Morgunblaðið - 29.11.1979, Blaðsíða 14

14
MORGUNBLAÐIÐ. FIMMTTJDAGUR 29. NÓVEMBER 1979
Hreinskilinn og hlífð-
arlaus mannþekkjari
Stein(?rímur Steinþórsson:
Sjálfsævisaga.
Andrés Kristjánsson og Örlygur
Hálfdánarson bjuggu til prentun-
ar. Fyrra bindi.
Bókaútgáfan Örn og Örlygur,
Reykjavík 1979.
Þetta er bók, sem hlýtur að
vekja mikla athygli og hljóta aerið
misjafna dóma, því að hún hefur
fyrst og fremst að geyma fjöl-
margar rækilegar, bersöglar og
hlífðarlausar mannlýsingar frá
tiltölulega nærstæðu tímabili
mikilla breytinga, átaka og æs-
inga í lífi þjóðarinnar einmitt frá
hendi manns, sem var lengi for-
ystumaður í hinn nú umdeildu
þróun landbúnaðarins, sat lengi á
Alþingi og var um skeið forsætis-
ráðherra. Það er og auðsætt, að
þetta dylst ekki þeim, sem hafa
séð um útgáfu handritsins, And-
rési Kristjánssyni og Örlygi Hálf-
dánarsyni. Þeir skrifa alllangan
formála. Þykir mér rétt að birta
lítið eitt af því, sem þar stendur:
„Þessi sjálfsævisaga er mjög
sérstæð og óvenjuleg fyrir margra
hluta sakir. Nefna má, að megin-
kaflar hennar eru ritaðir tiltölu-
Iega skömmu eftir tímabil sín, og
eru því mjög ferskir og nátengdir
vettvangi, mönnum og málefnum.
Ritun fyrsta þriðjungs þessa fyrra
bindis lauk höfundur 27. apríl
1943, annars hluta 2. júlí 1944 og
Steingrimur Steinþórsson.
hins þriðja 29. okt. 1953. Annað
sérkenni sögunnar er óvenjulega
nærfærnar, opinskáar og tæpi-
tungulausar mannlýsingar á mikl-
um fjölda samferðafólks, jafnt úr
hópi alþýðu sem fyrirmanna í
þjóðlífinu. Engin íslenzk ævisaga
kemst til jafns við Steingríms
sögu að þessu leyti. Þriðja ein-
kennið er hispursleysi og óhlífni
höfundar við sjálfan sig, og op-
inská hreinskilni um líf sitt og
störf...“
Þeir Andrés og Örlygur skýra
og frá því, að Steingrímur hafi á
sjötugsafmæli sínu afhent Búnað-
arfélaginu handrit sitt að gjöf og
muni hafa vænzt þess, að það yrði
gefið út að honum lifandi og hann
þá getað sjálfur „staðið fyrir
svörum um álit sitt og lýsingu". I
hálfan annan áratug hafi svo
handritið legið hjá stjórn Búnað-
arfélagsins, en loks orðið að ráði,
að hin sérstæða ævisaga væri
afhent erfingjum höfundar til
eignar og ráðstöfunar og þeir
síðan samið um útgáfu hennar við
Bókaútgáfuna Örn og Örlygur.
Það er síður en svo, að unnt sé
að gefa í blaðagrein viðhlítandi
dæmi um hinar mýmörgu mann-
lýsingar, en sá er háttur höfundar
að svo ólíkar og misjafnar sem
þær eru, eins og mennirnir, sem
lýst er. Sögurnaðurinn er að því
leyti líkur höfundum Islendinga-
sagna, að hann lýsir fyrst mjög
nákvæmt ytra útliti jafnt kvenna
sem karla, en síðan leggur hann
dóm á gáfur þeirra, lundarfar og
mannkosti. Rétt er það vissulega
hjá riturum formálans, að bókar-
höfundur sé hreinskilinn og gædd-
ur mikilli mannþekkingu, og lýs-
ingar hans á mörgum nánum
skoðanabræðrum og samstarfs-
mönnum eru sönnun þess, að
viljandi sé hann ekki hlutdrægur.
