Morgunblaðið - 11.11.1979, Blaðsíða 1

Sunnudagur
11. nóvember 1979
Bls. 49—80
jt '•V* v

,»4fi . #„
J
%

VERÐBOL GA N
William Guttmann, höfundur þessarar greinar, var ungur námsmadur í Þýskalandi á
árunum 1922—23, þegar verðbólgan þar í landi var hvað mögnuðust. Hann minnist þess enn,
er verð eins kaffibolla tvöfaldaðist aðeins á þeim tíma, sem það tók hann að Ijúka úr honum.
William, ásamt Patriciu Meehan, er höfundur bókarinnar „Dýrtíðin mikla“ en hér horfir hann
um öxl til síðustu tveggja árþúsundanna.
Það er ekki
eins og
ffrírbærið
i *

Eftir
William Guttmann
Verðbólga og verölitlir peningar eru engin ný bóla í mannkyns-
sögunni heldur nmstum því jafn göniul peningunum sjáitum.
Á Vesturlöndum er sú veröþensla, sem helst íhendur við óhóflega
seðlaprentun, aðeins rúmlega tveggja alda gamalt fyrirbrigði en
Kínverjar aftur á móti, sem fyrstir fundu upp á pappírspeningunum,
tengu aö kynnast hrunadansi verðbólgunnar þegar á elleftu öld
vegna þess, aö þeir höfðu enga stjórn á seölaútgáfunni. í gömlu Róm
voru gengisfellingar iíka algengar og var aöferöin sú, að hlutur
góömálma í myntinni var minnkaöur og stundum verulega.
Þegar Diokletianus keisari kom til valda í Rómaríki árið 284 tók
hann aö erföum stjórnlausa dýrtiö, sem fyrirrennarar hans höfðu
hrint afstað meö hömlulausri sláttu verölítillar myntar. Diokletianus
reyndi að treysta gengiö meö því aö láta slá nýja gull- og
silfurpeninga en örlög þeirra urðu þau, að spákaupmenn alls konar
söfnuöu þeim gamla, gengisfellda myntin var eftir sem áöur í
umferð og dýrtíöin blómstraöi sem tyrr. Diokletianus varð iika
tyrstur manna til aö reyna aö hafa stjórn á tekju- og launapólitíkinni
án þess aö hann heföi þar erindi sem erfiöi og þegar hann var allur
á veldisstóli var sú tilraun gefin upp á bátinn.
Landafundir
Landafundir Spánverja í Ameríku uröu til þess, aö gríöarmikiö af
gulli og silfri barst til landsins og aukinn kaupmáttur olli svo því, aö
allt verðlag tvöfaldaöist. Markaðurinn fylltist af ódýrum, innfluttum
vörum en innlendur iönaöur staðnaöi. Afleiöingarnar uröu alvarlegar
fyrir spænskt efnahagslíf og að lokum einnig fyrir pólitíska stöðu
þjóöarinnar.
Á Vesturlöndum er þaö í Frakklandi um 1720 sem fyrst má sjá
afieiöingar verðbólgu þar sem pappírspeningar eru undirrótin.
Ástæöan fyrir dýrtíöinni var fjármálaleg ævintýramennska Skota
nokkurs, John Laws aö nafni, sem var í miklu uppáhaldi viö frönsku
hiröina. Fjárglæfrarnir voru fólgnir í ævintýralegu braski meö
hiutabrót í fyrirtæki, sem átti aö hagnýta sér ímyndaðar auölindir í
frönsku nýlendunum. Eftirspurnin eftir bréfunum var svo æðisgeng-
in, aö sagt er, að ýmsar viröuiegar franskar frúr hafi jafnvel boöiö
John Law blíöu sína gegn því, aö hann seldi þeim hlutabréf í þessu
platfyrirtæki. Margir högnuðust enda vel á hlutabréfabraskinu og
gróöann festu þeir síðan í einhverju varanlegu, jöröum, gulli og
skartgripum, sem varö svo til þess aö verölagiö rauk upp úr öllu
valdi.
Eftir frönsku stjórnarbyltinguna gáfu stjórnvöld út ríkisskuldabréf
og eftir því sem þeim fjöigaöi urðu þau æ algengari sem gjaldmiöill
í viöskiptum manna á meðal. Árið 1975 haföi verðgildi þessara
ríkisskuldabréfa hrapað svo, aö þau voru ekki metin nema til 1/500
af veröi eins gullfranka.
Seölaprentun
í kjölfar amerísku byltingarinnar varð einnig mikil dýrtíð, þegar
lýðveldið unga tók til viö seölaprentunina með þeim afleiðingum, að
hinir nýútgefnu „meginlands-dollarar“ urðu með öllu verðlausir.
(Benjamín Franklín benti raunar á, að seðlaprentunin væri aðeins
dulbúin sköttun). Þegar lagt var til, aö eitthvert taumhald yröi haft á
tekjum og verðlagi var því vísað fyrirlitlega á bug og sagt, að þaö
stríddi gegn grundvallarreglum um frelsi einstaklingsins.
Meö heimsstyrjöldinni fyrri lauk hálfrar aldar skeiði stöðugleika í
efnahagsmálum Evrópuþjóöa. Afleiðingar styrjaldarinnar voru þær,
aö verðbólgudraugurinn, sem lengi haföi látiö lítið á sér kræla, reis
upp magnaöri en nokkru sinni fyrr. Þeir, sem biöu lægri hlut í
styrjöldinni, uröu aö sjálfsögöu mest fyrir barðinu á dýrtíöinni,
einkum þó Þýskaland þar sem eitt fyrirstríðsáramark jafngilti einni
milljón marka eftir stríö. Seinni heimsstyrjöldin ýtti svo enn af stað
annarri veröbólguskriðu og þá var sett þaö dýrtíöarmet, sem enn
hefur ekki veriö slegiö. Methafarnir voru Ungverjar en hver eining
gjaldmiöils þeirra fyrir stríð jafngilti 130 trilljón (milljón milljónir
milljóna) einingum eftir stríö.
Frá styrjaldarlokum hefur verðbólgan leikið lausum hala um lönd
og álfur. Hinn fyrrum stolti dollar er orðinn gugginn og grár og
rýrnar um 13% á ári hverju og jafnvel V-Þjóöverjar, sem reynslunni
ríkari, eru fúsari til aö fórna næstum öllu í baráttunni við
verðbólguna, hafa mátt horfa upp á gjaldmiðilinn sinn rýrna um 5%
árlega.

? V S I
| *4--