Morgunblaðið - 19.08.1979, Síða 16

48
MORGUNBLAÐIÐ, SUNNUDAGUR 19. ÁGÚST 1979
i i m
Það eru ekki mörg ár síðan ljóst varð, að gervihnettir kynnu að
verða notaðir við að dreifa sjónvarps- og útvarpsefni. Fyrir
íslendinga hafði þetta mikla þýðingu, ekki síst með tilliti til
þess, að ísland gæti haft not af sameiginlegum gervihnetti
Norðurlanda. í því efni sem öðru leysti tæknin einangrun landsins.
Sé það haft í huga hve fljótt tæknibylting þessi gæti átt sér stað er
næsta furðulegt hve umræðan um slíkan gervihnött hefur verið
fátækleg hér á landi. Nordsat hefur af einhverjum ástæðum aldrei orðið
jafn almennt umræðuefni og verið hefur annars staðar á Norðurlöndum.
Morgunblaðið leitaði til Birgis Thoriacíusar, ráðuneytisstjóra í
menntamálaráðuneytinu. Hjá honum fengust upplýsingar sem eru
uppistaða í þessari grein, sem ætlað er að vekja athygli á merkilegu
máli, sem kalla mætti hugsjón um samnorrænan gervihnött. Hugsjón
sem ekki er fjarri því að geta orðið að veruleika.
Á fundi menntamálaráðherra Norðurlandanna í desember 1975 var
skipuð nefnd til að kanna möguleika á samstarfi Norðurlandaþjóða um
gervihnött- til að dreifa sjónvarps- og útvarpsefni. Skyldi könnun
nefndarinnar ná til allra hliða málsins, tækni- og dagskrár-, laga- og
fjárhagsatriða. Nefndin skilaði áliti á menntamálaráðherrafundi
Norðurlandanna á Húsavík í júní 1977, en nefndarálitið er dagsett í
Kaupmannahöfn 6. júní það ár. Nefnist það „Norrænt hljóðvarp og
sjónvarp um gervihnött". I álitinu eru ítarlegar upplýsingar um ýmsar
hliðar málsins, jafnframt því sem tekið er fram að nauðsyn sé á enn
frekari athugun áður en til framkvæmda komi.
Eftir að umsagnir um álit þetta höfðu borist og verið athugaðar
komust menntamálaráðherrar og samgöngumálaráðherrar Norðurlanda
að þeirri niðurstöðu á fyrsta sameiginlega fundi sínum um málið í
janúar 1978 í Kaupmannahöfn, að þótt margt mælti með því að málinu
yrði haldið áfram skyldi fyrst heyra álit 26. þings Norðurlandaráðs sem
átti að koma saman í febrúar sama ár í Ósló. Ef viðhorf ráðsins yrðu
jákvæð skyldu ákveðin atriði könnuð nánar áður en málið yrði formlega
lagt fyrir ríkisstjórnir og þjóðþing.
Menningarmálanefnd Norðurlandaráðs fjallaði einnig um málið, en
formaður hennar á þeim tíma var dr. Gylfi Þ. Gíslason. Lét nefndin i
ljós það álit sitt, að þrátt fyrir að nokkrar umsagnir hefðu verið
neikvæðar teldi hún enga ástæðu til annars en að haldið yrði áfram
könnun málsins.
Norðurlandaráðsþingið var sama sinnis og menntamálanefndin og
ákváðu menntamála- og samgönguráðherrarnir á sameiginlegum fundi í
Kaupmannahöfn 1978 að láta halda áfram athugun málsins. Þessi
ákvörðun og framhaldskönnun styðjast framar öllu við fyrrnefnt
nefndarálit og þau sjónarmið sem fram komu í umsögnum um það svo
og í umræðum um málið í menningarmálanefnd Norðurlandaráðs og á
26. þingi ráðsins í Ósló.
Nú hafa þessar nefndir eða vinnuhópar, sem að framan er rætt um, að
mestu lokið störfum og mun álitsgerð verða lögð fyrir fund ráðherranna
um miðjan október 1979. Á því stigi er málið á þessari stundu og því
verður eftirfarandi grein að vera með fullkomnum fyrirvara um, að enn
kann ýmislegt að breytast þar til endanleg skýrsla liggur fyrir og henni
hefur verið skilað til ráðherranna.
Hreinn Loftsson tók saman
Gervihnötturinn „Cosmos“ sem Sovétmenn skutu á loft fyrir nokkrum
árum. Ekki er til nein endanleg teikning af NORDSAT.
Menntamálaráðuneytið
hefur séð um
könnun málsins
I tíð ríkisstjórnar Geirs
Hallgrímssonar kaus samgöngu-
málaráðuneytið, sem fer með fjar-
skiptamál, að hafa ekki afskipti af
gervihnattarmálinu. Enda til-
heyrði það menntamálaráðuneyt-
inu sem útvarps- og sjónvarpsmál.
