Morgunblaðið - 05.10.1980, Síða 22

MORGUNBLAÐIÐ, SUNNUDAGUR 5. OKTÓBER 1980
22
Ijistland í sovétf jötrum
2. grein
Innlimun Eistlands í Ráðstjórnarríkin jyrir
fjórum áratugum varð ekki í einni svipan. Áður en
londin þrjú við Eystrasalt voru nauðug innlimuð í
sovétkerfið átti sér stað áróðursleikur sem Stalín-
stjórnin lék. Sá leikur var og er dæmigerður
fyrir þá „sagnfræði“ sem stunduð er í Ráðstjórnar-
ríkjunum. Athurðir eru sviðsettir og lygasögur sagðar
sem síðan er hamrað á, jafnframt því sem vandlega
og markvisst er þagað yfir því sem í raun
gerðist.
Auðvelt er að sjá í gegnum blekkingarvefinn,
ef réttar uppslýsingar eru fyrir hendi. Upplýs-
ingarnar skortir ekki í frjálsum ríkjum Vesturlanda,
þar sem hundruð þúsunda flóttamanna frá Eystra-
saltslöndunum búa. En innan Ráðstjórnarríkj-
anna eru heimildir afmáðar og þeir drepnir sem
muna. í slíku ríki er það hinn einfaldi „sannleikur“
kerfisins sem gildir.
En hvað var það sem gerðist í Eistlandi 1939
og 1940 — hvernig glataði þessi smáþjóð nýfengnu
frelsi og hlaut þap örlög að vera hneppt í fjötra ánauðar
, og kúgunar undir ráðstjórn?
Sovétmenn hafa haldið völdum i Eystrasaltsrikjunum i skjóli hernaðarmáttar. — Þessi mynd var tekin á
degi verkalýðsins i Moskvu.
Moiotov utan-
rikisráðherra
Ráðstjórnar-
rikjanna og
Stalín.
Örlög ráðin
Ants Oras var prófessor í enskri
tnngu og bókmenntum við háskól-
ann í Dorpat í Eistlandi frá 1934
og allt til þess er hann varð að
flýja land undan Þjóðverjum tíu
árum síðar. I útlegð skrifaði hann
hók sína Örlaganótt yfir Eystra-
saltslöndum og rakti þar harm-
sogu þjóðar sinnar. I þessari grein
er byggt á þeirri bók í frásögninni
um sovéska hernámið og upprifj-
un þeirrar örlaganætur, sem enn
grúfir sig yfir Eistland, Lettland
og Litavíu. Ants Oras segir: „Það
var september 1939. I hálfan
mánuð hafði eistneska þjóðin
ásamt hverri þeirri þjóð, er ekki
laut einræðisharðstjórn, beðið
þess í ofvæni, hvernig pólska
harmleiknum myndi Ijúka, og von-
að, að hin drepandi árás Þýska-
lands á þetta ríki myndi verða
stöðvuð með einhverju kraftaverki
á síðasta andartaki. Þeir, sem
vörðu Varsjá, börðust ennþá eins
og hetjur af óbilandi hugrekki. En
svo brustu allar vonir með hinni
lævíslegu árás Rússa að baki
Pólverjum þann 17. september.
Þaðan af höfðu Pólverjar einnig
fengið öfluga fjandmenn á bak
sér. Austurveldið mikla með öllum
sínum voldugu tækjum hafði grip-
ið inn í leikinn."
Vaxandi ótta fór að gæta meðal
Eistlendinga um örlög sín vegna
þessara tíðinda, en þann 22. sept-
ember barst á hinn bóginn fregn
sem sefaði þennan ótta. Þessi
fregn var sú, að viðskiptasamn-
ingar hefðu komist á milli Sovét-
Rússlands og Eistlands og væru
þeir Eistlendingum hagstæðir.
Utanríkisráðherra landsins, Karli
Selters, var boðið til Moskvu til að
vera viðstaddur hátíðlcga undir-
ritun samninganna.
Tveim dögum síðar kom þó í ljós
að hér bjó meira undir. Þegar
flugvél Selters lenti í Moskvu 24.
september 1939 hafði þegar verið
básúnað út um allan heim, með
öllum áróðursmætti ráðstjórnar-
innar, að rússneskt flutningaskip
„Metallis" hefði verið skotið í kaf
„af óþekktum kafbáti" rétt utan
við landsteina Eistlands í Narva-
flóa.
