Morgunblaðið - 03.04.1982, Qupperneq 26

MORGUNBLAÐIÐ, LAUGARDAGUR 3. APRÍL 1982
25
LANDSHÖFÐtNGlNN VFR ISLANDI.
ll.VVkj:,V>L. í.y /Sff.
. r?
V , 'J v/tr .r; *
, * ' ; ' '
«‘0 ,/*/*.* Jy/ ýrt/#-''*/'"** / ■/' y- ■ '***"'
/%'/*** * /í M Att-*, * '*■■" ' * cz./,.,
///'> ■— '/.'/ 'y : /« "J: / /
í,yý//. f ' / y S' t' *■'■*'"■*■'
<*y ,£■**/>■* * / / ,/ f í t t ■
/ Z*< ' « "" / *< <'S'ý*< * ry/X* < /< ■ /'
" / //Cá s* '///< .// ',/.'■*,*> A. „• *
**>• v ■ - ••■' • ’
/' / ' i /r-' .
Z' /' ^ ' ' r '/ýx
(pi
/
Z> A: /Z< :-
desember 1899. Skjalið er geymt meðal einkaskjala Jóns í Landsbóka- Vestur-Skaftafellssýslu frá árinu 1915.
safni.
ársins 1848. Þau gögn voru að vísu
ekki í neinu sérstöku skjalasafni,
hliðstæðu skjalasafni íslenzku
stjórnardeildarinnar og íslands-
ráðgjafa 1849—1904, heldur á víð
og dreif: í leyndarskjalasafni kon-
ungs og skjalasafni hinna gömlu
stjórnardeilda á einveldisöld,
einkum kansellís og rentukamm-
ers (sem við gætum kallað lög-
stjórnarráð og fjárstjórnarráð) og
einnig nokkuð í kirkjustjórnar-
ráði. En þegar hér var komið sögu,
höfðu þessi skjalasöfn lengi verið
geymd í Ríkisskjalasafni. Var ekk-
ert áhlaupaverk að skilja íslenzk
skjalagögn frá dönskum og þá
ekki sízt skjölum varðandi Norð-
ur-Noreg, Færeyjar og Grænland,
enda var engum kröfum hreyft um
þess konar skjalaheimt að sinni.
Hins vegar var vakið hressilega
máls á því á árunum 1907—1908,
að skilað yrði úr Árnasafni þeim
skjölum og handritum, sem Árni
Magnússon hafði sannanlega haft
að láni úr íslenzkum embættis-
skjalasöfnum. Alþingi gerði sam-
þykkt um málið, og dr. Jón Þor-
kelsson gekk rösklega fram í að
rökstyðja þær kröfur, eins og hans
var von og vísa. Viðræður við
dönsk stjórnvöld báru engan ár-
angur í það eina sinn, enda var
loft lævi blandið milli þjóðanna
um þær mundir, eins og örlög upp-
kastsins 1908 sýna ljóslega.
Eftir að Island var viðurkennt
fullvalda ríki árið 1918, var aftur
tekið að hreyfa þessu máli og þeim
kröfum þá bætt við, að íslending-
um yrðu afhent þau skjalagögn úr
Ríkisskjalasafni Danmerkur, sem
þar fyndust um málefni íslands.
Var málið rætt ítarlega á fundum
hinnar dansk-íslenzku ráðgjafa-
nefndar 1925—1927 með þátttöku
Hannesar Þorsteinssonar þjóð-
skjalavarðar. Varð niðurstaðan af
fundunum sú, að samið var milli
Islands og Danmerkur 15. október
1927 um skjalaskipti eða gagn-
kvæma afhendingu úr söfnum á
skjölum og skjalabókum. Komu
skjölin frá Danmörku hingað til
lands snemma árs 1928. Mátti sá
samningur í reynd naumast
skjalaskipti kallast, því að fyrir 79
embættisbækur, sem Þjóðskjala-
safn varð þá að skila aftur úr
skjalasendingunni frá 1904, þ.e.
