fjöldaframleiðslu, þar sem
ekki* er lengur rúm fyrir
sérstæða einstaklinga, sem
kunna að hafa aukakostnað í
för með sér. Dersu Uzala er
því aðeins að hluta til fjár-
mögnuð af japönum, en Rúss-
er samið. Framhaldið kemur
af sjálfu sér. Áður en ég gerði
myndina um Mahler var ég
búinn að hugsa um þetta í 20
ár. Ég var búinn að lesa
ævisögur hans og ég gat ekki
hlustað á tónlist, án þess að
sjá fyrir mér myndir.
... Þegar um er að ræða að
gera mynd, sem er 100 mín.
löng verður að þjappa
hlutunum saman.1'
Sp.: En hvað um hinn
stórbrotna, glæsta sýndarstíl
Ken Russells?
Russell: „Þetta glæsta yfir-
borð kemur úr kaþólskunni.
Sennilega hugsaði ég ekki
svona fyrr en ég var orðinn
kaþólskur. Kaþólskan er ein-
mitt glæst, stórbrotin trúar-
brögð, þó að það sé ekki þar
með sagt, að þau séu ekki
alvarleg... Ég hafði sannar-
lega engar svona hugmyndir
fyrr en ég sá
myndina ... Myndina! Þang-
að til ég sá myndina! Ha, ha,
ha. Það er þangað til ég sá
ljósið. Allt er kvikmynd —
Jesus Christ Superstar
.. . Annars hef ég engan
áhuga á því að fara í bíó. Ég
hef séð svo margar myndir,
að ég nenni ekki að horfa á
fleiri. Ég hef séð nóg, — en
aftur á móti hef ég ekki lesið
nóg, og ég hef ekki horft nógu
lengi á sólarlagið og hlustað
á nógu mikla tónlist. Allar
þær myndir sem hafa haft
áhrif á mig, eru glæstar,
stórbrotnar. Myndir Eisen-
steins, fyrstu expressionis-
tísku myndir Fritz Lang í
Þýskalandi (sbr. Siegfried
Wagners og Metropolis eftir
Lang), fyrstu myndir
Griffiths og Citizen Kane,
sem er uppáhaldsmyndin mín
frá Ameríku."
Sp.: Hvers konar áhrifum
óskar þú eftir með þessum
stórbrotna myndstíl?
Russell: „Áhrifum, sem
lýsa tónlistinni, ef við erum
að tala um tónlist eða áhrif-
ar leggja til fé á móti og er
myndin tekin í Rússlandi.
Kurosawa lítur sennilega
með söknuði til hinna gömlu
ára, þegar myndir hans sóp-
uðu til sín áhorfendum og
hann hafði frjálsari hendur
með kostnaðinn. í bók sinni
um Kurosawa vitnar Donald
Richie í ummæli leikarans
Minoru Chiaki um Kurosawa,
sem sýna þó, að peningar
hafa alltaf verið vandamál.
Ég læt þessi ummæli fljóta
hér með.
Kurosawa og Chiaki við
fiskveiðar.
Myndatakan á Sjö
Samuræjum stendur yfir;
helmingur myndarinnar
hefur verið tekinn,
peningarnir eru þrotnir og
takan hefur stöðvast.
Chiak.i: Hvað gerist nú?
Kurosawa: Tja, fyrirtækið
fer nú varla að kasta frá sér
öllum þeim peningum, sem
þegar er búið að verja í
myndina. Meðan myndir
mínar eru vinsælar, get ég
um, sem geta best lýst
hugmyndinni í einu vetfangi,
á sem dramtískastan hátt og
á sem tilfinningalegastan
hátt, sem sagt með mestu
mögulegum áhrifum, vegna
þess að ég vil að ákveðin
hugmynd komist strax til
skila. Það gefur áhorfandan-
um ekki tíma til að setja sig í
varnarstöðu, eða móta gagn-
rýn viðhorf. Þegar þú ert að
lesa, getur þú myndað þér
skoðanir jafnóðum, það er
ákveðin gagnrýni í gangi
allan tímann, — sem um-
breytir í rauninni dálitið
hinu ritaða orði. Það sem ég
kann hins vegar best við í
kvikmyndinni, er að áður en
hugurinn er kominn í gagn-
rýna varnarstöðu, hefur
myndin skollið á skynfærun-
um og þú verður að taka hana
eins og hún kemur fyrir. Það
er enginn tími til að byggja
upp varnargarðinn og ég held
að það sé þetta, sem mér
líkar best við kvikmyndina."
Á blaðamannafundi í Banda-
ríkjunum við frumsýningu
myndarinnar er það haft
eftir leikkonunni Fiona
Lewis, að meðan á upptök-
unni á „þeim stóra" stóð,
hafði Russell hlaupið um í
æsingu og tuldrað fyrir
munni sér, hafandi gagnrýn-
endur í huga: „Þeir munu
hata þetta atriði. Ég er alveg
viss!“ Hún bætti því við, að
Russell hefði skemmt sér hið
besta við þetta, en bætti við:
„Ég held að hann sé nú að
komast yfir þetta fantasíu-
stig sitt, og ég held að næsta
mynd hans um Rudolph
Valentino, verði tiltölulega
eðlileg.“ Sem að mati
Russells getur þýtt hvað sem
er, bætti viðkomandi blaða-
maður við. Líkt og blaða-
maðurinn getum við nú
aðeins beðið eftir Valentino
til að sjá, hvað hann ber í
skauti sér.
SSP.
leyft mér að vera ósanngjarn.
Ef myndirnar hætta að skila
hagnaði hins vegar, þá hef ég
náð mér í nokkra óvini.
Meiri peningum er veitt í
verkið og myndatakan hefst
aftur; peningarnir þrjóta,
myndatökunni er hætt.
Kurosawa og Chiaki fara
aftur á fiskveiðar.
Kurosawa: (veltir línunni
íiilli handa sér, harla
'anægður). Úr því að þeir eru
orðnir svona flæktir í málið,
eiga þeir ekki annarra kosta
völ en að ljúka við myndina!
Og að sjálfsögðu var lokið
við Sjö samuræja, það tók um
eitt ár og myndin var mjög
vinsæl.
Svona framleiðslumáti
fellur ekki að neinu fyrir-
framgerðu kerfi, síst fjölda-
framleiðslu, og listamennirn-
ir, sem kærðu sig kollótta um
„yenin" en sköpuðu einhver
mestu kvikmyndaverk
japana, verða nú að horfa
upp á það að „yenin" kæra sig
kollótt um þá.
Paul Nicholas sem Richard Wagner.
Dersu Urzala