Morgunblaðið - 03.04.1982, Blaðsíða 27

2 6 MORGUNBLAÐIÐ, LAUGARDAGUR 3. APRÍL 1982
safnið fer verulega að fjölga.
Fram til 1962 lá sú ónæðissama
kvöð á safninu að annast allar
vottorðagjafir úr kirkjubókum.
Smám saman tókst þó að koma á
nokkurri verkaskiptingu í safninu,
jafnframt því, sem opnunartími
safnsins var lengdur, en hann er
nú 8 klukkustundir á dag.
Starfslið safnsins er nú sem hér
segir: Þar vinna, að þjóðskjala-
verði meðtöldum, sex háskóla-
menntaðir skjalaverðir, einn að-
stoðarmaður, einn afgreiðslumað-
ur, forstöðumaður viðgerðarstofu
og þrír skjalaviðgerðarmenn í
hálfsdagsstarfi.
Þjóðskjalaverðir frá upphafi
hafa verið þessir: Dr. Jón Þorkels-
son 1900—1924 (landsskjalavörður
til ársloka 1915), Hannes Þor-
steinsson 1924—1935, Barði Guð-
mundsson 1935—1957, Stefán
Pjetursson 1957—1968, Bjarni
Vilhjálmsson frá 1. desember
1968.
Öðru hverju hefur Þjóðskjala-
safnið haft lausráðið fólk í þjón-
ustu sinni, en þegar húsrúm leyfir,
er nauðsynlegt, að safnið hafi yfir
nokkrum aðstoðarskjalavörðum
að ráða.
Verkaskipting
og skrár
Fyrsti árangur aukinnar
verkaskiptingar í safninu birtist
m.a. í þremur nýjum skrám Þjóð-
skjalasafns 1952—1956, en þær
eru: Skjalasafn landlæknis eftir dr.
Björn K. Þórólfsson, Prestsþjón-
ustubækur og sóknarmannatöl eftir
séra Jón Guðnason og Biskups-
skjalasafn eftir Björn K. Þórólfs-
son og Stefán Pjetursson. Eru þær
að ýmsu leyti frábrugðnar fyrri
skrám, enda byggðar á ítarlegri
könnun og röðun hvers skjala-
safns. Skrá séra Jóns Guðnasonar
hefur þó þá sérstöðu, að hún nær
ekki yfir heilt, afmarkað skjala-
safn, heldur aðeins yfir hluta
skjalasafns klerkdóms og er að
mestu miðuð við að hafa til afnota
við pöntun og afgreiðslu hinna
mjög svo eftirsóttu kirkjubóka á
lestrarsal. Árið 1973 var gefin út í
fjórum fjölrituðum bindum skrá
yfir söfn sýslumanna og sveitar-
stjórna. Var þar í rauninni aðeins
endurnýjuð hin gamla skrá Jóns
Þorkelssonar (sem náði þó yfir
fleiri skjalaflokka) með þeim við-
bótum, sem færðar höfðu verið í
þá skrá, jafnframt því sem skráin
var borin saman við merkingu
skjalaeininganna (bóka og
böggla).
Síðan þessar skrár komu út,
hefur verið unnið markvisst og
mikið undirbúningsstarf að nýjum
og fullkomnari skrám um skjala-
söfn stiftamtmanns, amtmanna,
landshöfðingja, landsyfirréttar,
landfógeta, dönsku sendinguna
beggja, einkaskjala o.s.frv. Nýlega
er einnig hafin nánari skráning
sýslu- og sveitarstjórnarskjala og
skráning margvíslegra korta og
uppdrátta. Hefur þessum skjala-
söfnum jafnharðan verið komið
fyrir í haldbetri umbúðum, þar
sem skjölin eru jafnframt betur
varin en fyrr, bæði fyrir ryki og
böndum, sem á eldri umbúðum
hætti til að skerast inn í skjölin.
Safnið á nú orðið um það bil
1000 filmuspólur af kirkjubókum
og fleiri skjalagögnum, flestar
komnar frá Mormónum í Utah,
sem tóku hér á filmur ýmis ætt-
fræðileg heimildagögn á árunum
1952—1953. Eru þessar filmur
talsvert notaðar, þegar hlutaðeig-
andi frumrit eru ekki nógu vel á
sig komin.
Afritun og Ijós-
ritun skjala
Árið 1959 var byrjað að afrita á
vél gömul aðalmanntöl safnsins til
afnota fyrir gesti þess í stað frum-
rits, sem fyrir löngu voru farin að
láta á sjá og lágu sum hver undir
stórskemmdum vegna ofnotkunar.
Liggja nú slík vélrit fyrir í tvíriti
af manntölunum 1835, 1840, 1845,
1850, 1855, 1860, 1870 (þar sem
bagalega vantar Eyjafjarðar-,
Þingeyjar- og Múlasýslu), 1880,
1890, 1901, 1920 og 1930. Vélritun
allra þessara manntala hefur frú
Áslaug Thorlacius, sem einmitt
um þessar mundir lætur af störf-
um við safnið, annazt ásamt öðr-
um ritarastörfum. Fyrir nokkru
hóf hún einnig vélritun gamalla og
slitinna kirkjubóka. Hefur allt
þetta verk orðið mjög vinsælt af
gestum safnsins og forðað dýr-
mætum frumgögnum frá yfirvof-
andi háska. Auk þessa hefur
erfðafræðinefnd tekið manntalið
1910 upp á skýrsluvélakort og fært
safninu tölvuútskrift af þessum
vélkortum.
