Morgunblaðið - 03.04.1982, Blaðsíða 25

24
MORGUNBLAÐIÐ, LAUGARDAGUR 3. APRÍL 1982

f|tÍ| ^
tt^Vj slcíö
<r
/í$V
>
//áÁÍm
í/
*#L / Sý-r
/^VVw'V K*Hwh% wAw^i’ K+n;í^Á»~«. .
/t^vv M«*v M^Ý^y m7' /.t.*i~«.4 fjj/c*** _ k*ÁM
W/ÍL «S» ‘ÚtPL*. %>é*r 'ríMvA M<a
ÍM **a. á|iH^yw —7 !/hf-7í*4/iy<
' Uuli£V>\ (\CJL ~~ _fö*S-4Jty j*
b* nrf *s /r? ftört’ S>
/#(. l/Í^ÍMv tsj, K*. vvt^-v, ,
.ývévv***.
X.
Skrá frá 1767 um verkafólk á Innréttingum Skúla Magnússonar (upp- Bréf Jóhannesar Kjarvals til Guðbrands Magnússonar forstjóra, dags. 5.
haf).
apríl 1919. Úr bréfasafni Guóbrands í Þjóóskjalasafni.
sameiginlegu yfirvalda er þó
aðeins til frá árunum
1873—1904, þ.e.a.s. landshöfð-
ingjatímabilinu.
3. Skjalasafn amtmannsins yfir
suður-og vesturamtinu. — Vera
má þó, að skjöl hins gamla vest-
uramts hafi fylgt skjölum þessa
nýja amts.
4. Skjalasafn biskups. — í því safni
eru mörg hin elstu skjalagögn,
sem varðveitzt hafa hér á landi.
5. Skjalasafn landfógeta. — Land-
fógetaembættið var stofnað
1683 og er því elzt þeirra emb-
ætta, sem sett var á laggirnar,
þegar embættiskerfi einveldis-
ins var komið á hér á landi á
árunum milli 1680 og 1690. Fátt
eitt skjala þess embættis er þó
eldra en frá því um 1750, er
Skúli Magnússon varð landfóg-
eti. Embættið hélzt til 1904, er
heimastjórn komst á hér á
landi.
6. Skjalasafn hins umboðlega
cndurskoðanda.
Hvert og eitt þessara skjala-
safna skyldi fá sérstakt herbergi á
dómkirkjuloftinu, og átti hver
hinna virðulegu embættismanna,
sem söfn þessi heyrðu undir, að
sjá um vörzlu síns safns.
„Og þar að auki er,“ segir enn-
fremur í auglýsingunni:
„7. sérstakt herbergi gjört til
.að geyma í eldri skjöl frá skjala-
söfnum embættismanna út um
land, og skal það safn lagt undir
stjórn landshöfðingjaritarans.“
Af því, sem síðar gerðist í mál-
um Landsskjalasafnsins, má ráða,
að í 7. lið auglýsingarinnar hafi
einkum verið gert ráð fyrir skjala-
gögnum frá embættum sýslu-
manna. Skjalasöfn prófasta og
einstakra kirkna máttu enn um
sinn bíða betri tíma.
Það er mikið undrunarefni, þeg-
ar skyggnzt er öld aftur í tímann
til stofnunar Landsskjalasafnsins,
að ekki er gert ráð fyrir neinum
sérstökum skjalaverði til að sjá
um safnið. Starfslið þeirra emb-
ætta, sem í hlut áttu, var fámennt,
svo að lítill eða enginn tími hefur
unnizt til að sinna gömlum skjöl-
um, þó vinnudagur væri langur. A
þessu var ekki ráðin bót fyrr en
komið var fast að aidamótum.
Ekki var heldur úr miklum fjár-
munum að moða.
ÁrferÖi 1882
Þess vegna er einnig fróðlegt að
gefa því gaum, hvernig áraði hér á
landi, þegar Landsskjalasafnið
var stofnað. Alkunnug eru þau
miklu harðindi, sem gengu yfir
landið á níunda áratug 19. aldar.
