Morgunblaðið - 27.11.1981, Side 9

MORGUNBLAÐIÐ, FÖSTUDAGUR 27. NÓVEMBER 1981
41
Þorsteinn Sigurðsson
Um
menntamál
fatlaðra
í þessu stutta yfirliti um
menntunarmál fatlaðra verð ég að
fara fljótt yfir sögu, drepa laus-
lega á sum veigamikil atriði en
láta margs ógetið sem vert væri að
nefna.
Orðið fatlaður nota ég í þessari
grein um þá einstaklinga sem eiga
við mikla örðugleika að etja í
daglegu lífi sakir alvarlegra galla
á einhverjum mikilvægum líffær-
um. Það á sem sé jafnt við um
hreyfihamlaða, blinda, vangefna
og geðsjúka svo dæmi séu nefnd.
Eðli meinsins eða stig veldur
ekki lengur mismun í menntun-
arsamhengi þar sem allir, undan-
tekningarlaust, eiga nú rétt á
kennslu við sitt hæfi lögum sam-
kvæmt.
Menntunarhugtakið hefur einn-
ig verið rýmkað verulega á undan-
förnum árum og er ekki lengur
eingöngu miðað við það hefð-
bundna bóklega og verklega skóla-
starf sem flestir þekkja af eigin
raun; bæst hefur við þjálfun ýmiss
konar færni sem ekki þarf að gefa
gaum hjá heilbrigðum. Dæmi um
þetta er þegar fötluðum nemend-
um er kennt að matast, klæða sig
eða bera sig um. Af þessu leiðir
einnig að kennsluna annast nú
fleiri en kennarar og hún getur
farið fram víðar en í skólum.
Enn er þess að geta að aldur
nemenda ætti ekki að skipta máli
lengur. Þó enn skorti að vísu
nægilega skýr lagafyrirmæli, þá
verður þess naumast langt að bíða
að almennt verði viðurkennd
nauðsyn þess að fatlaðir njóti
kennslu eftir þörfum allt frá
bernsku til elliára.
Gróflega er hægt að skipta
námstímabilunum í fernt: for
skólastig frá fæðingu, ef svo ber
undir, og til skólaskyldualdurs,
grunnskólastig frá 7—15 ára ald-
urs, starfsnámsstig eftir að skyldu-
námi lýkur og fullorðinsfræðslu
sem þá tekur við allt til elliára.
Endurmenntun þeirra einstakl-
inga sem fatlast á fullorðinsaldri
þarf auðvitað að rúmast innan
þessa kerfis.
Við skulum víkja fyrst að
grunnskólastiginu sem á sér
lengsta sögu hér á landi sem ann-
ars staðar.
Það eru nær 114 ár síðan
kennsla fatlaðra hófst á íslandi að
tilhlutan yfirvalda. Það var
kennsla daufdumbra eins og það
hét á þeim tíma. Séra Páll Pálsson
var skipaður málleysingjakennari
4. september árið 1867 eftir að
hafa stundað nám í slíkri kennslu
í Kaupmannahöfn. Blindrakennsl-
una má rekja aftur til ársins 1932,
og var það Blindravinafélagið sem
þar átti frumkvæðið. Fyrsti vísir-
inn að kennslu vangefinna verður
til árið 1930, þegar Sesselja Sig-
mundsdóttir setti á fót vistheimil-
ið að Sólheimum í Grímsnesi.
Á kreppuárunum og stríðsárun-
um gerðist fátt á þessu sviði, en
laust eftir stríðslokin kemst aftur
nokkur skriður á menntunarmál
fatlaðra. Ég nefni hér aðeins
breytinguna á kennslu heyrnleys-
ingja skömmu eftir stríðslok;
stofnun Kópavogshælis 1952;
Skálatúnsheimilisins 1954; fyrsta
dagheimilis Styrktarfélags van-
gefinna, Lyngáss 1961; Höfðaskóla
1961; skóla Styrktarfélags lam-
aðra og fatlaðra í Reykjadal 1969
og Skóla fjölfatlaðra 1972.
