Morgunblaðið - 11.11.1979, Blaðsíða 2

50
MORGUNBLAÐIÐ, SUNNUDAGUR 11. NÓVEMBER 1979
Er birta tók 8. septemer 1779
grúfði sorgarský yfir landlæknis-
setrinu að Nesi við Seltjörn. Þá
um nóttina hafði Bjariii Pálsson,
landlaeknir andast þar eftir lang-
varandi veikindi 60 ára gamall.
Hann var norðlenzkrar ættar,
fæddur að Upsum við Eyjafjörð
17. maí 1719, kominn af tápmiklu
fólki í báðar ættir. Foreldrar hans
voru Páll Bjarnason, prestur að
Upsum og kona hans Sigríður
Ásmundsdóttir bónda að Brúna-
stöðum í Fljótum.
Séra Páll var gáfumaður, hag-
mæltur, búsæll og mjög vel látinn
og kona hans Sigríður var sögð
mjög vel gefin, fallega hagmælt,
glaðlynd, ræðin, skemmtin og
stálminnug.
Bjarni var tólfta barn þeirra
prestshjónanna í 16 systkina hópi
og komust 12 þeirra til fullorðins
ára, en 3 drengir höfðu dáið
kornungir úr Stóru-bólu er þá
hrjáði um landið, og ein systir dó
á unglingsaldri.
Séra Páll dó er Bjarni var ekki
fullra 12 ára gamall og 4 systkini
hans yngri, og var rómað, hve
móðir þeirra var dugleg að koma
þeim til mennta, einkum sonun-
um.
Eftir lát föður síns fór Bjarni til
föðurbróður síns, séra Guðmundar
Bjarnasonar að Stað í Hrútafirði
og naut um hríð tilsagar hans, fór
þaðan í Hólaskóla, en hvarf svo
frá námi um hríð og vann að búi
móðu sinnar, en hún hafði flust að
Karlsá og síðar að Höfða. Hann
tók svo upp nám aftur og útskrif-
aðist stúdent frá Hólum í júlí
1745, og var Gunnar bróðir hans
þá rektor skólans.
Bjarni var sagður mjög eftir
geði móður sinnar, hann vann
ötullega að búi hennar á sumrum,
meðal annars sem formaður á
hákarla- og fiskibáti hennar, og
brátt fannst það í náttúru Bjarna
sem síðar varð raunin á að hann
var fæddur til læknislistar, eins
og stendur í æfisögu hans.
Hann siglir svo til Hafnar og er
skráður í stúdentatölu við háskól-
ann þar í desember 1746 og leggur
aðallega stund á náttúrufræði og
læknisfræði.
í júlí 1784 varð hann baccalaur-
us philoshopiae ásamt Eggert Ól-
afssyni og 24. september 1759
tekur hann próf í læknisfræði
„með efsta ærutitli," eins og sagt
er í æfisögu hans.
Bjarni naut styrkja frá háskól-
anum bæði frá Borehs Kollegium
og eins úr sjóði Árna Magnússon-
ar.
Hann ferðaðist um landið með
Eggert Ólafssyni sumarið 1750, þá
aðallega til handritasöfnunar og
aftur 1752—1757 til rannsókna á
náttúru landsins og er ferðabók
þeirra Eggerts og Bjarna, sem
fyrst kom út á dönsku 1772,
árangur þeirra rannsókna, „eitt
hið gagnmerkasta rit, sem um
ísland hefur verið skráð fyrr og
síðar" segir Steindór Steindórsson
frá Hlöðum í formála að þýðingu
sinni á bók þeirra 1943.
Hneigð Bjarna til læknislistar
féll fljótt í góðan jarðveg, því að
næg voru verkefnin í læknislausu
landinu. Til hans var mjög oft
leitað er þeir Eggert ferðuðust um
landið, og einnig er þeir dvöldust í
Viðey á vetrum hjá Skúla fógeta,
síðar tengdaföður Bjarna og segir
svo í æfisögu hans „að nóg aðkall
var af veikum úr ýmsri átt, var
það bæði, að hann var oft til
þeirra sóttur úr næstu byggðum,
enda stóð Viðey þá, sem síðan í
Skúla tíð opin fyrir mörgum
sjúklingi svo vikum, mánuðum, já
misserum skipti."
