Morgunblaðið - 12.02.1981, Síða 19

MORGUNBLAÐIÐ, FIMMTUDAGUR 12. FEBRÚAR 1981
19
isins sem á sér stað af völdum
orkuskorts í þróunarlöndum, þar
sem fólk í sárustu neyð eyðir
skógum í stórum stíl til eldiviðar,
og brennir húsdýraáburðinum
sem gróðurmoldina svo sárlega
vantar, með þeim afleiðingum að
ræktarlönd eyðast og fólk sveltur.
(Skyldum við Islendingar annars
ekki kannast við þá mynd úr ekki
mjög fjarlægri fortíð?) Sannleik-
urinn er sá, segja þessar raddir, að
umhverfisspilling af völdum alls-
nægta er hreinn barnaleikur hjá
þeirri umhverfisspillingu, sem
skorturinn veldur hjá tveimur
þriðju mannkynsins, svo ekki sé
minnst á mannlegar hörmungar
og eymd af hans völdum.
Þessara og þvílíkra sjónarmiða
gætti einkum í tengslum við 2.
þátt ráðstefnuefnisins, „Orka og
samfélag", og 4. þáttinn, „Orka,
samfélag og umhverfi". Þar voru
einnig áberandi kröfur á hendur
iðnríkjunum um miklu meiri að-
stoð við þróunarlöndin í orkumál-
um, með margvíslegum hætti,
tæknilega og ekki síst fjárhags-
lega, t.d. með stofnun sérstaks
orkubanka.
Af hálfu iðnríkjanna var út af
fyrir sig tekið undir það sjónar-
mið, að orkumál þróunarlandanna
væri brennandi vandamál, og þá
fyrst og fremst olíulausra þróun-
arlanda. Bæri iðnríkjunum þar
vissulega skylda til hjálpar, auk
þess sem slík hjálp væri þeim
sjálfum í hag þegar til lengri tíma
væri litið. En hér hefðu fleiri en
iðnríkin skyldum að gegna. Sér-
staklega OPEC-ríkin. I fyrsta lagi
bæri þeim skylda til að nota sinn
mikla olíuauð til að hjálpa oliu-
lausum þróunarríkjum. Og í öðru
lagi bæri þeim að gæta hófs í
verðlagningu sinni á olíu, og
forðast að leggja efnahagskerfi
iðnríkjanna í rúst með ábyrgðar-
lausri olíuverðspólitík. Sæmilegur
hagvöxtur iðnríkja og viðunandi
efnahagsástand þar væri frumfor-
senda fyrir aukinni aðstoð iðnríkj-
anna við þróunarlöndin í orkumál-
um, sem og í öðrum málum. Á
tímum kreppu og fjöldaatvinnu-
leysis í iðnríkjunum séu engar
pólitískar forsendur fyrir sérstök-
um álögum á þegna þessara ríkja
til þróunaraðstoðar. Og hófsamleg
verðlagning olíu sé í sjálfu sér
mikilsverð hjálp við olíulausu
þróunarlöndin. Yfirleitt lögðu
fulltrúar iðnvæddra ríkja mikla
áherslu á alþjóðiega samvinnu í
orkumálum, þar sem allir, iðn-
vædd ríki, OPEC-ríki og olíulaus
þróunarlönd, hefðu skyldum að
gegna. Aðeins með slíkri sam
vinnu mætti tryggja allt í senn:
Viðunandi hagvöxt í iðnríkjum,
sem væri frumforsenda aðstoðar
þeirra við þróunarríkin: nýtingu
annarra orkulinda i stað olíu, sem
m.a. tryggði olíuríkjunum tekjur
til langframa af þessari auðlind
sinni, en hún eyddist ekki á
skömmum tíma, og loks viðunandi
framfarir í þróunarlöndunum.
