Morgunblaðið - 17.07.1980, Síða 16

16
MORGUNBLAÐIÐ, FIMMTUDAGUR 17. JÚLÍ1980
llya Dzhirkvelov, fyrrverandi starfsmaöur sovésku leyniþjónustunnar KGB, fréttaritari hjá TASS og starfsmaður á vegum
Sovétríkjanna hjá Alþjóöaheilbrigöisstofnuninni í Genf, ákvaö í apríl á þessu ári aö snúa baki viö Sovétríkjunum. Hann sótti
um hæli fyrir sig og fjölskyldu sína í Bretlandi, eftir aö efasemdir hans um sovéska kerfiö höföu leitt til þess, aö starfsbræöur
hans í sovéska sendiráöinu í Genf voru farnir aö beita hann bolabrögöum.
Breska blaöiö The Times fékk einkarétt á viötölum viö Dzhirkvelov eftir aö hann kom til Bretlands og birti þau í fimm
hlutum undir lok maí s.l. Morgunblaöiö hefur fengiö rétt til birtingar á þessum viðtölum hér á landi. Af lestri þeirra kynnast
menn hugarheimi manns, sem hefur veriö tannhjól í sovésku valdavélinni, sem er innilokuö og gætir hagsmuna sjálfrar sín
jafnvel betur en ríkisins. Þróttleysi og vonleysi einkennir mat KGB-mannsins fyrrverandi á framtíö sovéska þjóðfélagsins.
Mistökin, sem framkvæmd hafa veriö, eru svo mörg, aö aðeins gjörbreyting getur orðiö til bjargar. En KGB og herinn eru
öflugustu máttarstólpar valdavélarinnar og þeir aðilar þrífast aöeins fái þeir tækifæri til aö sýna vígtennurnar.
í þriðja viðtalinu lýsir Dzhirkvelov
þeim mistökum, sem hann telur, að
Sovétmenn hafi framið í Afríku. Hann
segir, að þróun mála í álfunni sé
einskonar kynningarskrá á óförum
Sovétmanna miðað við þær háleitu
vonir, sem þeir gerðu sér á sjöunda
áratugnum.
LANDFLÓTTAKGB-MAÐ-
UR SEGIR ÁLIT SITT
Á VELDI KREMLVERJA
Stefna Sovétríkjanna í Afríku
hefur brugöist, aöallega vegna
þess aö stjórnin í Moskvu hefur
ekki getaö skilið afrískar aöstæöur
og hugsunarhátt Afríkubúa, segir
Dzhirkvelov sem var fréttaritari
Tass í Zansibar frá 1967 til 1970
og síöan tvö ár í Súdan.
Aö því er hann hermir var stefna
Rússarnir fóru aö „tapa ítökum
sínum“. Þaö bætti gráu ofan á
svart aö auk annarra erfiöleika
Sovétmanna uröu þeim á mistök í
efnahagsáætlunum, aö sögn
Dzhirkvelovs. Hann nefnir sem
dæmi þaö sem honum finnst nú
hafa mátt kalla „túnfiskóhappiö
rnikla".
Sovéskir skriödrekar til sýnis ( höfuöborg alþýöulýöveldisins Angóla,
Luanda. Auk skriödrekanna sýndu sovéskar Mig-21 herþotur einnig
listir sínar þennan sumardag 1976.
wp»n...
SRS —1

Hvaö viö kemur Súdan rifjar
Dzhirkvelov upp enn alvarlegri
mistök, þegar Rússar veittu upp-
reisn kommúnista gegn Nimeri
forseta í júlí árið 1971 stuöning og
áttu jafnvel upptökin aö henni.
Dzhirkvelov, sem var í Khartoum
allt þetta tímabil, sá fyrir, aö kæmi
til slíkrar uppreisnar yrði hún
vafalítiö brotin á bak aftur og
kommúnistaflokkur Súdan aö
engu geröur.
Hann segist hafa gert löndum
sínum þetta Ijóst bæöi í sending-
um sínum til Tass sem var komiö
áleiöis til KGB, og í eigin samtölum
við V.V. Kuznetsov, einn af leiötog-
um Sovétríkjanna, sem var í heim-
sókn í Súdan í marsmánuöi. En
sovésk yfirvöld ásamt sendiráðinu
í Khartoum álitu aö uppreisn
kommúnista myndi heppnast.
Uppreisnin var gerö í júlí undir
forystu Hashim al-Ata majors og
hún var bæld niöur á þremur
dögum. Nimeri forseti komst aftur
til valda vinsælli en nokkru sinni
fyrr.
Samskipti ríkjanna, sem fram til
ársins 1971 höföu verið innileg,
voru í lágmarki eftir þetta og hafa
ekki oröið söm aftur. Sovéska
sendiherranum var vísaö úr landi
ásamt mörgum sendiráösstarfs-
mönnum. Dzhirkvelov varö um
kyrrt sem fréttaritari Tass og haföi
þaö öröuga verkefni aö skýra frá
því sem gerst haföi og sýna þaö
sovéskum lesendum sem „sigur
fyrir framfaraöflin".