Halldór E. Sigurðsson, sem gegndi
embætti samgönguráðherra á
þeim tíma, sagði að málið hafi
ekki verið komið á það stig á þeim
tíma, að kæmi til kasta samgöngu-
ráðuneytis. „Menntamálaráðu-
neytið hafði alveg séð um að
kanna þetta mál, en menn frá
Landssímanum ásamt mönnum
frá Ríkisútvarpinu og sjónvarpinu
höfðu tekið þátt í þeirri könnun og
það var í samráði við okkur að
þeir héldu þvi starfi áfram. Ráðu-
neytið sjálft vildi hins vegar ekki
taka afstöðu til málsins fyrr en
það lægi ljósar fyrir en þegar það
kom til umræðu í ríkisstjórninni.
Af því mótaðist okkar afstaða,"
sagði Halldór E. Sigurðsson.
En vegna þessarar afstöðu sam-
gönguráðuneytisins var haldinn
fundur með fulltrúum þessara
tveggja ráðuneyta þar sem málið
var reifað. Þann fund sátu Vil-
hjálmur Hjálmarsson, Halldór E.
Sigurðsson, Jón Skúlason, Árni
Gunnarsson og Birgir Guðjónsson.
í framhaldi af þeim fundi var
tekið saman yfirlit yfir málið og
það var síðan rætt í ríkisstjórn-
inni 11. og 12. janúar 1978. Voru
menn þar á einu máli um að halda
áfram þátttöku í athugun málsins.
Uthlutun rása
frá gervihnöttum
Á öðrum Norðurlöndum tóku
samgönguráðherrarnir og síma-
málastjórarnir hins vegar fullan
þátt í að kanna málið og sátu
fundi um það. Birgir Thorlacius,
ráðuneytisstjóri, segir að vegna
þessarar afstöðu samgönguráðu-
neytisins hafi menntamálaráðu-
neytið að nokkru gengið inn á svið
þessara aðila meðal annars með
því að stuðla að því að fulltrúar
voru sendir á alþjóða fjarskipta-
ráðstefnuna í Genf 10. janúar til
15. febrúar 1977, þar sem Evrópu-
þjóðiyn var meðal annars úthlutað
staðsetningu og rásum fyrir bein-
ar sendingar frá gervihnöttum
vegna útvarps og sjónvarps.
„Samgönguráðuneytið taldi ekki
tök á að sinna þessum fundi, en að
áliti menntamálaráðuneytisins
var hann afar mikilvægur," sagði
Birgir Thorlacius. „Hætt er við,“
segir Birgir Thorlacíus," að hlutur
íslands hefði að miklu leyti verið
fyrir borð borinn, ef við hefðum
ekki átt þar fulltrúa. Verkfræð-
ingarnir Gustav Arnar og Hörður
Frímannsson voru fulltrúar ís-
lands á fundinum."
Halldór E. Sigurðsson er ekki
alveg sammála þessu. Hann segir
að menn frá Landsímanum hafi
verið inni í þessu máli þó ekki hafi
verið leitað ráða hjá samgöngu-
ráðuneytinu fyrr en rétt fyrir
fundinn í Genf. „Málið var auk
þess á því könnunarstigi, að
ákvörðunartaka þurfti ekki að
fara fram þá. Við studdum þetta
auk þess á þann veg, að Gustav
Arnar sem var fulltrúi á fundin-
um er yfirverkfræðingur hjá Pósti
og Síma,“ sagði Halldór E.
Sigurðsson.
Niðurstaða Genfar-ráðstefn-
unnar 1977 var sú, að því er ísland
varðar, að úthlutað var 5 rásum
frá gervihnetti, staðsettum yfir
miðbagt og 31. gráðu vestlægrar
lengdar, og 3 rásum frá 5 gráðum
austlægrar lengdar. í seinna til-
vikinu er um að ræða geisla sem
nær yfir ísland og Færeyjar og
hluta af Grænlandi, en í sama
geisla fá Danir til umráða 2 rásir.
Hinum Norðurlandaríkjunum
fjórum var úthlutað 2 rásum sem
ná til þeirra allra auk 3 rása fyrir
eigið landsvæði. Á þann hátt
fengust 8 rásir sem ná til þeirra
allra.
Hverju ríki var yfirleitt aðeins
úthlutað 5 rásum og var þessi
niðurstaða því hagfelld fyrir fs-
land. Ráðstefnan í Genf ákvað
grundvöllinn fyrir gervihnattar-
notkun aðildarríkja varðandi
sjónvarp og útvarp og var því
mjög þýðingarmikil. Akvarðanir
ráðstefnunnar tóku gildi 1. janúar
1979 og munu gilda í að minnsta
kosti 15 ár.
„Ódýrari leiðir en
um gervihnött“
Eftir að sú ríkisstjórn, sem nú
situr tók við völdum, hafa viðhorf
nokkuð breyst frá því sem áður
var. Ragnar Arnalds, mennta-
mála- og samgönguráðherra, hef-
ur ákveðið að af hálfu samgöngu-
ráðuneytis útvarps- og símamála-
stjórnar skuli vera full þátttaka í
athugun málsins. Afstaða
menntamálaráðherra hinna Norð-
urlandaríkjanna hefur jafnan ver-
ið sú að sjálfsagt sé að kanna
málið gaumgæfilega. Áður en
þeirri könnun sé lokið bresti
forsendur fyrir því að taka já-
kvæða eða neikvæða afstöðu til
málsins. Þessi hefur einnig verið
afstaða íslendinga í þessu máli.
