Morgunblaðið - 27.03.1981, Blaðsíða 13

Morgunblaðið - 27.03.1981, Blaðsíða 13
MORGUNBLAÐIÐ, FÖSTUDAGUR 27. MARZ 1981 13 Magnús Magnússon sérkennslufulltrúi: Hugfötlun Árið 1981 er ár fatlaðra. Líf þeirra fötluðu skal tekið til umfjöll- unar um allan heim að frumkvæði Sameinuðu þjóðanna. Þegar þannig er staldrað við í rás tímans er sjálfsagt um það að ræða, að eitthvað megi betur fara. Þá er fyrst af öllu að gera sér grein fyrir þeim vanda sem um ræðir. Það þarf að brjóta málin til mergjar, skoða hvern þátt fyrir sig, leita eðlis vandans, orsaka og afleiðinga. Eftir það er hægt að vonast til þess, að besta fáanlega lausn komi í dags- ljósið. Ég mun síðan í þessu máli reyna að skoða eina hlið þessa margbrotna vandamáls. Orðin fötlun og fatlaður eru myndhverf orð, sem runnin eru af þeirri rót að vera í fatla. Sá sem er í fatla hefur ekki alla þá hæfni sem þeir hafa, sem ekki eru í fatla. Þessi er viðmiðunin. Að vera fatlaður spannar bilið frá því að vera til flestra hluta hæfur, til að vera nær óhæfur til alls sem aðstæður krefj- ast. Þar með er ég kominn að þeim mælikvarða, sem fötlunin er mæld á — það er átt við þann ramma sem samfélagið hefur smíðað utan um þá tegund lífshátta, sem eðlilegir eru taldir. Inn í þann ramma eru felldir ýmsir smáþættir sem falla hver að öðrum svo úr verður heilleg mynd, eins og púsluspil sem raðað er saman. Þessi mynd hefur orðið til í rás tímans og svarar til þarfa fjöldans. Þegar ég segi fjöldans, þá á ég við það að öll þjóðfélög skiptast í stórum dráttum niður í meirihluta og nokkra misstóra minnihluta- hópa. Fjöldinn er sá meirihluti, sem ræður gerð samfélagsins í höfuð- dráttum og þá um leið því hver staða minnihlutans er. Það lætur að líkum að gerð samfélagsins miðast fyrst og fremst við þarfir meirihlut- ans. Sá sem fellur ekki að þessari þjóðlífsmynd er fatlaður á einn eða annan hátt. Sum samfélög láta hér við sitja, og tilviljun ráða hvernig fötluðum farnast. Önnur breiða yfir vandann, með því að koma hinum fötluðu fyrir á lítið áberandi stöð- um. Enn önnur samfélög reyna að Ieysa málin, með stuðningi til aðlög- unar að samfélagi fjöldans, eða aðlögun samfélagsins að hinum fatl- aða hópi. Við hér á þessu landi erum í síðasttalda hópnum. Þessi afstaða til minnihlutahópanna hefur ótal vandamál í för með sér, sem verður að leysa. Það verður að athuga hvers eðlis fötlun er, hvaða stuðning þarf að veita, hverju þarf samfélagið að breyta til að aðlaga sig vandamál- inu, hvar líður hinum fatlaða best, hvað er mögulegt o.fl. Hér er við hæfi að fara nokkrum orðum um þær kröfur, sem samfélag á borð við okkar gerir til þegna sinna. í fyrsta lagi er ætlast til, að einstaklingarnir sjái fyrir sér sjálfir og stjórni lífi sínu í samræmi við þau lög og þær reglur sem samfélag- inu eru settar. í öðru lagi er ætlast til af hverjum borgara, að hann leggi sitt af mörkum til heildarinnar. Taki óbeinan þátt í rekstri skóla, lög- gæslu, heilsugæslu og samhjálp. Þetta hvoru tveggja útheimtir það, að einstaklingurinn geti unnið fyrir sér, og greitt i sameiginlegan sjóð þar að auki. Nú er það víst að margir fatlaðir einstaklingar upp- fylla þessar kröfur samfélagsins, en aðrir gera það ekki. Hér er eðli og stærðargráða fötlunarinnar ráð- andi. í þriðja lagi er ætlast til þess að einstaklingarnir hafi ekki truflandi áhrif á umhverfi sitt. Valdi einhver truflun með framkomu sinni, vakn- ar fljótt andúð gegn honum, enda eiga aðrir rétt til verndar persónu- helgi sinnar. Þessi grófa flokkun á kröfum samfélagsins á framkomu þegn- anna, leiðir hugann að þeirri stað- reynd að þeir sem ekki geta uppfyllt þær eru að meira eða minna leyti fatlaðir. Eins og áður er að vikið eru fatlaðir af ýmsum toga, en yfirhug- tökin eru tvö í þessu sambandi, hvort með sína undirflokka. í fyrsta lagi er um líkamlega fötlun að ræða. Hún er í flestum tilvikum mjög áþreifanleg og