Ýmsir fulltrúar OPEC-ríkja
ásökuðu iðnríkin fyrir að kenna
OPEC um öll sín vandræði; efna-
hagskreppu, atvinnuleysi og verð-
bólgu. Sannleikurinn væri sá, að
olíuverðshækkanir hefðu gert lítið
betur en að halda í við verðrýrnun
dollarans, þegar litið væri á nokk-
ur ár í senn. Hæfileg verðhækkun
olíunnar virtist og eina leiðin til
að kenna iðnríkjum Vesturlanda
þá lexíu að fara ætti sparlega með
þessa mikilvægu orkulind, olíuna,
sem lengst af hefði verið vanmet-
in. Hinir miklu yfirburðir olí-
unnar sem orkugjafa, einkum til
sérhæfðra nota, svo sem sam-
gangna, hefðu fram að þessu alls
ekki komið fram í verði hennar
borið saman við aðra óhentugri
orkugjafa. Verðhækkun olíunnar
væri í rauninni aðeins óhjákvæmi-
leg aðlögun að staðreyndum, og
væri öllum til góðs, þegar til
lengri tíma væri litið. OPEC-ríkin
gegndu hér í rauninni einskonar
uppeldishlutverki.
Enda þótt fáar meiriháttar
ákvarðanir kunni að hafa verið
teknar síðan 1978, þá eru þó uppi
víða um heim mörg og stór áform
í orkumálum. Leiðin fram á við er
því vörðuð góðum ásetningi —
ekki vantar það. Um þetta bera
vott mörg erindi ráðstefnunnar —
þar á meðal undirritaðs um olíu-
sparnað í húshitun á íslandi með
nýtingu innlendra orkugjafa í stað
olíu — svo og hringborðs- og
vinnuhópaumræðurnar. Mikið
stendur víða til: umfangsmikil leit
að olíu og gasi víða um lönd; á hafi
úti og á heimskautasvæðum; stór-
aukin kolavinnsla í mörgum lönd-
um; áframhaldandi leit að úraní-
um; bygging nýrra kjarnorku-
stöðva; smíði ræktunarkljúfa
(kjarnkljúfa sem framleiða meira
kjarnkleyft eldsneyti en þeir nota
þ.e. „rækta" eldsneyti); lagning
gasleiðslna; umfangsmiklar ráð-
stafanir til sparnaðar á nær öllum
notkunarsviðum orku víða um
heim; gjörnýting vatnsorku með
byggingu smástöðva í löndum sem
þegar hafa nýtt mestalla vatns-
orku sína, og síðast en ekki síst
miklar orkurannsóknir. Mörg er-
indin fjölluðu um rannsóknir.
Mikið er unnið að tilraunum til að
vinna fljótandi eldsneyti og gas úr
kolum og tilraunum með að
brenna kolum á svonefndri svif-
rist (fluidized bed), þar sem kol-
öngunum er haldið svífandi með
því að blása lofti upp í gegnum
kolalagið meðan það brennur.
Þessi brennslutækni getur valdið
byltingu í notkun kola ef hún
uppfyllir þær vonir sem við hana
eru tengdar, m.a. má losna við þá
ryk- og brennisteinsmengun sem
kolabrennsla veldur nú. En kol eru
einmitt það eldsneyti sem mest er
til af í heiminum. Miklar rann-
sóknir fara og fram á aðferðum til
að ná stærri hluta olíunnar úr
jörðu en nú tíðkast, þar sem
aðeins 30—40% olíunnar í jörðu
eru unnin; á aðferðum til að vinna
olíu úr olíubornu flögubergi og
tjörusandi. Loks fara fram geysi-
miklar rannsóknir á óhefðbundn-
um orkulindum svo sem sólarorku,
vindorku, bylgjuorku, jarðvarma
og síðast en ekki síst samruna-
kjarnorku sem margir binda vonir
við sem hina „endanlegu lausn“ í
orkumálum mannkynsins.