Langstærsta skrefið í menntun-
armálum -fatlaðra er þó stigið 1.
júní árið 1977 þegar gefin er út af
menntamálaráðuneytinu reglu-
gerð um sérkennslu, þar sem kveð-
ið er á um skipan mála
Með þessari reglugerð og eftir-
farandi framkvæmd hennar verða
þáttaskil. Sérskólar eru formlega
settir á laggirnar í tengslum við
meðferðarstofnanir og vistheimili,
9g farið er að efla þá að starfsliði.
í dag eru sérskólarnir 11 talsins:
Öskjuhlíðarskólinn er aðalstofnun
ríkisins skv. grunnskólalögum
fyrir þroskaheft og fjölfötluð börn
og Heyrnleysingjaskólinn fyrir
heyrnarskerta og alvarlega mál-
hamlaða. Báðir þessir skólar
þjóna öllu landinu og hafa deildir
fyrir forskólabörn og starfsnáms-
eða framhaldsdeildir eftir að
skyldunámi lýkur, svo og athugun-
ar- og sérfræðideildir. Fyrir and-
eftir Þorstein
Sigurösson
cand. pœd. spec.
lega þroskahefta eru auk þess 7
þjálfunarskólar víðs vegar um
landið og loks eru tveir skólar
fyrir geðsjúk börn og börn með
afbrigðileg félagstengsl. E.t.v.,
kemur best í ljós hver breyting
varð með tilkomu reglugerðarinn-
ar ef bornar eru saman tölur um
nemenda- og kennarafjölda áður
en hún tók gildi og fjórum árum
síðar.
Skólaárið 1976—1977 nutu sam-
tals 374 nemendur kennslu í sér-
skólum og stofnunum á vegum
ríkisins og annarra aðila. Kennar-
ar miðað við heilar stöður, voru 67
talsins. Þetta skólaár voru sem sé
5—6 nemendur á bak við hverja
kennarastöðu.
Á skólaárinu 1980—1981 var
fjöldi nemenda í sérskólum ríkis-
ins samtals 358, eða 9 nemendum
færra en fyrir fjórum árum. Hins
vegar voru kennarar í vetur 117
talsins, miðað við heilar stöður.
Þeim hafði sem sé fjölgað um 50,
þrátt fyrir fækkun nemendanna.
Það er 75% aukning, og var með-
altal nemendafjölda á bak við
hverja kennarastöðu 3 í vetur sem
leið.
Auk þessa voru í sérskólunum
50 aðstoðarmenn við kennsluna,
ennfremur sérfræðingar i 7 heil-
um stöðum, þ.e.a.s. sjúkraþjálfar-
ar, læknar, félagsráðgjafar og
sálfræðingar. Hér er einnig um
verulega aukningu á mannafla að
ræða.
Varla þarf getum að því að leiða
að þessi stórfellda aukning á
starfsliði hefur haft mikil áhrif á
gæði þeirrar þjónustu sem sér-
skólarnir láta nemendum sínum í
té.
Þetta var um þá sérkennslu sem
fram fer utan almennu grunnskól-
anna. Innan almennu grunnskól-
anna er einnig á ferðinni talsverð
kennsla fatlaðra. Sú stefna er
ríkjandi hér á landi að kennsla
fatlaðra nemenda skuli fara fram
í almennum skólum sé þess nokk-
ur kostur. Um þá stefnu, þ.e.a.s.