aug- ljós. Orsakir hennar eru margar, og stærð argráður einnig. Hér eru undirflokkarnir: sjónskerðing, heyrnarskerðing og hreyfihömlun. Orsakir geta verið erfðaeiginleikar, sjúkdómar eða slys, og afleiðingarn- ar nær því algjör lömun eða minni háttar helti, og allt þar á milli. í öðru lagi er um andlega fötlun að ræða. Hún er oft ekki eins augljós við fyrstu sýn, en er engu að síður jafnmikil staðreynd. Orsakir andlegrar fötlunar eru líka margar, og stærðargráður mjög mismunandi. Hér er þó nauðsynlegt að greina á milli tveggja höfuðorsaka, geðsýki annars vegar og greindarskerðingar hins vegar. Hvoru tveggja veldur fötlun en þó sitt með hvorum hætti. Sú fötlun, sem ég geri hér að umræðuefni er greindarskerðing, ég vildi gjarnan nefna það hyggjuhöml- un. Hér er dreifing getu svo mikil, að erfitt er að tala um alla í sömu andrá. Af- þeim ástæðum hefur þessari fötlun verið skipað niður í undirflokka eftir getu einstakl- inganna til þess að svara kröfum samfélagsins. Hér er býsna mikill munur á, allt frá algjöru bjargarleysi, til mögu- leika þess að standast kröfurnar sem sam félagið gerir, með dálítilli að- stoð. Sá hópurinn sem verst er settur er 0,4% af þjóðinni. Ef gróft er reiknað er hér um 900 einstaklinga að ræða á öllu landinu. Óhætt er að fullyrða að þessir einstaklingar geta aldrei bjargað sér í samfélaginu. Annar hópur sýnu betur settur og með minni fötlun eru þeir, sem geta svarað kröfum samfélagsins að hluta til ef aðstoð er veitt við hæfi. Þessi hópur er um 2,5% þjóðarinnar. Hér er því um allstóran hóp fatlaðra að ræða. Ef gróft er reiknað eru þetta 5700 einstaklingar hér á landi. Hér er minnihlutahópur sem ekki getur svarað öllum kröfum samfélagsins að öllu leyti — og sumir að mjög litlu leyti vegna fötlunar sem stafar af greindarskerðingu. Þetta eru 6600 manns — börn og fullorðnir sem búa við þessa tegund fötlunar. — Hér er sennilega fremur vantalið en oftalið. Afstaða samfélags okkar til minnihlutahópa er sú, að búa þeim þá bestu aðstöðu, sem við höfum vit til. Menn greinir hins vegar á um það, hvernig til tekst á því sviði. Vandinn með aðstoð við minnihluta- hópa er ekki allsstaðar jafn mikill. Þar sem hópurinn getur sjálfur gert upp hug sinn um það, hvernig hann vill lifa sem hópur, eða einstaklingar — við hverja þeir vilja hafa sam- neyti — hvar þeir vilja vinna og hvar þeir vilja verja tómstundum sínum — þar er vandinn oft aðeins fjárhagslegur. Ég segi aðeins fjár- hagslegur til að leggja sérstaka áherslu á það, að annar vandi þessara hópa er margfaldur á við fjárhagslegan vanda. Þeir greind- arskertu tilheyra þeim hópum þar sem vandinn er mestur. Meirihlutinn vill að minnihlutanum líði vel, eins og áður er sagt, og dregur þá gjarna ályktanir af því, hvað honum fellur best í geð — hvað honum þykir mest gaman, og hvar honum líður best sjálfum. Sú spurning hlýtur að vakna, hvort það sé alveg víst, að minni- hlutahóparnir hugsi eins og meiri- hlutinn, og hafi sömu tilfinningar og hann. Ef grannt er skoðað er ekki til sá meirihluti sem hefur sömu skoð- anir á öllum málum — þess vegna stofnum við til félagsskapar með litlum hóp, og vináttu með enn minni hóp manna. Það sem hér ræður er það, sem menn eiga sameiginlegt. Menn verða að hafa ánægju af því að vera saman. Menn verða að finna sinn sálufélaga ef þeim á að líða vel. Það lögmál verður að gilda, að menn finni einhvern við sitt hæfi. Hingað til hefur meirihlutinn hugsað fyrir þá greindarskertu. Meirihlutinn hefur viljað hafa vit fyrir þeim. Hann hefur viljað ákveða, hvað þeim væri fyrir bestu — hvernig lífi þeir skyldu lifa — hvar þeir ættu að vinna og hverja þeir ættu að umgangast. Stundum kemur fram ákveðinn tvískinnungur þar sem hugmyndir — eða eigum við að segja hugsjónir stangast á við veruleikann. Sem dæmi má nefna, að menn tala um algera blöndun fatlaðra og ófatlaðra í störfum, en aðhyllast þo verndaða