Næsta dag fór Selter frá
Moskvu til Tallin, höfuðborgar
Eistlands, og færði stjórn sinni
víðtækar kröfur frá sovétstjórn-
inni. Svo var látið heita, að komið
hefði í ljós, að Eistland væri ekki
þess megnugt að verja hlutleysi
sitt og var þess krafist að landið
gerði samning við sovét-Rússland
um svonefnda „gagnkvæma að-
stoð“. Þá skyldi Eistland afhenda
Rússum flota- og flugstöðvar eftir
nánara samkomulagi. Engum gat
dulist að með slíkum samningi var
landið algerlega komið á vald
Rússlands.
Nokkrum mánuðum síðar lá
rússneska flutningaskipið „Met-
allist" óskaddað í eistnesku höfn-
inni Paldiski. I septembermánuði
1939 var skipið sokkið að sögn
Rússa og Eistland, sem bar
ábyrgðina á því slysi, að mati
Rússa skyldi þæta fyrir það með
frelsi sínu!
„Gagnkvæm aðstoð44
Fregnin um þessa sérstæðu
kröfur Rússa flaug um landið og
mikill meirihluti Eistlendinga var
þess albúinn að'berjast og verjast.
Þrátt fyrir lítinn Eistlendinga var
þess albúinn að berjast og verjast.
Þrátt fyrir lítinn herafla, sem
aðeins taldi 8000 manns, var
þjóðin fús til að bjóða ofureflinu
byrginn ef með þyrfti. Konstantín
Páts ríkisforseti leit öðruvísi á
málin. Hann ákvað að send yrði
sendinefnd til Moskvu til að semja
um kröfur Rússa. Hann leit svo á
að eini möguleikinn væri sá, að
reyna að vinna tíma, fá svigrúm.
Andstaða Eistlendinga hefði leitt
gereyðingu yfir þjóðina.
í lok september fór þessi sendi-
nefnd til Moskvu og laust fyrir
miðnætti degi síðar, 28. seutem-
ber, var undirritaður sáttmáli
milli Sovétríkjanna og Eistlands
um „gagnkvæma aðstoð".
Ants Oras segir: „Allt fram að
þessu hafði eistneska þjóðin verið
albúin þess að leggja út í vonlausa
styrjöld. Strandvirkin biðu aðeins
eftir fyrirskipun um að hefja
skothríð á rússnesku orrustuskip-
in og beitiskipin, sem léku listir
sínar nær og nær landi í eistneskri
landhelgi og voru þegar tekin að
ógna höfuðborginni. Loftvarnar-
liðið fylgdi með hlöðnum byssum
rússnesku sprengjuflugvélunum,
sem hringsóluðu daglega yfir
eistneskum borgum og hnituðu
hringa yfir helstu opinberum
byggingum og minnismerkjum. í
Tartu sá ég þær til dæmis geysast
um rétt fyrir ofan þakið á
Vanemuine-leikhúsinu, vöggu
hinnar eistnesku leiklistar. Hin
fáu herfylki vor höfðu öll tekið sér
varnarstöðu við- landamærin og
væntu rússneskrar árásar á hverri
stundu. Aðfaranótt 28. september
var óvanalega dimm og skuggaleg
haustnótt, en fólk vakti fram á
morgun í þeirri trú, að einhverjar
mjög áríðandi eða mikilsverðar
fregnir yrðu birtar."
Hvar eru
verkamennirnir?
Daginn eftir voru helstu atriði
samningsins við Rússa kunngerð.
Gegn því að Rússland verði landið
fyrir árásum skyldu Eistlendingar
láta af hendi flugvelli og hafnir og
veita þeim leyfi til að hafa allt að
25 þúsund þermenn staðsetta í
landinu. Svæði þau sem Rússum
var heimilað að taka undir her-
stöðvar voru eyjarnar undan
strönd Eistlands, hövnin Padinski
og ákveðið svæði í Norður-Eist-
landi.
Strax eftir miðnætti 28. sept-
ember þusti sá hiuti Rauða hers-
ins sem beðið hafði við landamær-
in inn í landið, áður en íbúarnir
vissu fyrir víst hvað átt hafði sér
stað. Rússnesku hermennirnir
voru tötralegir til fara og með
augljós einkenni næringarskorts.
Mikill meirihluti þeirra voru
Mongólar. Þessir hermenn voru
vandlega girtir af með gaddavír í
bækistöðvum sínum. Brátt komu
þúsundir rússneskra verkamanna
til Eistlands og var skipt niður á
hinar ýmsu herstöðvar. Einnig
þeir voru einangraðir og bannað
að hafa samneyti við Eistlend-
inga.
