Morgunblaðið - 27.03.1981, Blaðsíða 12

12
MORGUNBLAÐIÐ, FÖSTUDAGUR 27. MARZ 1981
Sérstæðar minning-
ar merkilegs manns
Bókmennllr
eftir GUÐMUND
G. HAGALÍN
Maifnús Blöndal Jónsson: Endur-
minnirucar I,—II: Reykjavík.
BókaútKáfan LjóÖhús 19180.
Þessar endurminningar séra
Magnúsar Bl. Jónssonar, prests í
Vallanesi sendi mér Sigfús skáld
Daðason, sem séð hefur um útgáfu
þeirra. Þær bárust mér ekki í
hendur fyrr en ég hugði, að
bókaflóði ársins 1980 væri lokið,
og fékk ég þær um sama leyti og
ljóðabók Steingerðar Guðmunds-
dóttur. Ég ákveð ekkert um það,
hvort ég ritaði nokkuð um endur-
minningarnar, og ég hóf ekki
strax lestur þeirra, var orðinn
þreyttur á lestri og endurlestri
hátt á annan tug bóka. Það gat og
kallazt hálfgildings fyrirtæki að
lesa minningar séra Magnúsar.
Þessar tvær bækur eru nákvæm-
lega 700 blaðsíður. I eftirmála
segir útgefandi frá því, að klerk-
urinn hafi ekki byrjað að skrifa
minningar sínar fyrr en á sjötug-
asta og níunda aldursári, en við
þær lauk hann. í þeim tveimur
bindum sem út eru komin, kemst
hann aðeins fram að seinustu
aldamótum, og segir Sigfús, að í
þeim séu einungis þrír fimmtu
handritsins. Um hinn hlutan læt-
ur hann svo um mælt:
„Að líkindum mun þurfa að bíða
þess enn nokkra hríð, að þessi
síðasti hluti endurminninga
Magnúsar Bl. Jónssonar verði gef-
inn út. En svo sem í uppbótar-
skyni skal hér sett dálítið yfirlit
um helztu þættina í þeim hluta:
„Um búskap í Vallnesi, um
Eiðaskóla og um Búnaðarsamband
Austurlands, um Fagradalsveg,
um nýbýlisstofnun að Jaðri, um
togaraútgerð og um ýmsa starf-
semi eftir að þau hjón fluttust
alfarin til Reykjavíkur 1926. Eru
þá aðeins ótaldir þættir um einka-
hagi og afkomendur."
Þykir mér ekki ólíklegt, að sá
hálfníræði hafi verið nokkuð stór-
orður út af þvergirðingshætti
sumra þeirra, sem hann hefur
haft samskipti við.
En það er að segja af mér og
þeim tveimur bindum, sem út eru
komin, að ég gluggaði í þau hér og
þar, en þar kom brátt, að ég las
bindin samfellt frá upphafi til
enda, en las hægt og endurlas
sumt. Og svo fletti ég bindunum
að loknum lestri, greip niður á víð
og dreif og gerði mér á ný grein
fyrir einu og öðru.
Ekki mun það hafa dregið úr
áhuga mínum við lesturinn, að
þarna kynntist ég mjög rækilega
uppeldi og aðbúð eins af eftirlæt-
ismönnum mínum í íslenzku
stjórnmálalífi, Bjarna Jónssonar
frá Vogi, bróður séra Magnúsar,
en af Bjarna hafði ég nokkur
persónuleg kynni eins og um getur
í ævisögu minni. Þá var og þriðji
bróðirinn, dr. Helgi Jónsson,
kennari minn í fjórða bekk
Menntaskólans. Loks ber þess að
geta, að ég heyrði margt talað um
hinn mikla bú- og fjármálamann,
séra Magnús í Vallanesi, þegar ég
var ritstóri á Seyðisfirði, en ein-
mitt þau ár, sem ég var þar, stóð
hann oft í ærið ströngu. Þá var
hann í framboði fyrir Sjálfstæðis-
flokkinn gamla við landskjör, og
studdi ég hann í blaði því, sem ég
stórnaði . En ekki hitti ég hann
nema einu sinni. Þá hafði ég á
sama lag og í viðtölum við ýmsa
aðra merka menn og mér eldri, að
ég talaði fátt, en spurði margs, og
hvar sem ég bar niður, kom ég
ekki að tómum kofanum. Og vist
er um það, að þó að ég væri klerki
ekki sammála um allt, færði hann
sterk og hugsuð rök fyrir hverju
því sem hann hélt fram. Ekki get
ég stillt mig um að láta koma hér
fram vísu sem Indriði Helgason,
síðar mektarmaður á Akureyri,
kenndi mér og sagði, að Jóhannes
bóndi á Skjögrastöðum á Héraði
hefði ort um vígðan mann:
„Mikið er hvað margir lofa hann,
menn. sem varla hafa séð hann.