blöndun fatlaðra nemenda í al-
mennum skóla, vil ég segja þetta:
Því aðeins hefur blöndun fatlaðra
gildi að um sé að ræða raunveru-
lega félagslega aðild hinna fötluðu
að skólasamfélaginu. Þá er blönd-
unin eftirsóknarverð og að henni
ber að stefna, en geti ekki orðið
um eðlileg félagsleg tengsl að

„Því aðeins hefur
blöndun fatlaðra gildi
að um sé ad ræða raun-
verulega félagslega að-
ild hinna fötluðu að
skólasamfélaginu. Þá er
blöndunin eftirsóknar-
verð og að henni ber að
stefna, en geti ekki orð-
ið um eðlileg félagsleg
tengsl að ræða, svo og
ef hætta er á að ein-
staklingarnir njóti ekki
nægilega sérhæfðrar
kennslu í almennu skól-
unum, þá hentar blönd-
unin ekki og aðgreining
í sérskóla er betri.“
ræða svo og ef hætta er á að ein-
staklingarnir njóti ekki nægilega
sérhæfðrar kennslu í almennu
skólunum, þá hentar blöndunin
ekki og aðgreining í sérskóla er
betri. Eg minni á að aðgreining í
sérskóla hefur það márkmið að
hæfa nemendur til aðildar að sam-
félaginu að skólanáminu loknu.
Hitt er jafnnauðsynlegt að hafa í
huga að misheppnuð skólavist
fatlaðra nemenda í almennum
skóla getur hindrað aðild þeirra
að samfélaginu þegar skóla lýkur.
í menntunarmálunum er aðeins
það besta nógu gott fyrir fatlaða,
og á því sviði sem öðrum er hið
besta ekki alltaf hið almenna held-
ur hið sérha'fða. keynslan sýnir að
það fer mjög eftir eðli og stigi fötl-
unarinnar hversu langt tekst að
komast í átt til félagslegrar blönd-
unar. Alls staðar virðist hafa
gengið vel að blanda hreyfihöml-
uðum nemendum. Tæknilega er
gerlegt að yfirstíga örðugleika
hinna hreyfihömluðu við að bera
sig um eða leysa af hendi venjuleg
skólastörf, annaðhvort með tækni-
búnaði eða með hjálp aðstoðar-
fólks.
Það er jafnvel hægt að láta í té
sjúkraþjálfun og iðjuþjálfun í
venjulegum skóla. Hér er fyrst og
fremst um að ræða skipulagsað-
gerðir sem kosta fé. Ánnar er
vandinn raunar ekki. Svipuðu
máli gildir um blinda og sjón-
skerta nemendur, ennfremur þá
heyrnarskerta sem hafa nýtanleg-
ar heyrnarleifar. Þar þurfa þó að
koma til sérhæfð námsgögn og
tæknibúnaður auk sérkennara.
Allmikla sérstöðu hafa heyrn-
arlausir nemendur sem lítt nýtist
talmál til tjáskipta. Þeim gagnast
hvorki námsvist né félagsskapur í
almennum skóla þar sem talmálið
er lykilatriði. Tilraunir til blönd-
unar þeirra geta meira að segja
einangrað þá frá eðlilegum félags-
legum samskiptum sem þeir ættu
ella kost á í heyrnleysingjaskóla.
Hér kemur m.a. til táknmálið og
þeir möguleikar sem það merki-
lega tjáskiptakerfi býður upp á.
Um alvarlega vangefna nem-
endur er þá sögu að segja að til-
raunir til að tryggja þeim félags-
lega aðild að almennu skólasamfé-
lagi hafa ekki tekist eins og vonir
stóðu til. Þessu veldur eðli fötlun-
arinnar. Þar er sem sé um að ræða
almennt vanhæfi til náms og
tjáskipta; þ.e.a.s. örðugleika við
skynjun, úrvinnslu þess skynjaða,
sundurgreiningu þess, flokkun
vitneskjunnr, geymd hennar,
táknun og tjáningu. Af þessu leið-
ir svo mikla félagslega örðugleika
að virk aðild að samfélaginu er
afar torveld, svo ekki sé meira
sagt.
Það sem oft vill gleymast í um-
ræðunni um blöndun vangefinna
nemenda er það, að til þess að þeir
geti tileinkað sér þá kunnáttu og
færni, sem hæfileikar þeirra leyfa,
og þeir þurfa svo mjög á að halda
þegar út í lífið kemur að loknu
skólanámi, verða þeir að vera í
einhvers konar aðgreindum náms-
aðstæðum í skóla.