a.s. tillögubókum (forestillings-
prótókollum) og bréfabókum, sem
hvorartveggju hafa fyrir alllöngu
verið filmaðar fyrir Þjóðskjala-
safn, fékk það úr Ríkisskjalasafni
833 skjalabækur og skjalaböggla,
þar á meðal slíka dýrgripi sem
frumritin af Jarðabók Árna
Magnússonar og Páls Vídalín og
manntalinu 1703, úr skjalasafni
hæstaréttar málsskjöl i íslenzkum
málum 1802—1921, úr Konungs-
bókhlöðu safn Alþingisbóka, auk
nokkurra annarra skjalabóka, og
úr Árnasafni 100 fornbréf, flest
skinnbréf frá Hólum, en áður átti
safnið 300 skinnbréf frá Skálholti.
Einnig komu úr Árnasafni fjórar
skinnbækur, þ.á m. elzta varð-
veitta biskupsskjalabókin, bréfa-
bók Jóns Vilhjálmssonar á Hólum
frá fyrri hluta 15. aldar. En hún
ásamt Reykjaholtsmáldaga frá 12.
og 13. öld og Sigurðarregistri,
máldagabók, ritaðri við þrenn
biskupsskipti á Hólum á 16. öld,
sem hvorttveggja var í eigu safns-
ins áður, komið í Landsskjalasafn
með biskupsskjalasafni, meðal
elztu kjörgripa þess.
Annar eins hvalreki hefur
hvorki fyrr né síðar komið á fjörur
Þjóðskjalasafns, enda er „danska
sendingin frá 1928“, eins og þessi
sending er tíðast kölluð, ekki að-
eins sú stærsta, sem safninu hefur
nokkru sinni borizt, heldur heim-
ildasafn um þjóðarsöguna á síð-
ustu öldum, sem sagnfræðingar
verða lengi að vinna úr að fullu.
Fjölmargt er þó eftir í dönskum
skjalasöfnum, sem varðar íslenzk
málefni. Sumt varð, að mati okkar
íslendinga a.m.k., eftir af vangá
1928, og erfitt hefur reynzt að
taka það mál upp að nýju. En hitt
er þó miklu fleira, sem er svo sam-
ofið skjölum hins gamla danska
ríkis, að erfitt er að skilja þar á
milli. Nú á dögum er líka hægur-
inn að útvega mikrófilmur eða
ljósrit af slíkum gögnum, svo það
bagar ekki eins mikið og fyrr að
hafa ekki í landinu sjálfu öll þau
frumgögn, sem við kynnum að
æskja. Þannig hefur Þjóðskjala-
safn nú ekki alls fyrir löngu fengið
xeroxmyndir af 42 bréfabókum og
tveimur bréfadagbókum varðandi
málefni íslands á árabilinu
1683—1848, sem allar urðu eftir í
Höfn 1928, vegna þess að þær hafa
einnig að geyma bréf á víð og dreif
sem varða Finnmörku, Færeyjar
og Grænland. Hins vegar komu
allar bréfadagbækur rentukamm-
ers um íslandsmál frá tímabilinu
1772—1848 með dönsku sending-
unni 1928, enda eru þar einvörð-
ungu skráð bréf um málefni ís-
lands. Einnig hefur safnið á síðari
árum fengið ljósrit af rentu-
kammersskjölum um saltverkið á
Reykjanesi við Djúp á 18. öld,
Ijósrit af Klaustrasögu séra Jóns
Halldórssonar úr Konungsbók-
hlöðu og ljósrit af bréfasafni
Brynjólfs Péturssonar í Lands-
skjalasafni Sjálands, svo nokkuð
sé nefnt.
Önnur frumgögn
erlendis frá
Nokkur frumskjöl hefur Þjóð-
skjalasafnið fengið erlendis frá,
önnur en dönsku sendingarnar.
Fyrirferðarmest þeirra eru skjöl,
sem ríkisskjalavörður Norðmanna
afhenti Þjóðskjalasafni 1974. Þau
eru frá 16., 17. og 18. öld. Höfðu
þau raunar villzt til Noregs frá
Danmörku upp úr 1820, er Danir
og Norðmenn sömdu um skjala-
mál sín upp úr skilnaðinum 1814.