skrýddan kápu Krists að ofan,
klæddan skollabuxum neðan."
Því er ekki að leyna, að vísan
var kveðin um séra Magnús Bl.
Jónsson, og þarf engan að undra
það sem les minningar hans,
jafnvel aðeins frá fyrstu árunum
sem honum gafst kostur á að nýta
svo um munaði þá miklu hæfileika
sína til framtaks og framfara, sem
voru hertir í eldi fjölskylduharma,
strits og jafnvel hungurs á
bensku- og unglingsárum. Ekki
efa ég það, að öfund gamla,
samfara nokkrum skammti af
vanmáttarkennd, hafi strax beint
að honum örvum sínum, þegar
hann fór að láta til sín taka, og
hvað svo þau 30 ár, sem liðin voru
frá komu hans austur, þegar ég
var þar starfandi? Þann tíma
hafði hann vissulega ekki setið
auðum höndum og máski ekki
ávallt sézt fyrir, en ég heyrði
aldrei annað sagt honum til miska
en það, að hann væri sem fjár-
mála- og framkvæmdamaður stór-
um mun slyngari en svo, að það
væri klerki sæmandi! Seyðfirð-
ingar höfðu þó nokkra ástæðu til
að bera kala til hans, þar eð hann
var mikill áhuga- og áhrifamaður
um lagningu Fagradalsvegar, sem
dró meir og meir með hverju árinu
sem leið viðskipti Héraðsbúa frá
Seyðisfirði til Reyðarfjarðar, þar
sem hinn duglegi og séði kaupfé-
lagsstjóri, Þorsteinn Jónsson frá
Egilsstöðum efldi markvisst
Kaupfélag Héraðsbúa ... En aldr-
ei heyrði ég, að séra Magnús
vanrækti störf sín sem klerkur,
eða að nein lýti væru á heimilislífi
hans. _
Svo kem ég þá að þessum merku
minningum sjálfum. Svo margt
sem ritað hefur verið um líf
manna hér á landi á síðari helm-
ingi 19. aldar og fyrstu áratugum
þeirrar tuttugustu, mætti ætla, að
þessar stóru minnringabækur væru
lítt þörf viðbót. En mér virtist
annað við vandlegan lestur. Sann-
leikurinn er sá, að þó að mér þætti
mikill veigur í mörgu í bókunum,
þótti mér mest koma til þeirrar
áráttu séra Magnúsar að velta
fyrir sér og rekja til róta hvaða
eina í fari og gerðum hans sjálfs
og gera sér grein fyrir áhrifum
þessa eða hins, sem hreyfði við
honum eða þeim, sem voru honum
tengdir eða hann varð að hafa
samskipti við. Þessu fylgdi svo
óhagganlegt viðhorf, þrek og
seigla og stundum að því er
virðast hefði mátt, lítt möguleg
úrræði — aldrei uppgjöf, aldrei
harmagrátur.
Svo er það minni hans. Það
glopraði algerlega niður ýmsu því,
sem engin áhrif hefur látið eftir
sig í líðan hans eða lífsaðstöðu, og
er gleymskan á sumu af því 'með
ólíkindum, svo geysiminnugur
sem hann hefur þó verið á flest í
elli sinni. auðsætt er, að hann
hefur ekki notað neinar aðsóttar
heimildir, þegar hann ritaði minn-
ingarnar, og svo segir hann þá, að
þessu eða hinu muni hann alls
ekki eftir — eða stundum, að hann
þori ekki að fullyrða það, sem
hann minnir. Það er og yfirleitt
eitt og annað smálegt, en orð hans
sanna lesandanum, að sögumaður-
inn fari að minnsta kosti ekki
viljandi með fleipur eða hálfan
sannleika.