Eigi að síður eru skoðanir um
gagnsemi og skaðsemi gervihnatt-
ar skiptar þar sem málið ber á
góma. Menntamálaráðherrafund-
inum á Húsavík barst þannig
ályktun frá Norræna rithöfunda-
ráðinu þar sem mótmælt var
fyrirhuguðu sjónvarpi um gervi-
hnött. Njörður P. Njarðvík, for-
maður Rithöfundasambands ís-
lands sagði í samtali við Morgun-
blaðið, að andstaða Rithöfunda-
ráðsins sem annarra listamanna-
samtaka á Norðurlöndum byggð-
ist fyrst og fremst á menningar-
legum ástæðum. „Við teljum að ef
efla á norræna samvinnu á sviði
útvarps- og sjónvarps, þá sé eðli-
legra að fjárveitingu til þess sé
varið til dagskrárgerðar. Það sé
hægt að efla þá samvinnu eftir
ódýrari leiðum en um gervihnött,"
sagði Njörður P. Njarðvík og
bætti því við, að erfitt væri að
skilja að á sama tíma og ekki væru
til peningar til starfrækslu Ríkis-
útvarpsins væri til fjármagn til að
búa til dreifikerfi.
Þrátt fyrir slík mótmæli er
sannleikurinn sá, að gervihnettir
munu verða teknir í notkun hvað
svo sem íslendingar eða aðrar
Norðurlandaþjóðir segja. Til
dæmis undirbúa bæði Frakkar og
V-Þjóðverjar notkun gervihnatta í
þessu skyni. Norðurlönd eru samt
meðal hinna fyrstu til að athuga
notkun gervihnatta við að dreifa
sjónvarps- og útvarpsefni. Eini
möguleikinn fyrir íslendinga til að
hagnýta sér þessa tækni er að
hafa samvinnu við aðrar Norður-
landaþjóðir og, ef unnt reynist, að
bera sama greiðsluhlutfall af
kostnaði og i annarri menningar-
samvinnu.
Nordsat áætlunin
Til skamms tíma var útilokað af
tæknilegum ástæðum að ísland
yrði með í sameiginlegu dreifi-
kerfi sjónvarps- og hljóðvarps um
Norðurlönd. Þau viðhorf eru ger-
breytt og ísland, Færeyjar og
Grænland hafa möguleika á því,
að þvi tæknilega hlið málsins
varðar, að vera með. Sérstakur
fundur var haldinn 20. apríl síð-
astliðinn í Danmörku, einkum í
kynningarskyni fyrir Færeyinga
og Grænlendinga, sem lítil af-
skipti hafa haft af málinu til
þessa.
Ráðgert er, ef af framkvæmdum
verður, að Nordsat verði tekinn í
notkun í áföngum eftir að fram
hefur farið tæknileg könnun á
öilum útbúnaði. Ef miðað er við að
ákvörðun um notkun gervihnattar
yrði tekin vorið 1980, þá myndi
reynast unnt að senda fyrsta
hnöttinn á loft árið 1985. Tveimur
árum síðar eða árið 1987 er gert
ráð fyrir að unnt verði að hefja
reglulegar sjónvarpssendingar um
það sem kallað hefur verið „5 plús
3 rásir", sem fyrir ísland gæti þýtt
eina íslenska dagskrá, eina sam-
norræna og auk þess eina danska.
Þessi möguleiki fyrir eina danska
dagskrá stafar af því að ekki er
líklegt að Færeyingar og Græn-
lendingar vilji að svo stöddu not-
færa sér þessa rás, sem þeim
annars er ætluð og myndu Danir
væntanlega nota hana.
Þetta fyrirkomulag myndi hald-
ast í um það bil ár, en árið 1988
yrðu notaðar „8 plús 5 rásir“, sem
táknar fyrir okkur möguleika á
því að velja um 5 sjónvarpsdag-
skrár.
Að því er hljóðvarpið varðar, þá
er ekki vitað á þessu stigi málsins
með hvaða hætti gervihnöttur
yrði notaður til dreifingar, eða
réttara sagt hvaða tæknimögu-
leiki yrði fyrir vaiinu í því skyni,
því um fleiri en einn möguleika
mun vera að ræða.
Almennur árlegur rekstrar-
kostnaður Nordsat-gervihnattar-
ins er áætlaður fyrir tímabilið
1987—1999 um 500 milljónir
danskra króna (31.000 milljónir
íslenskra króna) á ári miðað við
upplýsingar frá framleiðendum í
Evrópu.
í þessum fjárhæðum er gert ráð
fyrir 20% í ófyrirséðan kostnað.
Tilsvarandi heildargreiðslur
fyrir kerfið til ársins 1999 yrði um
4.5 milljarðar danskra króna (280
milljarðar íslenskra króna) sé