I skýrslum Orkusparnaðar-
nefndarinnar um horfur í orku-
málum heimsins fram til 2020 er
gengið út frá því, að lönd með
áætlunarbúskap verði sjálfum sér
nóg um orku á tímabilinu, þar með
talin olía. Um þetta eru þó skiptar
skoðanir víða um heim. Þannig
telur CIA að Sovétríkin muni eftir
nokkur ár ekki framleiða nægjan-
lega mikla olíu til eigin þarfa og
taka að keppa við aðra um olíu-
kaup frá Miðausturlöndum. Sov-
étríkin eru nú mesti olíufram-
leiðandi heims, en næst koma
Bandaríkin og Saudi-Arabía (sem
er mesti olíuútflytjandi heims).
Ljóst er, að það getur haft geysi-
mikil áhrif á jafnvægið milli
framboðs og eftirspurnar eftir
olíu ef risaveldi eins og Sovétríkin
fara að kaupa olíu í stórum stíl á
almennum markaði, t.d. frá
OPEC-löndunum. Óháð rannsókn-
arstofnun í Malmö í Svíþjóð hefur
að vísu komist að gagnstæðri
niðurstöðu við CIA, og telur, að
Sovétríkjunum sé í lófa lagið að
auka olíuvinnslu sína, jafnvel svo,
að lönd með áætlunarbúskap sem
heild geti flutt olíu út. Það var því
með nokkurri eftirvæntingu að
beðið var ræðu Neporozhnys,
orkumálaráðherra í Sovétríkjun-
um, er hann flutti á einum fundi
ráðstefnunnar í Múnchen.
Neporozhny greindi ítarlega frá
umfangsmiklum áformum Sovét-
manna um að auka framleiðslu á
kolum og jarðgasi í framtíðinni;
að reisa kjarnorkurafstöðvar í
stórum síil, þar á meðal stöðvar
búnar ræktunarkljúfum; að leggja
víðfeðmt kerfi háspennulína fyrir
ofurháa spennu (1100—1200 kV),
meðal annars til landanna í
Austur-Evrópu, sem opnar mögu-
leika á raforkusölu í stórum stíl til
Vestur-Evrópu; að leggja víðar og
langar leiðslur til að flytja jarðgas
frá Síberíu til Evrópuhiuta Sov-
étríkjanna og Austur-Evrópu,
einnig með möguleikum á stórauk-
inni gassöiu vestur á bóginn.
Hann greindi einnig frá miklum
rannsóknum á samrunakjarnorku,
þar sem Sovétmenn standa mjög
framarlega. Hins vegar minntist
hann ekki einu orði á oliuvinnslu
Sovétríkjanna í framtíðinni, og
horfum á því sviði. Var það
mörgum vonbrigði að fá ekkert að
heyra frá Sovétmönnum sjálfum
um það, hvernig þessi stærsti
olíuframleiðandi heimsins metur
þróun olíuvinnslu sinnar í fram-
tíðinni.
Lærdómar fyrir
okkur íslendinga
Hvaða ályktanir og lærdóma
eigum við hér á íslandi að draga
af þeirri stöðu og horfum í alþjóð-
legum orkumálum, sem að framan
eru rakin? Höfum við ekki algera
sérstöðu, vegna okkar miklu
orkulinda? Erum við ekki lausir
við allan vanda?
Nei, ekki aldeilis. Um helmingur
þeirrar orku, sem seld er notend-
um á íslandi, er innflutt olía. Af
þeim innflutningi fór árið 1977
aðeins rúmlega helmingur, 54%,
til svonefndra forgangsnota (sem
hjá okkur eru samgöngur og
fiskveiðar), þ.e. til þeirra hluta
sem notkun olíu verður að tak-
markast við í framtíðinni sam-
kvæmt niðurstöðum orkusparnað-
arnefndarinnar. Hin 46% fóru til
notenda sem í framtíðinni verða
að hætta að nota olíu. Niðurstaða
orkusparnaðarnefndarinnar und-
irstrikar því rækilega nauðsyn
okkar á að spara olíu. Ekki svo að
skilja að það skipti orkubúskap
heimsins miklu hvort við á íslandi
notum meiri eða minni olíu. En
það skiptir okkur sjálfa miklu.