Sú árátta sem ég hef þegar
drepið á, verður til þess, að
lesandinn kynnist sögumanninum
og þeim, sem hann hefur kynni af,
mjög svo náið sem og hverju því í
verkshætti og aðstæðum sem
hann hefur fest í minni. Mannlýs-
ingar hans eru fjölmargar mjög
skýrar og verða yfirleitt trúlegar,
svo mjög sem hann freistar að
brjóta hvaðeina til mergjar, en
auðvitað hljóta þær að vera að
nokkru mótaðar af eðli hans og
aðstæðum og þá ekki sízt þær sem
eru að einhverju leyti niðrandi, en
þeirra gætir til tölulega lítið í
þessum tveimur bindum.
Forvitnilegast þykir mér efni og
frásagnir í fyrra bindinu. Átakan-
legar eru lýsingar sögumannsins á
lieimilishörmum móður hans og
þeim þrengingum sem hann og
systkini hans urðu að þola á
bernsku- og unglinsárunum, þar
sem hann og Elín systir hans,
urðu strax og þau voru nokkurs
megnug, oft og tíðum að hafa
forystu um úrræði, stundum á
mörkum lífs og dauða, þar eð faðir
þeirra var sú kynjakind, sem erfitt
er að skilja. Hann var maður vel
gefinn, ekki aðeins að gáfnafari,
heldur og og líkamlega, var dug-
legur verkmaður að því er virtist
bæði á sjó og landi, þegar hann
vidi það við hafa, en annars
löngum og löngum svo óvirkur og
ábyrgðarlaus, að varla gat talizt
heilbrigt. En embætti sitt rækti
hann sem klerkur, þó að hann
væri hirðulítill um að innheimta
þær tekjur, sem honum báru að
lögum og hefðu, þótt litlar væru
og reytingssamar, getað munað
því að ekki ríkti svo til alger
sultur á heimilinu ... En sá var
einn kostur við þetta ástand, að
gerð Magnúsar var slík, að það
ekki einunis stælti hann, heldur
jók á hugkvæmni hans og athugun
á öllu gagnlegu, og ennfremur er
ljóst af sögunni, að vöntun fjár ti!
bjargræðis kenndi honum að meta
vandlega öll verðmæti til tíma-
legrar velferðar. Og þó að Bjarni
væri á annan veg gerður, varð það
honum harður en góður skóli að
fylgja og meta forystu eldra bróð-
urins.
Það kemur svo lesandanum á
óvart, að allt í einu kemur í ljós,
að klerkur ætlar sér að gera alla
syni sína að lærðum mönnum,
kenndi þeim sjálfur undir skóla.
Þegar kennslan hófst, gekk Magn-
ús hálf nauðugur að náminu, því
að hann sá ekki fyrir, að það gæti
leitt til neins, en þegar hann tók
að eygja það markmið, sem vakti
fyrir föður hans, kom eitt af öðru.
og þegar loks kom til Reykjavík-
urvistar, reyndust ýmsir fúsir til
að greiða fyrir Magnúsi og þá ekki
sízt öðlingurinn Jón rektor Þor-
kelsson. Er næsta fróðlegt fyrir
unga námsmenn nútímans að lesa
um það, hvernig þeir bræður,
synir séra Jóns, gátu dregið fram
lífið við námið einn af öðrum,
hjálpandi hver öðrum eftir aldri
og getu.
Hér hefur ekki verið minnzt á
kvennamál séra Jóns, en þó þykist
Lærdóms-
rík bók fyrir
smáfólkið
Heather Amery:
Orðabelgur
Teikningar: Stephen Cartwright
Þýðing: Stefán G. Jökulsson
Örn og Örlygur 1980.
Það er alltaf áhugavekjandi að
fá orðabækur handa börnum, ekki
síst ef þær gefa vonir um auðugra
mál, sem börnin ættu gott með að
tileinka sér.