Ég fyrir mitt leyti styð eindreg-
ið það sjónarmið sem Nils Sund-
berg, einn af sérfræðingum Sam-
einuðu þjóðanna um menntun-
armál fatlaðra, setur fram með
þessum orðum:
„í skólamálum þörfnumst við
bæði-og-afstöðu; einnig þegar um
blöndun og aðgreiningu er að
ræða. Mín trúarjátning er: blönd-
un þar sem hún er möguleg og að-
greining þar sem hún er naudsyn-
leg, en aðeins þar sem hún er tví-
mælalaust nauðsynleg.
Einstrengingslegt kerfi getur
hindrað góðan árangur."
Þetta var nú eiginlega innskot
um stefnuna í menntunarmálum
fatlaðra að því er lýtur að blöndun
— aðgreiningu. En við vorum að
tala um sérkennslu fatlaðra innan
almenna grunnskólans. Á skólaár-
inu 1980—1981 voru 28 nemendur í
deildum hreyfihamlaðra, mál-
hamlaðra og blindra í tveimur al-
mennum grunnskólum í Reykja-
vík. Þar voru 9 heilar kennara-
stöður og fimm aðstoðarmenn við
kennsluna að auki.
Þessar deildir eru algerlega
kostaðar af ríkinu eins og sérskól-
arnir. Munurinn er sá að þessir
nemendur eiga kost á félagslegri
aðild að venjulegu skólasamfélagi,
þar sem fötlun þeirra er þess eðlis
að slíkt er gerlegt.
Séu taldir saman þeir nemendur
sem njóta kennslu í sérskólum og
sérdeildum á vegum ríkisins eru
þeir samtals 386 eða rétt um 1%
heildarnemendafjöldans í grunn-
skólum á landinu.
Af þessari tölu má ráða að all-
margir fatlaðir nemendur eru inn-
an hins almenna kerfis, og njóta
þar sérkennslu að því marki sem
hvert fræðsluumdæmi er fært um
að veita, en það er ákaflega mis-
munandi eftir aðstæðum. Svo
dæmi sé tekið af Reykjavík þá eru
þar u.þ.b. 90 nemendur í sérdeild-
um eða 0,7% heildarnemenda-
fjöldans og u.þ.b. 1500 sem njóta
stuðningskennslu í ýmsu formi,
eða 13% nemendafjöldans.
Hér verð ég að fella talið um
grunnskólastigid, skyldunámið. Frá
þessu stigi hafa á síðustu árum
þróast aðgerðir í báðar áttir ef svo
má segja. Annars vegar niður á
forskólastigið og hins vegar upp á
starfsnámsstigið.
Á síðustu áratugum hafa augu
manna opnast fyrir nauðsyn þess
að ná til fatlaðra barna eins
snemma og unnt er með uppeldis-
legar aðgerðir og þjálfun, en jafn-
framt styðja foreldrana í mikil-
vægu hlutverki þeirra með ýmsum
ráðum.
Hér á landi hefur þróunin á
þessu sviði verið mjög ör, bæði í
sérskólunum og á ýmsum með-
ferðarstofnunum, ennfremur á al-
mennu dagvistarstofnununum.
Enn er þó þörf á átaki til þess að
koma foreldraráðgjöfinni og með-
ferðinni í viðunandi horf, einkum
að því er varðar heildarstjórnun
og hagkvæmt skipulag skráningar
og greiningar. Enginn vafi leikur
á því að einmitt á forskólastiginu
er unnt að ná verulegum árangri
með aðgerðum sem sumar hverjar
kosta lítið fé en væru ómetanlegar
fyrir viðkomandi einstaklinga og
samfélagið í heild.
Á starfsnámsstiginu hefureinn-
ig orðið merkileg þróun á síðari
árum, t.d. í Bjarkarási, á Sólborg á
Akureyri, í starfsdeild Öskjuhlíð-
arskólans og framhaldsdeild
Heyrnleysingjaskólans. Náðst
hafa góð tengsl við atvinnulífið og
möguleikarnir til fjölbreyttari
starfsmenntunar hafa aukist.