Frá Bandaríkjunum fékk safnið
úr einkaeign elzta dagsetta ís-
lenzka frumbréfið, sem þekkt er.
Það er frá 23. júní 1311. Bréfið er
vitnisburður tveggja manna um
landamerki jarðarinnar Reykja í
Tungusveit. Þetta bréf á sér ein-
kennilega sögu, sem of langt mál
yrði að rekja hér.
Hinn 6. janúar 1978 afhenti
Vilhjálmur Bjarnar í nafni bóka-
safns Cornell-háskóla í Bandaríkj-
unum Þjóðskjalasafni allmörg og
merk handrit Alþingisbóka úr
Fiske-safni. Hafði Vilhjálmur þá
þau ummæli eftir Willard Fiske,
að hann hefði yfirleitt ekki sótzt
eftir handritum við söfnun sína,
því hann hefði talið, að handrit
kæmu allajafna að beztum notum
í upprunalandi sínu.
Á síðastliðnu hausti fékk Þjóð-
skjalasafnið sent að gjöf íslenzkt
frumbréf á skinni, dagsett 13. maí
1501, frá Wells-dómkirkju í Eng-
landi. Enginn hafði þá haft grun
um, að þetta frumbréf væri lengur
til, en gamalt eftirrit þess er til í
Þjóðskjalasafni, og var skjalið
gefið út eftir því á sínum tíma í
VII. bindi Islenzks fornbréfasafns.
Frumritið varð ekki kunnugt fyrr
en á síðastliðnu ári, er gagnger
skráning fór fram á bóka- og
skjalakosti dómkirkjunnar. Voru
skrásetjendur nokkra stund að
ganga úr skugga um, að hér var
um íslenzkt skjal að ræða. Bréfið
er dómur norðlenzkra klerka um,
að Gottskálki biskupi Nikulássyni
skuli leggjast kirkjutíundir í eitt
ár af öllum alkirkjum í Hólabisk-
upsdæmi vegna kostnaðar við
utanlandsför. Ekki er sérlega mik-
ill orðamunur frumrits og eftir-
rits. Þó ber þar á milli um föður-
nafn eins manns, og munur rit-
háttar og orðmynda er verulegur.
Sýnir það glögglega, að eftirrit
kemur sjaldnast fyllilega í stað
frumrits. Ein einkennileg villa er
þó sameiginleg frumriti og eftir-
riti. Ársetning skjalsins er á báð-
um stöðum 1451, sem fær engan
veginn staðizt. Vegna efnis alls
bréfsins og manna, sem við sögu
koma, getur bréfið ekki verið
skrifað um miðja 15. öld.
Færeyingum
afhent skjöl
Þjóðskjalasafnið hefur einnig
reynt að sýna öðrum þjóðum til-
litssemi. I september 1980 voru
Færeyingum afhent nokkur frum-
bréf úr stimtamtmannssafni.
Þessi skjöl varða eingöngu fær-
eysk málefni. Ljósritum af þessum
skjölum var haldið eftir hér. Auk
þess voru Landsskjalasafni Fær-
eyja síðar á sama ári send ljósrit
skjala, sem hér eru geymd og
varða næstum eingöngu færeysk
málefni. ísland er þó stundum tek-
ið þar til samanburðar, og þótti
því ekki verjandi að afhenda
frumritin.
Starfsliö
Starfslið Þjóðskjalasafnsins
hefur lengst af verið mjög fá-
mennt, þó að mikil breyting til
batnaðar hafi orðið á síðustu ára-
tugum. Fram til 1911 var skjala-
vörðurinn, sem skipaður var 1899,
eini fasti starfsmaður safnsins.
Frá 1911 til 1938 hafði lands-
skjalavörður (þjóðskjalavörður)
aðeins einn starfsmann sér við
hlið. Það var ekki fyrr en á 6. tug
aldarinnar, sem starfsliði við
SJÁ NÆSTU SÍÐU