vinnustaði. Menn tala um algera félagslega blöndun, en aðhyllast þó sambýli fatlaðra. Þessi tvískinnungur verður að hverfa, og allir verða að horfast í augu við það, að það eitt er æskilegt sem er mögulegt. Þegar við sem tilheyrum meiri- hlutanum setjumst niður til þess að hugsa fyrir þá sem við teljum að geti það ekki sjálfir, þurfum við að temja okkur þá auðmýkt, sem til slíkra hugleiðinga þarf. Við verðum að bera fulla virðingu fyrir tilfinning- um þeirra, sem við viljum aðstoða — eins og þær eru — jafnvel þótt við óskum þess að þær væru eitthvað líkari okkar eigin tilfinningum. Við þurfum að rækta með okkur næmleik fyrir þörfum og þrám þessara einstaklinga. Þessar þarfir koma oftar fram í atferli en í orðum. Fötlun hins vangefna manns kem- ur fram í ýmsum myndum. Algeng störf geta verið honum ofvaxin vegna þess, að inn í þau fléttast huglægir þættir svo sem ákvörðun magns, tíma eða vegalengdar. Þessi hyggjuhömlun veldur því, að oft eru það aðeins mjög einföld störf sem greindarskertir valda, þótt líkams- burðir séu nægir. Hitt er svo annað mál, að oft eru einnig líkamlegar. fatlanir til trafala. Oft falla greindarskertir einstakl- ingar ekki inn í keðjuverkandi störf almennra vinnustaða, og einangrast því í starfrænum skilningi. Þeim er þá fengið verk að vinna einum sér. Stundum kann þetta að vera besti kosturinn, en hér þarf aðgátar við. Einn snarasti þáttur þess, að manni líði vel í vinnu og leik er félagsleg blöndun. Greindarskertir hugsa öðruvísi en fjöldinn, og tjá sig öðruvísi. Þeir virðast ekki gera sér grein fyrir öllum blæbrigðum í hugsun hins ófatlaða manns, sem oft lætur sér nægja að segja ekki allan sannleik- ann. Þeir kunna ekki að velja og hafna, þegar mál eru rædd. Af þeim sökum geta þeir sagt eitt og annað, sem öðrum finnst að betur væri ósagt. Við getum kallað þetta ein- lægni hins greindarskerta. Sé greindarskerðing mjög mikil er tjáningarformið ekki orð heldur athöfn, hnippingar, fliss og grettur. Af framansögðu er réttmætt að tala um félagslega fötlun greind- arskertra. Þeir geta ekki tekið þátt í félagslífi, og samskiptum hinna ófötluðu á jafnréttisgrundvelli. Þeim er oft vel tekið. Þeim er sýnd hjálpsemi — en einnig er það til, að þeim sé sýnt afskiptaleysi. Sú félags- lega einangrun sem af þessu getur leitt, hlýtur að kasta skugga á líf þessara einstaklinga. Hver er þá framtíðarsýnin fyrir þennan hóp? Eru til starfsmöguleik- ar fyrir alla hyggjuhamlaða, sem einhverju valda. — Störf sem geta gefið lífi þeirra þá fyllingu, sem starfsgleði veitir? Eiga þeir mögu- leika til að hnýta kunningja- og vináttubönd á sama grunni, og þeir sem ekki eru greindarskertir? Þes.s- um spurningum verður að svara játandi. En til þess að svo geti orðið, þarf meirihluti samfélagsins að við- urkenna hópinn eins og hann er — án fordóma. Það þýðir það, að tilraunir til að láta þessa einstakl- inga leika hlutverk, sem þeir valda ekki, eru ekki raunhæfar eða fram- kvæmanlegar. Þeim verður að gefast kostur á þeirri stöðu í samfélaginu, sem hæfir þeim. Til þess má ekkert spara. Til þess að þetta megi takast, vil ég benda á það eina ráð, sem ég þekki, en það er að hinn ábyrgi meirihluti rækti með sér næmleik til að skynja þarfir greindarskertra, sem birtast frekar í táknferli at- hafna en orðum, og temja sér lotn- ingu fyrir þeim sem einstaklingum. Alþjóðleg bílasýning — International Motor Show dagana 27. marz — 5. apríl í Sýningahöllinni að Bíldshöfða Opnum í dag kl19k00n

x

Morgunblaðið

Beinir tenglar

Ef þú vilt tengja á þennan titil, vinsamlegast notaðu þessa tengla:

Tengja á þennan titil: Morgunblaðið
https://timarit.is/publication/58

Tengja á þetta tölublað:

Tengja á þessa síðu:

Tengja á þessa grein:

Vinsamlegast ekki tengja beint á myndir eða PDF skjöl á Tímarit.is þar sem slíkar slóðir geta breyst án fyrirvara. Notið slóðirnar hér fyrir ofan til að tengja á vefinn.