Bjarni mun fljótt hafa komist
að raun um, að nauðsyn bæri til að
lærður læknir settist að í landinu,
og mun Magnús Gíslason, amt-
maður hafa beitt sér fyrir því á
æðri stöðum, en heimildum ber
saman um, að mestu hafi ráðið um
stofnun landlæknisembættisins
áhrif vísindafélagsins danska og
aðalkennara Bjarna prófessors J.
Bchwalds, enda naut Bjarni mikils
álits meðal kennara sinna, svo
talið var sjálfsagt að hann yrði
skipaður í hina nýju stöðu.
Jón Gunnlaugsson læknir:
Bjarni Pálsson
landlæknir
Bjarni var svo skípaður fyrsti
landlæknir íslendinga þann 18.
marz 1760, og fékk hann birt
embættisskilríki sín á Þingvöllum
18.júlí þá um sumarið.
Ákveðið var að hann skyldi
fyrst um sinn setjast að á Bessa-
stöðum, en þar stóðu þá auð
rúmgóð, en hrörleg og gömul
húsakynni yfirvalda, en byggja
átti þar nýja amtmannsstofu fyrir
Magnús Gíslason, amtmann, sem
þá sat á Leirá og beið þess að
byggt yrði upp á Bessastöðum.
Er Bjarni landlæknir reið heim
frá Þingvöllum, eftir að hafa veitt
móttöku embættisskilríkjum
sínum, tók hann með sér sjúkling
að beiðni amtmanns. Hvað hrærst
hefur í huga landlæknis er hann
hélt heim með hinn sjúka mann,
sem amtmaður hafði falið honum
til umönnunar, lækninga og vist-
unar er hvergi skráð En hann
hefur hlotið að hugsa til aðstöð-
unnar sem ekki var uppörfandi,
hann þá ógiftur og húsakynnin í
gamla valdsmannssetrinu síst til
þess fallin að hýsa sjúka. En hann
var þá maður á besta aldri,
margfróður og með brennandi
áhuga á hverskonar viðreisn
landsins. Hann hlaut að vita af
kynnum sínum af landi og þjóð, að
hverju hann gekk, að svo miklu
leyti sem mannleg framsýni hefur
skyggnst inn í óráðna framtíð.
En Bjarna landlæknis beið of-
urmannlegt starf. I erindisbréfi
var honum falið að hafa umsjón
með heilbrigðismálum landsins,
veita sjúkum læknishjálp, hafa
lyfjasölu og annast læknakennslu,
kenna að minnsta kosti 4 efni-
legum skólapiltum, sem síðar yrðu
skipaðir fjórðungslæknar landsins
og jafnframt að kenna ljósmæðr-
um og auk þess skyldi hann hafa
eftirlit með þeim hrörlegu stofn-
unum sem geymdu holdsveika og
líta eftir tugthúslimum.
Hann átti sjálfur að velja fram-
tíðarsetur fyrir landlæknisem-
bættið og valdi hann Nes við
Seltjörn, og skyldi þar r iist vegl-
egt múrhús á konungskostnað og
átti landlæknir að búa þar leigul-
aust.
Laun voru 300Rd á ári, auk þess
200Rd fyrir meðul handa snauðum
og þeim átti að veita ókeypis
læknishjálp.
En hvernig var umhorfs í land-
inu, er fyrsti landlæknir okkar
settist hér að.
Landsmenn voru þá rúmlega 43
þúsund um 7 þúsundum færri en
þegar fyrsta manntal var gert hér
1703, enda er átjánda öldin talin
sú þungbærasta í sögu þjóðarinn-
ar. Drepsóttir herjuðu alltaf öðru
hvoru, barnadauði var gífurlegur
og hungurvofan alltaf á næstu
grösum.
Jón Gunnlaugsson.
Erindi flutt á
Seltjarnarnesi
á 200. ártíð
hans 8. sept. sl.