Olía verður í framtíðinni einfald-
lega of dýr til annars en for-
gangsnota, og á þeim sviðum þarf
að fara eins sparlega með hana og
kostur er; nýta hana eins vel og
hægt er. Við munum ekki frekar
en aðrar þjóðir hafa efni á að
sólunda jafn verðmætri vöru og
olía verður í framtíðinni. Við
verðum, eins og aðrir, að laga
okkur að breyttum aðstæðum í
olíumálum. Sú aðlögun verður
okkur ekki vandalaus, enda þótt
orkulindir okkar séu okkur vissu-
lega mikil hjálp í því efni. Og sú
aðlögun verður að hefjast strax.
Raunar er hún hafin á húshitun-
arsviðinu, en hún má ekki tak-
markast við það svið. Á öðrum
sviðum verður hún ekki eins
auðveld. I annan stað hljótum við
Islendingar að taka okkar þátt í
þeirri samvinnu þjóða í milli, sem
allir virðast sammála um að
0RKUSPÁ 0RKUSPARNA0ARNEFNDAR
ALPJÓÐLEGU ORKUMÁLARÁÐSTEFNUNNAR
EFTIRSPURN EFTIR HRÁORKU, EXAJÚL Á ÁRI
0ECD lond Lönd með áœtlunar- búskap Þróunar- lönd Heimurinn í heild
1972 150 66 27 243
1980 178 86 46 310
1990 212 120 86 418
2000 242 167 152 561
2010 262 233 253 748
2020 278 325 397 1000
11 I exojúl (EJ) er I0l8júl (J) eðo 278 TWh
Eitt exajúl jafnqildir orkuí rúmlegu 22,7milljónum tonno
af olíu. Virkjanleq vatnsorka íslonds er, reiknud sem
hróorka, um 0,3exajúl ó óri.
MÖGULEG VINNSLA HRÁ0RKU í HEIMINUM,EXAJÚL Á ÁRI,
SAMKVÆMT MATI ORKUSPARNAÖARNEFNDAR
ALÞJÓÐLEGU ORKUMÁLARÁÐSTEFNUNNAR
0RKULIND 1972 1985 2000 2020
Kol 66 115 170 259
01 ía 115 216 195 106
Jarðgas 46 77 143 125
Kjamorka 2 23 88 314
Vatnsorka 14 24 34 56
Óhefdbundnar olíu- og gaslindir 0 0 4 40
Endurnýjanlegar orkulindir sólarorka, jardhiti, lífrœn efni 26 33 56 100
ALLS 269 488 690 1000
nauðsynleg sé í orkumálum ef ekki
á illa að fara, og mikil áhersla vai
lögð á í Múnchen. Það færir okkur
bæði vanda og möguleika. Gera
má ráð fyrir að alþjóðleg sam-
vinna í orkumálum leiði meðal
annars af sér að einhverju leyti
breytta verkaskiptingu milli þjóða
heims frá því sem tíðkast hefur.
Þannig er eðlilegt að hugsa sér að
þær þjóðir sem enn ráða yfir
ódýrri vatnsorku taki öðrum
fremur að sér framleiðslu á vör-
um, sem mikla raforku þarf til,
svo sem áli, en hinar, sem ekki
eiga slíkar orkulindir; dragi úr
henni. Hér þurfum við Islendingar
framar öllu að vera viðbúnir; hafa
mótað okkur stefnu, en láta hvorki
tækifærin né vandann koma okkur
í opna skjöldu. Hér eigum við
eflaust mikil tækifæri, en kannske
vandnýtt, ekki ósvipað og Norð-
menn þegar Norðursjávarolían
fannst. Við verðum að reynast
þeim vanda vaxnir ekki síður en
Norðmenn olíuvandanum.