Árið 1882 er þó sérstaklega i
minnum haft. Frá áramótum var
veturinn þó bærilegur. En sumar-
ið er eitt hið kaldasta, sem sögur
fara af hér á landi, enda oft nefnt
„sumarið sem aldrei kom“. Hafís
lá lengi fyrir landi, allt vestan frá
Aðalvík og austur um að Breiða-
merkursandi. Fyrir Norðurlandi
lá ísinn allt sumarið. Ofan á þessi
feiknarlegu harðindi bættist
mannskæðasti mislingafaraldur,
sem gengið hefur yfir landið. Ýtti
þetta árferði mjög undir fólks-
flutninga til Vesturheims, sem
voru miklir á þessu árabili. Það
var því ekki von, að hugsað væri
hátt í menningarefnum, eins og
komið var. Ekki misstu þó allir
kjarkinn, og nokkrar nýjungar
voru að ryðja sér til rúms í sjávar-
útvegi og verzlun. Þegar hér var
komið sögu, voru Læknaskólinn og
tveir fyrstu gagnfræðaskólarnir í
landinu að stíga fyrstu sporin, og
allir þraukuðu þeir af þessi harð-
indi. Sama máli gegnir um nokkra
fyrstu kvennaskólana. Vísir að
barnaskólum var að myndast á
hinum þéttbýlli stöðum, en heild-
arskipulag fræðslumála var þó
ekki enn í augsýn.
Jón Þorkelsson
Með árinu 1900 varð gagnger
breyting á starfsemi Landsskjala-
safnsins, svo að frá þeim tíma, en
varla fyrr, getur safnið talizt til
stofnana. Árið 1899 veitti Alþingi
fé til þess að launa fastan skjala-
vörð við safnið og koma því fyrir í
húsakynnum á efsta lofti Alþing-
ishússins, þar sem Forngripasafn-
ið hafði áður haft húsaskjól, en
flutzt burt einmitt það ár í hið
nýreista Landsbankahús. í þessa
nýju stöðu landsskjalavarðar var
skipaður 8. desember 1899 frá 1.
janúar 1900 að telja doktor Jón
Þorkelsson, sem um áraskeið hafði
setið úti í Kaupmannahöfn og
unnið að margháttuðum ritstörf-
um á sviði sagnfræði og bók-
menntasögu. Telja má, að II.—V.
bindi íslenzks fornbréfasafns séu
m.a. árangur af starfi hans þar, þó
nokkur hluti V. bindis kæmi út
eftir að Jón settist að í Reykjavík.
Seint verður ofmetið, hvílíkur af-
reksmaður Jón varð á sviði ís-
lenzkrar skjalavörzlu. Haustið
1900 var safnið opnað almenningi
í hinum nýju húsakynnum, en að-
eins eina klukkustund þrisvar í
viku, og við það sat næsta áratug.
Húsakynnin í Alþingishúsinu
voru þó engin framtíðarlausn á
húsnæðismálum safnsins. Hún
fékkst ekki fyrr en Safnahúsið við
Hverfisgötu var reist á árunum
1906—1908, en vígt og opnað al-
menningi 28. marz 1909. Fékk
skjalasafnið nú margfalt húsrými,
miðað við fyrra ástand í þeim efn-
um. Nægðu þessi húsakynni vel
nokkra áratugi, þó að nú hafi
safnið fyrir langalöngu sprengt af
sér haminn.