En Bjarni landlæknir hófst
ótrauður handa. Hann tók til sín
sjúklinga þau 3 ár sem hann sat á
Bessastöðum og hóf þar lækna-
kennslu og þaðan útskrifaðist frá
honum fyrsti nemandi hans þann
1. júlí 1763, Magnús Guðmundss-
on, síðar fjórðungslæknir í Norð-
lendingafjórðungi.
Sumarð 1761 hófst bygging
landlæknissetursins að Nesi og
hafði Bjarni umsjón með fram-
kvæmdum þar. Hann varð því oft
að fara á milli Bessastaða og Ness,
og mun Magnús Guðmundsson
hafa aðstoðað Bjarna við störfin
að Bessastöðum er hann dvaldi í
Nesi.
Ekki fór heldur hjá því, að
hugur Bjarna beindist öðru hvoru
til Viðeyjar. Þar hafði hann oft
dvalið við nám og störf og nú var
svo komið, að gjafvaxta dóttir
Skúla fógeta, Rannveig og Bjarni
landlæknir höfðu fellt hugi sam-
an. Þau höfðu heitbundist haustið
1762, en brúðkaup þeirra fór fram
í Viðey þann 1. júlí 1763 og lá
Rannveig þa á sæng að sínu fyrsta
barni.
Þau fluttust svo um haustið
1763 í hið nýja og veglega múrhus
í Nesi, þá var Bjarni landlæknir 44
ára gamall, Rannveig kona hans
21 árs og Steinunn litla dóttir
þeirra fárra mánaða gömul.
í ævisögu Bjarna landlæknis
segir Sveinn Pálsson, læknir,
tengdasonur hans: „Brátt fannst
það, að þau hjónin voru fram-
kvæmdasöm og útséð í bústarfi,
hafði Bjarni Landph. ærinn skipa-
útveg til fiski-afla, og eins farnað-
ist honum landbúnaður ágæta vel,
enda hafði Rannveig kona hans
vanist nokkru meður föður sínum,
jafnvel um nokkur ár gegnt þeim
störfum innan stofu í Viðey, sem
nóg þóttu handa tveimur eða
þremur".
Allan starfstíma sinn í Nesi
hafði Bjarni nemendur í læknis-
fræði og frá honum útskrifuðust 4
læknar, sem síðar urðu fjórð-
ungslæknar, en alls munu 11 ungir
menn hafa lært læknisfræði hjá
honum í lengri eða skemmri tíma
og luku sumir þeirra námi erlend-
is, auk þess fékk hann til landsins
lærða yfirsetukonu og sjálfur
kenndi hann 15 ljósmæðrum, sem
svo dreifðust um landsbyggðina.
Hann hafði lyfjabúð frá fyrtu tíð á
Bessastöðum og í Nesi til ársins
1772, en þá fluttist Bjarni Jónsson,
lyfsali að Nesi og tók við lyfjasöl-
unni.
Bjarni landlæknir hafði allan
starfstíma sinn í Nesi sjúklinga í
þar til gerðu húsi og var það rekið
í sambandi við heimili hans, auk
allra þeirra sjúklinga sem leituðu
til hans jafnt að nóttu sem degi.
Hann lét sér mjög annt um
sjúklinga sína og var þeim mjög
góður sem fátækir voru og þvi
gekk sljótt á efni þeirra hjóna,
enda alltaf örtröð í Nesi.
Hann var einnig mjög skyldu-
rækinn og ósérhlífinn við að sinna
erfiðum ferðalögum. Hann fram-
kvæmdi einnig nokkar skurðað-
gerðir, sem var mikið þrekvirki á
þeim tíma.
Bjarni landlæknir var ópenna-
latur — auk ferðabókar þeirra
Eggerts og Bjarna, sem Bjarni
átti sinn stóra þátt í að safna efni
í, þótt Eggert ritaði hana — ritaði
Bjarni mikið bæði um náttúru-
fræði og læknisfræði. Nokkuð af
ritgerðum hans komu út erlendis
en ýmis rit lét hann eftir sig í
handritum hér heima, þó fyrst og
fremst embættisbréfabók sína og
dagbók, sem varðveizt hafa slitur
af.