Hins vegar eru á þessu sviði mörg
óleyst vandamál sem ekki gefst
tími til að tíunda hér, en mikil
nauðsyn er á að finna skynsamleg-
ar lausnir á. Á sviði fullorðins-
fræðslunnar hafa ýmsir aðilar
einnig verið að þreifa sig áfram,
en á því sviði skortir skipulagn-
ingu og fjármögnun. Endurmennt-
un einstaklinga sem fatlast á full-
orðinsaldri er einnig kapítuli sem
ekki vinnst tími til að ræða að
þessu sinni.
Að lokum vil ég segja þetta:
Þrátt fyrir margt jákvætt í þróun
menntamála fatlaðra til þessa eig-
um við enn langt í land með að
koma upp skilvirku menntakerfi
fyrir fatlaða á öllum aldri.
Mín skoðun er sú að forgangs-
verkefnið á þessu sviði sé áfram-
haldandi uppbygging sérskólanna
— ekki með það að markmiði að
fjölga nemendum þeirra, þó það
megi ekki gleymast að tilteknir
fámennir hópar fatlaðra, t.d. ein-
hverf börn, fá nú hvergi þá sér-
kennslu og uppeldislegu umönnun
sem þeir eiga rétt á. Nei, sérskól-
ana þarf að gera að sérfræðilegum
miðstöðvum, jafnframt því að
vera meðferðarstofnanir, svo þeir
verði þess umkomnir að vera fag-
legur bakhjarl almennu dagvist-
arstofnananna, grunnskólanna og
framhaldsskólanna svo þessar al-
mennu þjónustustofnanir geti
veitt sem flestum fötluðum
menntunartilboð við hæfi innan
sinna vébanda. Því miður búa
margir sérskólanna enn við alls-
endis óviðunandi aðstæður varð-
andi húsnæði, búnað og sérhæfða
starfskrafta. Ég get ekki stillt mig
um að nefna dæmi um það síðast-
nefnda hér að lokum.
Til þess að fást við erfiðasta
vandann á sviði uppeldis og
kennslu fatlaðra þarf meðal ann-
arra háskólamenntaða sérfræð-
inga í uppeldis- og sálarfræði sem
bæði hafa staðgóða þekkingu á
eðli afbrigðilegrar þróunar, kunna
vel til greiningarstarfa og eru
þjálfaðir í meðferð á tilteknum
sviðum.
Slíkir sérfræðingar eiga auðvit-
að að vinna sjálfir með hina fötluðu
nemendur á meðferðarstofnunum
og í skólum. Þar eiga þeir ásamt
öðru starfsliði: sérkennurum,
kennurum, fóstrum, þroskaþjálf-
um, sjúkraþjálfurum, iðjuþjálfum
o.s.frv. að vinna greiningarstörf,
móta kennslu- og meðferðaráætl-
anir og síðast en ekki síst taka
virkan þátt í að framkvæma þær.
Það hörmulega er að enginn
sérskóli hefur heimild til að ráða
slíkan starfskraft. Það sama gildir
auðvitað um almenna skóla þar
sem nemendum með sérþarfir er
kennt.
Svo hlálegt sem það er þá eiga
slíkir langskólagengnir sérfræð-
ingar greiðan aðgang að störfum
við framhaldsskóla til að kenna
unglingum ágrip af almennri sál-
arfræði á sama tíma og stjórnvöld
meina sérskólum og meðferðar-
stofnunum að ráða þessa menn til
starfa við krefjandi kennslu og
meðferð þar sem ætla má að
menntun þeirra nýtist. Slíkt sem
þetta auðveldar okkur ekki að efla
gæði starfsins í sérskólunum og
meðferðarstofnununum.
Ég beini því til baráttumanna
fyrir jafnrétti fatlaðra til náms að
láta m.a. þetta mál til sín taka á
ári fatlaðra.