Flutt í Safnahúsið
Hinn 10. ágúst 1900 setti lands-
höfðingi skjalasafninu allítarlega
reglugerð, þar sem öllum embætt-
ismönnum og opinberum stofnun-
um var gert að skyldu að afhenda
Landsskjalasafninu öll skjöl og
embættisbækur, sem eldri væru
en 30 ára. Með nýrri reglugerð 27.
maí 1911 var ákveðið, að afhend-
ingarskylda skyldi taka til allra
þeirra skjala og embættisbóka,
sem eldri væru en 20 ára. Var það
ákvæði endurtekið í reglugerð um
Þjóðskjalasafn frá 13. janúar
1916, settri á grundvelli laga frá 3.
nóvember 1915, sem gengu í gildi
1. janúar 1916. í þeim var löghelg-
að nafniö Þjóðskjalasafn íslands í
stað hins eldra nafns Landsskjala-
safns. Þótti sumum sú nafnbreyt-
ing djarfræði á sínum tíma. Ný
lög voru sett um Þjóðskjalasafn
17. mars 1969, en engin reglugerð
hefur verið sett á grundvelli
þeirra laga, svo reglugerðin frá
1916 verður að teljast enn í gildi,
enda er hætt við, að framkvæmd
nýrrar reglugerðar verði nokkrum
örðugleikum bundin fyrr en hús-
næðismál safnsins ráðast á betri
veg.
Þó að hinni ströngu afhend-
ingarskyldu reglugerðar hafi aldr-
ei verið unnt að framfylgja út í
æsar, óx safnið ört frá aldamót-
um. Til viðbótar þeim skjalasöfn-
um æðstu embætta, sem geymd
voru á dómkirkjuloftinu, tóku nú,
fyrir röggsamlega eftirgangsmuni
hins nýja landsskjalavarðar, einn-
ig umvörpum að berast skjöl og
embættisbækur úr skjalasöfnum
embættismanna úti um land, eink-
um sýslumanna og sóknarpresta,
sem margir hverjir höfðu undir
höndum aldagamlar embættis-
bækur: dómabækur, manntals-
bækur og skiptabækur sýslu-
manna, prestsþjónustubækur,
sóknarmannatöl og kirkjustólar
(kirkjureikningabækur) presta og
vísitazíubækur prófasta, en einnig
bréfaskipti þessara sömu aðila,
svo sérstök dæmi um skjalagögn
þessara embætta séu nefnd. Reynt
var að gera þessar ómetanlegu
heimildir þjóðarsögunnar að-
gengilegar sem fyrst fyrir fræði-
menn og aðra gesti safnsins með
bráðabirgðaröðun og bráðabirgða-
skrám, sem gefnar voru út á
fyrsta áratug þessarar aldar, eða
nánar tiltekið 1903—1910, allar
eftir dr. Jón Þorkelsson, og nefnd-
ust einu nafni Skrá um skjöl og
bækur í Landsskjalasafninu í
Reykjavik. Sumar þessara bóka
halda enn gildi sínu með innfærð-
um viðbótum, en aðrar hafa verið
endurnýjaðar að nokkru eða öllu
leyti með nýjum skrám, ýmist út-
gefnum eða vélrituðum.
Skjalaheimt
frá Danmörku
Eins og málum var háttað um
aldamótin, hlutu öll skjöl um
æðstu stjórn landsins öldum sam-
an að liggja úti í Kaupmannahöfn.
En þegar ísland fékk heimastjórn
árið 1904 og stjórnarráð var stofn-
að í Reykjavík, þótti eðlilegt, að
afhent væri til landsins skjalasafn
hinnar íslenzku stjórnardeildar og
Íslandsráðgjafans í Kaupmanna-
höfn, sem farið höfðu með ís-
landsmál síðan 1849. Var það sent
hingað þegar árið 1904 og geymt
til ársins 1915 í stjórnarráðinu,
sem þá afhenti það Landsskjala-
safninu. Voru það 235 embættis-
bækur og skjalabögglar.
Enda þótt að þessari skjalaaf-
hendingu væri ágætur fengur, var
hitt þó miklu meira og dýrmæt-
ara, sem þá varð eftir í Ríkis-
skjalasafni Dana af eldri skjölum
og skjalagögnum um íslenzk mál-
efni, allt frá 16. öld — þó að fátt
eitt væri svo gamalt — og fram til