Þegar litiö er á Afríku í heild
telur Dzhirkvelov aö þróun mála sé
einskonar kynningarskrá á óförum
Sovétmanna, miöaö viö þær há-
leitu vonir sem þeir geröu sér á
sjöunda áratugnum. Friösamleg
lausn Rhódesíudeilunnar var áfall
fyrir stjórnina í Moskvu, en stjórn-
arherrunum þar yfirsást algerlega
sá möguleiki, aö Robert Mugabe
Sovéskur undirróður í Afríku hef-
ur mistekist vegna hugsjónablindu
(
Sovétríkjanna á sjöunda og átt-
unda áratugnum sú aö færa sér í
nyt baráttuna gegn nýlendurstefnu
í Afríku og ná áhrifum í stjórnmál-
um Afríkuríkja meö því aö gera
þau efnahagslega háö Sovétríkj-
unum.
Zansibar var taliö vera „hliöiö
aö Afríku" vegna þess hve stjórnin,
sem þar tók völd aö aflokinni
byltingunni árið 1964, var hliðholl
kommúnistum á opinskáan hátt.
Meöan Abaid Karume var forseti
var Zansibar óvinveitt Vesturlönd-
um, en þáöi hins vegar gríðarmikl-
ar fúlgur í fjárhagsaöstoö frá
Sovétríkjunum, Austur-þýskalandi
og Kína.
Þaö var meöal annars til aö
draga úr þessum róttæka marx-
isma rétt viö bæjardyrnar sem
Nyerere forseti nágrannaríkisins
Tanganyike, geröi tillögu um aö
stofna Sambandsríkið Tanzaníu.
En Zansibar hélt áfram hollustu
sinni viö kommúnismann, þótt
sjálfstæöiö heföi veriö skert.
Karume forseti sagöi viö
Dzhirkvelov, þegar hann kom til
Zansibar, aö land hans ætti aö
veröa „frelsiseyja" líkt og Kúba í
Karíbahafinu. Fjöldi sovéskra
ráðgjafa í Zansibar jókst frá því að
vera innan við 300, þegar Dzhir-
kvelov kom til landsins fyrst, upp í
rúmlega 400 er hann yfirgaf þaö.
Dzhirkvelov sagöi viö The Tim-
es, aö hann heföi fljótlega gert sér
Ijóst aö ítök Sovétmanna í Zansi-
bar efldust ekki í sama hlutfalli og
efnahagsaöstoöin jókst.
Þetta stafaöi m.a. af því aö
leiötogar Zansibar hagnýttu sér
klofninginn milli Kínverja og Sovét-
manna meö því aö tefla Kínverjum
gegn Rússum. Af þeim tveimur
tegundum kommúnisma, sem
stóöu til boöa, kaus Karume for-
seti þá kínversku, af þeirri ástæöu
aö kínverskir tæknimenn og verka-
menn geröu sér aö góöu aö búa á
gistiheimilum og vinna fyrir lítil
laun.
Rússar ráölögöu Karume for-
seta aö renna fleiri stoöum undir
efnahagslíf í Zansibar, en þaö
byggist fyrst og fremst á útflutningi
neguls. Þar sem Zansibar er eyja
lögöu sovéskir ráögjafar til aö reist
yröi túnfiskvinnslustöö. Þaö kom
hins vegar á daginn aö fiskiskipin,
sem Rússar létu í té, sigldu hægar
en túnfiskurinn og aö kaupa yröi
nauösynlegan búnaö frá Japönum,
þar sem Rússar framleiddu hann
ekki.
Kostnaöur viö aö koma upp
nýju hafnarmannvirkjunum reynd-
ist þar aö auki alltof hár. Eldri
hafnir voru notaöar til aö lesta
krydd. „Hiö eina sem heföi hafst
upp úr þessu, heföi veriö aö
fiskurinn angaöi af negul og neg-
ullinn af fiski,“ segir Dzhirkvelov.
Hann hefur á takteinum önnur
dæmi um þaö sem hann kallar
„efnahagslega ævintýramennsku"
Rússa í Austur-Afríku.
Áriö 1969 komst hann aö því hjá
sovéska sendiherranum í Moga-
dishu aö Rússr væru aö reisa
feiknastórt mjólkurbú í Somalíu,
vegna þess aö kýr gengju í haga
nálægt þeim staö þar sem búiö
skyldi standa. Smíöi mjólkurbúsins
lauk meö ærnum tilkostnaöi, en þá
voru mjólkurkýrnar á bak og burt,
því aö bændur í Somalíu eru
hiröingjar og hjarðirnar voru farnar
á aðrar slóöir.
En aöalmistök Sovétmanna í
Afríku, segir Dzhirkvelov, eru ál-
varlegri en þetta. Aö hans dómi
hafa Rússar mjög takamarkaöan
skilning á landbúnaöar- og ætt-
flokkaþjóöfélögum í Afríku, og þeir
álykta sem svo aö sósíalismi aö
sovéskri fyrirmynd sé viö þeirra
hæfi og veröi ekki umflúinn.