Orðabelgur er fyrst og fremst
ætluð yngri aldurshópum í skóla
og myndskreytingin er áreiðan-
lega það sem laðar þau fyrst að
bókinni.
Bókin er úr umhverfi sem er
okkur ókunnugt — hún er þýdd —
og því framandi og fjarlæg fyrst í
stað. En vísast er að hún gegni
fullkomlega hlutverki sínu í
heimalandi — hjá sinni þjóð og
þeim þjóðum er við svipaðar
aðstæður búa.
Skýrt er tekið fram um notkun
hennar af ráðgefandi aðila, Betty
Magnús Blöndal Jónsson
ég verða að minnast á konu hans,
Helgu Árnadóttur frá Hofi í
Öræfum. Hann vék henni á brott
af heimilinu, þegar hún hafði alið
sex börn og veitt honum þá
þjónustu, sem fæstar konur
mundu vilja eða megna að veita
bónda sínum. Hún var mikil
myndarkona, og mun hún ekki
aðeins hafa unnað börnum sínum
af heitu hjarta, heldur og óverðug-
um föður þeirra, því að þegar
hennar gerðist brýnust þörf vegna
heimilis og barna, gat klerkur
kvatt hana til sín, en fara varð
hún aftur að loknu skyndihlut-
verki sínu, og ekki var það vel
þegið af séra Jóni, að börnin
leituðu samfunda við hina sjálfs-
afneitandi og sífellt um þau hugs-
andi móður. Séra Magnúsi veittist
loks sú ánægja að taka hana til sín
í Vallanes, þar sem hún svo var til
banadægurs og gat fylgzt með
velgengni barna sinna og notið
samvista við barnabörn. Og þrátt
fyrir allt og allt, var séra Jon
velkominn til föður síns, eftir að
hann aldraður hafði látið af emb-
ætti í Skarðsþingum.
Þáttur er í fyrra bindi minn-
inganna, sem sýnir ljóslega, að
séra Magnús hefur verið gæddur
góðri kímnigáfu. Heitir þátturinn
Kveðjuorð til Breiðafjarðar. Eru
þar góðlátlegar, en um leið kostu-
legar mannlýsingar. Þar ber af
myndin, sem upp er brugðið af
Guðmundi hreppstjóra og danne-
brogsmanni á Hnúki. En sú
mannlýsing og það, sem henni
fylgir, bregður upp mjög skýrri
mynd af kjörum og meðferð þurfa-
linga, sem ráðstafað var að hætti
hrossaprangara liðins tíma, þegar
þeir sviku inn á náungann lítt
nothæfa gallagripi.
Séra Magnús var tvíkvæntur.
Fyrri kona hans var Ingibjörg
Pétursdóttir Eggerz, kaupfélags-
stjóra og bónda í Akureyjum á
Breiðafirði. Hún lézt árið 1898 frá
átta börnum. Ári síðar gekk séra
Magnús að eiga Guðríði Olafsdótt-
ur, ekkju Þorvarðs læknis og
alþingismanns. Séra Magnús helg-
aði kynnum þeirra og hjóna-
bandssælu tvo kafla í síðara bindi
þeirra minninga, sem hér hefur
verið um fjallað. Við lesturinn á
kaflanum um samdrátt þeirra
Root, frá lestrarkennsludeild
Readings-háskóla í Englandi. Ég
nefni hér nokkra kafla úr bókinni,
sem allir eru úr umhverfi fram-
andi íslenskum börnum: Dýra-
garðurinn, járnbrautastöðin, tív-
olí, fjölleikahús o.fl.
Þar sem íslensk börn ferðast í æ
ríkari mæli útfyrir eyjuna okkar
getur það verið mjög gagnlegt
fyrir þau að hafa áður kvnnt sér
Orðabelg sem í máli og skemmti-
legum myndum flytur þeim heil-
mikinn fróðleik um þjóð sem býr
og byggir á annan hátt en við. í
öllu þvi auvirðilega flóði fjöl-
myndabóka sem skellur yfir börn-
in, er hætta á að Orðabelgur verði
tekin sem ein af slíkum bókum.
Það væri miður. Hún er bók sem
þarf að kenna börnum að skoða og
læra af. Þá verður hún þeim í senn
skemmtileg og fræðandi.