Það mun hann þó verða talinn, þá
er hann lýsir andstæðingum í
æsihita kosninga í Skagafirði, og
tekur það jafnt til ýmissa úr
alþýðustétt og slíkra manna sem
Sigurður sýslumanns úr Vigur,
Magnúsar Guðmundssonar ráð-
herra og Jóns bónda Sigurðssonar
á Reynistað, en af honum hafði ég
nokkuð náin kynni á efri árum
hans — í tengslum við bóka- og
skjalasafnið á Sauðárkróki, og
virtist mér hann þarfur menning-
ar- og heiðursmaður. Lýsingin á
ástandinu í Framsóknarflokknum
þegar dró að stofnun Bænda-
flokksins, er ljóst dæmi þess, hve
Bðkmenntlr
eftir GUÐMUND
G. HAGALÍN
hlífðarlaus söguritarinn er í garð
samstarfsmanna sinna og flokks
leiðtoga, jafnvel þeirra, sem ekki
gengu undan merkjum, já, meira
að segja jafntrausts framsókn-
armanns og Jörundar Brynjólfs-
sonar. Hinn mikli gáfumaður og
mannþekkjari virðist og hafa
svipaða skoðun og Jónas Jónsson á
hvötum Ásgeirs Ásgeirssonar til
stjórnarþátttöku og síðan stjórn-
armyndunar með Sjálfstæðis-
flokkunum upp úr 1931. Sannleik-
urinn var sá, að Ásgeir var svo
glöggskyggn, að honum var ljóst,
að ekki væri til lengdar stætt á
afstöðu flokks hans til kjördæma-
málsins, og svo stefndi hann þá að
því, að ekki væri í það sinn frekar
gengið á hlut hinna dreifðu
byggða en raun varð á. En harðar
en Ásgeir leikur höfundur
Tryggva Þórhallsson og þá ekki
síður Jónas Jónsson og skörung-
inn, konu hans. Réttilega er það
tekið fram, að óskynsamlegt og
ódrengilegt hafi það verið af
Jónasi að koma því til leiðar, að
kempan Benedikt Sveinsson var
felldur í Norður-Þingeyjasýslu,
þótt raunar kæmi í hans stað hinn
gáfaði heiðursmaður Björn Krist-
jánsson kaupfélagsstjóri, enda
kallar Steingrímur það asnaspark
Jónasar, þar sem með því var fyrir
borð borin sú von, að synir
Benedikts yrðu liðsmenn Fram-
sóknarflokksins. Til Bjarna Ás-
geirssonar liggur höfundi gott orð,
en þó sleppur hann ekki alveg við
það, að á hann falli nokkur skuggi.
Verður því að telja, að með tilliti
til slíkrar bersögli, sleppi þeir
allvel, andstæðingarnir, þó að ekki
verði sagt, að þeim séu slegnir
gullhamrar, enda varð sú raunin,
að Steingrímur átti eftir að hafa
mikið saman við þá að sælda og
átti um skeið allmikið undir þeim
í harðri baráttu gegn langvinnum
verkföllum. En hann virðist hafa
sett sér það, að vera allberorður
um sjálfan sig og aðra og hefur
vissulega langað til þess, að hann
gæti með góðri samvizku sagt, að
sá fyndi enga lygi, sem lokaði að
síðustu bók hans, svo að nokkru sé
vitnað til Þorsteins Erlingsson-
ar...
Og bók hans verður lesin — og
ef til vill beðið með nokkurri
eftirvæntingu annars bindis.
Gísli Konráósson og ævistarf
hans er eitt hinna furðulegu
fyrirbæra í íslenzku þjóðlífi. í
fari hans var ríkust „fýsnin til
fróðleiks og skrifta“, fátækleg-
ur kostur bóka var notaður til
hlítar og andi fornra sagna og
kveðskapar bregður blæ yfir
daglegt líf. Syrpa þessi úr
handritum hans hefur að geyma
þjóðsögur og munnmæli hvað-
anæva af landinu og er þó að-
eins lítið eitt af því er þessi
mikli fræðaþulur skráði. Þeir
fjársjóðir, sem Gísli Konráðs-
son lét eftir sig, verða skemmti-
efni margra kynslóða, rann-
sóknarefni margra alda, — og
„meira þó í huga hans hvarf
með honum dánum“.
Syrpa Gísla Konráðssonar er
án efa ein þjóðlegasta bókin,
sem út kemur á þessu ári.
Þetta er þriðja bindi þessa bóka-
flokks og hefur að geyma 16
nýja þætti um mæður, skráða
af börnum þeirra. Alls eru þá
komnir 46 þættir i öllum þrem
bindum þessa skemmtilega
bókaflokks, um húsfreyjur úr
sveitum og bæjum og frá víð-
um starfsvettvangi. Með safni
þessu er mótuð all góð þjóð-
lífsmynd þess tíma er þessar
húsfreyjur störfuðu á, dregnar
fram myndir, sem vart munu
gleymast þeim er bækurnar
lesa, því hver þáttur safnsins
er tær og fagur óður um móður-
ást.
Enn eru öll þrjú bindin fáanleg,
en óðum gengur á upplag fyrri
bindanna, svo vissara er að
tryggja sér eintak af þeim fyrr
en seinna.

Tryggva saga Ófeigssonar er
tvímælalaust ein merkasta
ævisaga síðari tíma. Hún er
samfelld baráttusaga manns,
sem stöðugt sótti á brattann,
mat menn eftir dugnaði, kjarki
og krafti, og flokkaði þá í „úr-
valsmenn“ og „liðléttinga".
Sjálfur var Tryggvi umdeildur,
enda maðurinn mikillar gerðar
og ærið umsvifa- og fyrirferðar-
mikill í íslenzku þjóðlífi síðasta
mannsaldurinn.
Tryggva saga Ófeigssonar er
mesta sjómannabók, sem gef-
in hefur verið út á íslandi, og
samfelld saga togaraútgerðar
frá fyrstu tíð. Bókin er sjór af
fróðleik um allt er að fiskveiðum
og útgerð lýtur og hún er ekki
aðeins einstæð í bókmenntum
okkar, hún er stórkostlegt
framlag til íslenzkrar þjóðar-
sögu.