Þó fór ekki hjá því að hinir
rússnesku alþýðumenn yrðu varir
við lifnaðarhætti, sem voru ólíkir
þeim sem þeir áttu að venjast, í
sínu heimalandi. Verslanir voru
fullar af varningi og kaupæði
greip þá hermenn sem komust
undan öryggisgæslunni. Varning
sem ófáanlegur var í heimalandi
þeirra gátu þeir nú keypt vegna
hagstæðrar gengisskráningar á
rúblunni. Menn skyldu ætla að
þetta hefði vakið spurningar í
hugum þeirra um það, hvernig
stæði á öllum þessum varningi í
auðvaldsríki þar sem samkvæmt
kommúnískri kenningu allur
nieirihluti lífsnauðsynja átti að
vera forréttindi lítils minnihluta
arðræningja og burgeisa. „Hvar
eru verkamennirnir?" spurðu hin-
ir rauðu liðsforingjar furðu lostn-
ir af því að þeir sáu hvergi
fátæklinga og ræfla sem var svo
algeng sjón í heimalandi þeirra.
Virðingarleysi
fyrir mannslífum
En yfirmenn þeirra og pólitískir
gæslumenn voru með svörin á
reiðum höndum. Ants Oras segir:
„Þeir skýrðu svo frá, að Eistland
nyti stórkostlegrar aðstoðar frá
gervöllum auðvaldsheiminum til
þess að vera nokkurs konar tæli-
gluggi, og grafa undan siðferðis-
þreki Sovét-þjóðarinnar. Þetta var
einnig hin venjulega skýring í
Lettlandi og Litháalandi og öðrum
hernumdum löndum. Önnur skýr-
ing var einnig notuð, en þó með
nokkurri varúð. Hún var á þá leið,
að eistneska þjóðin væri svo út af
dauð í armóði og fátækt, að hún
gæti ekki keypt neitt af þessu
góssi, sem tildrað væri út í
þúðargluggana. Þessi skýring
missti marks af því, að fólkið á
götunum var svo vel til fara."
Fyrstu mánuðina gerðu Rússar
sér far um að vera kurteisir og
beita réttvísi. Það varð þó þegar
ljóst að tillitssemi þeirra var
aðeins á yfirborðinu. Smávægi-
legustu brotum var mætt af
óskiljanlegri hörku og það var
algengt að fyrir óviðeigandi fram-
komu á almannafæri væri refsað
með dauðarefsingu!
Ants Oras segir í bók sinni frá
tveimur atvikum sem skýra ljós-
lega það virðingarleysi fyrir
mannslífum sem fylgdi rússnesku
hermönnunum: Einu sinni tók
lögreglan í Tallin tvo rússneska
háseta fasta fyrir ölvun á al-
mannafæri. Var hringt af varðst-
öðinni til skipstjórans og spurt,
hvað gera ætti við mennina. Svar-
ið var stutt og laggott: Skjótið þá!
Þá losnum við við fyrirhöfnina!
Eistneska lögreglan færðist undan
þessum fyrirmælum og mennirnir
voru fluttir á skipsfjöl. Stuttu
síðar heyrðist þaðan skothríð.
Öðru sinni var það, að rússneskur
bílstjóri ók á þændakerru, braut
hana og meiddi hestinn. Liðsfor-
inginn, sem hann ók, skipaði
manninum samstundis út úr bíln-
um og skaut hann til bana, þar
sem hann stóð. Það stoðaði ekki
hót þó að eistneski bóndinn bæði
aumingja manninum griða.
Forleikurinn
á enda
Afstaða Eistlendinga til
„bandamanna“ sinna kom best
fram veturinn sem Rússar réðust
á Finna. Árás Rússa var tilefnis-
laus og úrskurðuð af Þjóðabanda-
laginu sem ofbeldi. Eistlendingum
varð utanríkisstefna Rússanna
ljósari en áður og heit samúðar-
alda með finnsku þjóðinni greip
um sig. Þúsundir Eistlendinga
fóru eftir alls konar leynivegum
yfir hersetin landamæri Eistlands
til að berjast með Finnum. Fata-
söfnun var í landinu handa Finn-
um og mörg hundruð manna voru
handteknir fyrir slíkar „sakir“ en
enginn lét bugast fyrir það.
Brátt fór viðhorf Rússa að
breytast gagnvart Eistlendingum.
Margvísleg tákn þess að mála-
miðlunartímabilinu — forleiknum
— væri að ljúka fóru að birtast.