í Tanzaníu varö þaö Rússum
hvatning aö Nyerere forseti aö-
hylltist sósíalíska lífsskoðun, en
þeir gátu ekki skiliö aö hann var
„menntaöur maöur á vestræna
Frá Eþíóþiu. Tii vinstri stsndur hsrmsöur vöró á byltingartorginu í
Addis Ababa og til hssgri ar Mengistu Haile Mariam hershöfðingi
forseti byltingarráös Eþíópíu aö flytja ræöu gegn heimsvaldasinnum.
vísu“ og aö sósíalismi hans var
sniöinn við hæfi Tanzaníu einnar.
Dzhirkvelov neitar því aö reikn-
ingsskekkjur af þessu tagi stafi af
hofmóöi eöa jafnvel af kynþátta-
fordómum sovéskra embættis-
manna í Afríku, enda þótt slík
viöhorf sé eflaust aö finna innan
Sovétríkjanna. Aö hans áliti má
fremur rekja glappaskot Sovét-
manna í Afríku til fastheldni þeirra
á hugsjónir og kenningar.
Hann segir og að stjórnin í
Kreml veöji oft á rangan hest í
stjórnmálum Afríku. Til dæmis var
hópur Tanzaníumanna dreginn
fyrir rétt í Dar es Salaam ákæröur
fyrir aö hafa gert samsæri um aö
steypa stjórninni af stóli.
Meöal hinna ákæröu var Oscar
Kambona fyrrverandi utanríkisráö-
herra en var ekki viöstaddur rétt-
arhöldin. Um þessar mundir
hermdu óstaöfestar fréttir aö
Sovétríkin heföu stutt viö bakiö á
sumum meintra samsærismanna.
Dzhirkvelov hefur skýrt The Times
svo frá aö reyndar hafi verið um
„samband viö Moskvu“ aö ræöa
og sovéskir embættismenn í Dar
es Salaam hafi verið „ákaflega
áhyggjufullir“ yfir því aö þetta
kynni aö koma fram viö réttarhöld-
in. Sumir hinna ákæröu — aö vísu
ekki Kambona — höföu „náin
tengsl" við Rússa.
Dzhirkvelov var viöstaddur
næstum gll réttarhöldin og haföi
fyrirmæli um aö gefa skýrslu til
sovéska sendiráösins, ef nafn
Rússlands bæri á góma. Fjöldi
KGB-njósnara, sem óttaöist aö
upp um þá kæmist, yfirgaf Tanz-
aníu áöur en réttarhöldunum lauk,
en þaö var óbein sönnun þess aö
Sovétmenn væru viöriönir máliö.
Yfirvöld í Tanzaníu létu sem þau
yröu þessa ekki vör.
yröi kjörinn forsætisráöherra, og
höföu enn einu sinni veöjað á
rangan hest sem var Joshua
Nkomo.
Dzhirkvelov bendir á aö stjórn-
völd í Sómalíu og Zansibar hafi
rekiö úr landi sovéska ráögjafa
sína. Allt sovéskt starfsfólk var
rekið frá Egyptalandi 1972, sem til
síöustu stundar var taliö öruggt
vígi Sovétmanna. Hálfu ári áöur en
Sadat gaf fyrirskipun um brott-
reksturinn var félagi í æöstaráöi,
Boris Ponomarev í heimsókn í
Kairó og varö mjög hrifinn af því
sem í hans augum leit út sem
áhugi Egypta fyrir marx-leninisma,
enda þótt sovéskir embættismenn
í Kairó vöruöu hann viö því að
stjórn Sadats hallaöi sér greinilega
meir og meir til vestur.
Sovétríkin hafa eytt milljónum
rúblna í Afríku meö afar litlum
árangri aö sögn Dzhirkvelovs.
Sovétmenn bundu vonir viö
Kwame Nkrumah í Ghana, Kenn-
eth Kaunda forseti Zambíu og
Millton Obote í Uganda en þær
hafa allar brugöist.
Ghana var eitt sinn aöalbæki-
stöö KGB í Afríku, en er þaö ekki
lengur. Zambía á hinn bóginn
„kærir sig ekki um og hefur aidrei
kært sig um“ aöstoö frá Sovétríkj-
unum. í Uganda geröu Rússar
jafnvel þá „reginskyssu", að mati
Dzhirkvelovs, aö styöja eftirmann
Obote, Idi Amin, og létu honum íté
vopn og annan búnaö til að
viðhalda ógnarstjórn sinni.
Hernaöaríhlutun Sovétríkjanna í
Angola og Eþíópíu, svo og beiting
herliös frá Kúbu, er í augum
Dzhirkvelovs áhættuspil í þeim
tilgangi aö reyna aö snúa þróun-
inni viö.
Dzhirkvelov telur aö Sovétríkin
eigi í vök aö verjast í samkeppn-
inni viö Kína og Vesturlönd í Afríku
og þriöja heiminum öllum, og aö
svo muni veröa, meöan þau eru
blinduö af ósveigjanlegum hug-
sjónum og eigin hagsmunastefnu.