í þriðja lagi ber okkur íslend,-
ingum, eins og öðrum ríkum
þjóðum, siðferðisleg skylda til að
hjálpa til að leysa hinn mikla
orkuvanda olíulausra þróunar-
ríkja. Þetta mál bar einnig hátt á
ráðstefnunni í Múnchen. Hér
leggjum við raunar nokkuð af
mörkum nú þegar, þar sem ísland
hefur tekið að sér fyrir Háskóla
Sameinuðu þjóðanna að halda hér
þjálfunarnámskeið í rannsókn og
nýtingu jarðhita fyrir styrkþega
frá þróunarlöndum. Fjallaði ann-
að íslenska erindið á ráðstefnunni
einmitt um það. Ber ísland meira
en helming kostnaðarins af þessu
námsskeiðahaldi, sem hluta af
aðstoð sinni við þróunarlöndin. En
þróunaraðstoð er enn miklu lægra
hlutfall af þjóðartekjum hjá
okkur en t.d. Dönum eða Svíum, og
okkur ber að gera betur. Vel
kemur til álita að slík aðstoð verði
einmitt á orkusviðinu. Við eigum
marga færa sérfræðinga í jarðhita
sem gætu veitt þróunarlöndum
mikilsverða aðstoð með ráðgjöf
sem kostuð væri af íslensku
þróunarframlagi. Við höfum einn-
ig nú þegar öðlast mikla reynslu í
rannsóknum á vatnsorku og beisl-
un hennar. Sú reynsla getur orðið
að liði í mörgum þróunarlöndum,
því að meginhlutinn af óvirkjaðri
vatnsorku heimsins er einmitt
þar.
Orka, þróun, lífsgæði
Sem fyrr segir er orkumálum
þróunarlandanna nú mjög vax-
andi gaumur gefinn í starfsemi
Alþjóðlegu orkumálaráðstefnunn-
ar, eins óg raunar víðar. í sam-
ræmi við það hefur næstu ráð-
stefnu, hinni 12. í röðinni, sem
haldin verður haustið 1983, verið
valinn staður í dæmigerðu þróun-
arlandi, Indlandi. Það er e.t.v. til
marks um ólík viðhorf til orku-
mála í iðnríkjum annars vegar og'
þróunarríkjum hins vegar, að á
ráðstefnunni í Múnchen, í einu
háþróaðasta iðnríki veraldar, var
rætt um hluti eins og orku,
umhverfi og samfélag, um það,
hvað væri borgandi fyrir olíu,
hvernig vinna megi gas og olíu úr
kolum; um hlutverk kjarnorku í
orkubúskapnum o.s.frv., en við-
fangsefni ráðstefnunnar í Ind-
landi er aftur á móti fólgið í þeim
einkunnarorðum sem henni hafa
þegar verið valin: Orka, þróun,
lífsgæði. Hið brennandi vandamál
þróunarríkjanna er að afla sér
orku, einhverskonar orku, því án
orku verður engin framþróun í
þessum löndum, og án þróunar eru
vonir þessara þjóða um lífsgæði,
um mannsæmandi líf, falsvonir
einar. Neyðin, en jafnframt vonin,
er baksviðið, í stað allsnægtanna í
Þýskalandi. Eða eins og Indverji
einn komst að orði við mig: „Þegar
þið Vesturlandabúar talið um
hvað verðið sé hátt á olíunni og
hvort velja beri fremur kol eða
kjarnorku sem meginorkugjafa í
framtíðinni þá er það samskonar
umræða og þegar þið kvartið um
verðið á nautakjöti og bollaleggið
um, hvort hafa eigi það ofnsteikt
eða ristað í næstu máltíð. Hjá
okkur er vandinn annar. Eigum
við nokkuð í næstu máltíð yfir-
leitt."