Hann hafði áhuga á því að
stofnaður yrði einn holdsveikra-
spítali fyrir allt landið en fékk því
ekki framgegnt. Ofan á allt það
erfiði, sem landlæknisembættið
var Bjarna, bættust við veikindi
hans, sem fljótt fór að bera á, eftir
að hann fluttist að Nesi. Sjúkdóm-
ur hans ágerðist með árunum, og
var hann oft sárþjáður og lá oft
þungt haldinn, við það bættist
breiskleiki hans, of mikil vín-
nautn, sem einnig tók á starfsþrek
hans.
En hver var hann þá þessi
norðlenzki prestasonur, þessi
Abraham íslenzkra lækna, eins og
prófessor Gðmundur Hannesson
komst að orði.
Séra Jón Þórláksson, skáld og
síðar prestur á Bægisá, var einn
vetur ritari Bjarna landlæknis, en
þá hafði séra Jón misst hempuna í
fyrra skiptið vegna barneignar,
með stúlku sem hann unni.
Séra Jón lýsir Bjarna í eftirfar-
andi erindi:
Mun til meðaumkvan
i manns brjósti,
ef hún eigi var
altöm Bjarna.
og séra Jón Steingrímsson, síðar
prestur, lýsir honum svo: „í allri
raun og veru einn sá hjartabesti
maður við aumingja og nauð-
þrengda".
Þetta var vitnisburður tveggja
vina hans.
Bjarni var mikill trúmaður. í
æfisögu hans segir: „Það var vani
hans, er hann kom heim frá
sjúkum að heimta kirkjulykil,
áður en hann gengi til herbergis,
læsti sig þar inni, varpaði sér
flötum og þakkaði Guði sínum
þegar vel gekk, en barmaði sér
ella, og jafnvel minnti Guð á, að
hann hefði lofað að styrkja góðan
vilja og honum væri dýrðlegt og
verðugt að hjálpa þræli sínum“.
Til er lýsing á heimsókn til
Bjarna landlæknis nokkrum vik-
um áður en hann dó. Þar er á ferð
vinur hans séra Jón Steingríms-
son og lýsir hann í æfisögu sinni
þessum atburði á eftirfarandi
hátt: „Minn trúfasti vin herra
Bjarni landphysient lá í rekkju
lengi áður en hann burtkallaðist.
Ég finn hann þar hann lá sæng-
urliggjandi og vildi þar kveðja
hann, en hann svarar: „Nú er svo
ástatt, að ég vil kveðja þig annars-
staðar og ætla að reyna að til þess
að komast á fætur“ fór svo í annað
kamers, setur þar til borð og tvö
vínstaup, lætur síðan á mig kalla
og segir: „Nú drekk ég þér til
okkar síðustu skilnaðar skál og
mína dauðans skál... Þú munt
nokkuð lengur lifa en þó ei
háaldraður verða. Ég óska þér
lukkulegrar reisu og lífdaga."
Með því lét hann konu sína,
madame Rannveigu, þénara sinn
mr. Jón Einarsson og þjónustu-
stúlku Hólmfríði Hjálmarsdóttur
byrja þetta vers:
Allra skt'pna þá aðstoð dvin
aðötoð xóð vertu mér,
frá vinum skilja verð ég min
minn vin tak mig að þér etc.
sem sungið var með lystilegustu
raddarhljóðum, því öll þau voru
dágóðir söngmenn, og hann mjög
gefinn fyrir söng, en ég söng aftur
á móti þetta vers:
Þótt sundrumst nu
sú er vor trú etc.
Við supum af glösunum, þakk-
aði hvor öðrum, ei án trega, allt
umliðið og kvöddumst svo. Ég fór
minn veg en hann fór í rúm sitt, lá
nokkrar vikur þar á eftir, þar til
Guð gerði farsælan enda á hans
mæðu“.
Þetta var leiftursýn inn á heim-
ili Bjarna landlæknis skömmu
áður en hann dó. Hann hafði lokið
starfi sínu, honum hafði tekizt,
þrátt fyrir heilsuleysi og marg-
víslega raun, að festa í sessi þá
stofnun, sem honum hafði verið
falið að gróðursetja fyrsta vísi að.