Ég vil því sérstaklega vekja
Bðkmenntlr
eftir JENNU
JENSDÓTTUR
séra Magnúsar og frú Guðríðar
minntist ég þessarar vísu Sigurð-
ar Breiðfjörðs:
Hvarmabragð eitt. það undrun
veldur,
innstu smýgur gegnum taug,
það var heitt — ó það var eldur!
þaðan Hf og kraftur flaug
Þau frú Guðríður og séra Magn-
ús eignuðust fjögur börn og
bjuggu í hamingjusömu hjóna-
bandi í 43 ár.
Mjög margt er það í þessu
minningabókum, sem athyglisvert
er, og get ég nú ekki stillt mig um
að ljúka þessu greinarkorni með
einni tilvitnun, sem sýnir, að það,
sem nú er stundum á orði haft um
þá menn, sem þjóðin hefur falið
forsjá sína, er engan veginn til
komið á allra síðustu árum. Það,
sem hér fer á eftir, er að finna á
blaðsíðu 188—189 í síðara bindi
minninganna:
„Hjúaaganum var svo háttað á
öllum fjölda hinna smærri bænda-
heimila, að hjúin að vísu venju-
legast létu að verkstjórn hús-
bænda sinna við hin venjulegu og
sjálfsögðu heimilisstörf og vinnu-
brögð en brugðu á sitt ráð eða
neituðu þegar eitthvað sérlegt bar
að. Jafnvel voru þess dæmi, að hjú
segðu húsbændum sínum til
verka, ef þeim fannst húsbændur
vera hvíltækir, eða eins vel geta
gert sjálfir það er þeir höfðu
fyrirskipað. Jafnvel á ýmsum
stærri heimilum brann þetta við í
meira eða minna mæli, þar sem
verkstjórn var losaraleg og hik-
andi. Það var nú auðséð að nafni
minn hafði fengið uppeldi sitt á
einhverjum slikra heimila. Ekki
duldist mér lengi orsökin að þessu
ástandi. Það var þegar farið að
bera allverulega á fólkseklu þar
eystra á þessum tíma og orsökin
var óttinn við að missa fólkið.
Þessum ótta verður við ekkert
betur jafnað en ótta þingmanna
vorra nú vð að missa kjósendur
sína (hjúin). Og ávextirnir ná-
kvæmlega hinir sömu: „stjórnleysi
á bændabúunum" þá og „stjórn-
leysi á þjóðarbúinu" nú. Ég fann
aldrei til þessa ótta og respekter-
aði hann ekki. Og reyndin varð sú,
að hann var alveg ástæðulaus —
eða réttara sagt, gekk í öfuga átt.
fleiri en einn og fleiri en tveir af
mínum beztu vinnumönnum sögðu
mér eftir á, að þeir hefðu ráðizt til
mín af því að þeir hefðu verið
orðnir þreyttir á að vera þar, sem
þeir aldrei fengju að vita hvað
þeir ættu að gjöra og hvað ógjört
að láta. Þetta sýnir að uppskera
bændanna af hjúadekrinu varð
Öfug við það, sem þeir vonuðu.
Hann var missir álits, trausts og
virðingar hjúanna. Nákvæmlega
sama uppskeran sem Alþingi vort
hefur nú upp borið af kjósenda-
dekri flokka sinna, og með sama
skaða nú fyrir þjóðarbúið, sem
bændurnir áður fyrir sín bú.
Aðeins margfalt storkostlegri og
skaðlegri...“
Svo mörg eru þau orð hinnar
öldnu kempu.
Hecthor Amery og Staphtfí Cartwrtght ^
MyfKtekreyt! oröabók
handa bömum

athygli skóla og foreldra á Orða-
belg fyrir yngri nemendurna.
Að mínu mati væri hún fengur
fyrir íslensk börn búsett í stór-
borgum erlendis, sem þekkja um-
hverfi það er bókin lýsir. Fyrir
þau er hún áreiðanlega til gleði og
gagns.
Nýlega fór ég yfir hana með
íslenskum börnum í annarri
heimsálfu, svo ég mæli hér af
jákvæðri reynslu. Að endingu,
bókin er vönduð í útgáfu.