I svipuðum tilgangi voru um
hríð ljósmyndaðar þó nokkrar
gamlar kirkjubækur safnsins í því
sem næst fullri stærð, en fyrir
tveimur árum eignaðist safnið
góða ljósritunarvél, sem ljósritar
á venjulegan pappír báðum megin,
og hafa þegar allmargar kirkju-
bækur verið ljósritaðar á hana og
bundnar inn eins og venjulegar
bækur. Allt er þetta gert til að
hlífa frumritum þeirra bóka sem
mest hætta er búin.
Viðgerðarstofa
Með tilkomu viðgerðarstofu,
sem innvirkjuð var í hluta af
skjalageymslum Þjóðskjalasafns
1964—1965, hófst stórmerkur
þáttur í starfsemi safnsins, en
stofan vinnur einnig fyrir Lands-
bókasafn. Hefur slíkrar stofu
óvíða verið meiri þörf en við Þjóð-
skjalasafn, svo illa sem tímans
tönn, bæði rök húsakynni og
óhentugar skjalageymslur, áður
en skjölin bárust safninu, og oft
síðan mikil notkun safngesta, hef-
ur Ieikið sum skjalagögn safnsins.
Starfsemi viðgerðarstofunnar,
sem byggð er á nýjustu tækni, hef-
ur unnið báðum söfnunum ómet-
anlegt gagn. Allt bókband í þágu
Þjóðskjalasafns er unnið á bók-
bandsstofu Landsbókasafns.
Heimildaútgáfa
Fyrir skömmu hófst nýr þáttur í
starfsemi Þjóðskjalasafns. Hann
er nátengdur dánargjöf, sem Jór-
unn Jónsdóttir frá Nautabúi gaf
til minningar um son sinn, Ingvar
Stefánsson skjalavörð, sem féll frá
í blóma aldurs síns. Með þessa
gjöf að bakhjarli gaf Þjóðskjaia-
safnið út Bréfabók Þorláks bisk-
ups Skúlasonar um áramótin
1979—1980, og var það I. bindi í
Heimildaútgáfu Þjóðskjalasafns.
Nú er á lokastigi útgáfa II. bindis
þessarar ritraðar. Það hefur að
geyma tvær skjalabækur úr bisk-
upstíð Gísla Þorlákssonar á Hól-
um, prestastefnudóma og bréfa-
bók, en báðar þessar skjalabækur
eru varðveittar í frumritum í
Þjóðskjalasafni. Þetta bindi er
einnig kostað af dánargjöf Jór-
unnar, en útgáfan hefur á þessu
ári hlotið allríflegan styrk úr rík-
issjóði, enda er ritið jafnframt
tengt aldarafmæli safnsins.
Húsnæðismál
Húsnæðismál Þjóðskjalasafns-
ins eru svo umfangsmikið mál, að
erfitt er að taka það fyrir að
nokkru gagni í blaðagrein. Komið
hefur verið fyrir stálskápum á
rennibrautum á tveimur geymslu-
hæðum safnsins, bæði til að
drýgja húsrýmið og til aukinna
þrifa, auk þess sem nokkurt leigu-
húsrými hefur verið tekið í notkun
og annað, sem enn bíður innvirkj-
unar. Þegar hreyfing komst á und-
irbúning að byggingu Þjóðar-
bókhlöðu, var gert ráð fyrir því, að
Þjóðskjalasafnið fengi allt Safna-
húsið við Hverfisgötu til umráða,
þegar Þjóðarbókhlaðan yrði tekin
í notkun. Á fundi menntamálaráð-
herra, ráðuneytisstjóra og bygg-
ingarnefndar 12. marz 1971, sem
þjóðskjalavörður var kvaddur á,
var lýst yfir þessum vilja ráðu-
neytisins og ríkisstjórnarinnar, og
samþykkti fundurinn þá yfirlýs-
ingu. Þó tók þjóðskjalavörður
fram, að hann teídi þessa lausn á
engan hátt vera endanlega fyrir
Þjóðskjalasafn, heldur aðeins
frest um nokkurt árabil þangað til
safnið þyrfti á meira húsrými að
halda en Safnahúsið hefur upp á
að bjóða. Rakti hann um leið hina
gífurlegu aukningu skjala síðustu
áratugina, jafnframt því sem
Þjóðskjalasafnið hefði verið þess
ómegnugt um langt árabil að taka
við nokkru verulegu af skjölum,
sem samkvæmt lögum og reglum
ættu að vera komin í safnið, sum
hver fyrir löngu. Taldi þjóðskjala-
vörður húsnæðisskort standa
starfsemi safnsins að öllu leyti
fyrir eðlilegum viðgangi. Þessi orð
eru enn í fullu gildi og það því
fremur sem skjalaflóðið hefur enn
farið vaxandi síðasta áratuginn.
Svo gæti farið, að hið glæsta hús
við Hverfisgötu gerði ekki betur
innan skamms en taka aðeins við
skjalagögnum ráðuneytanna og
annarra stofnana, sem fastast eru
tengdar miðstjórnarvaldinu.
Mætti það óðar en varir leiða til
stofnunar sérstaks ríkisskjala-
safns á íslandi eins og víða í öðr-
um löndum. Enn hefur ekkert að
gagni verið hugsað fyrir skjölum,
sem myndast við fyrirtæki og
ýmsar stofnanir atvinnuveganna,
og svo mætti lengi telja.
Héraðs-
skjalasöfn
Síðan 1947 hafa risið á fót nokk-
ur héraðsskjalasöfn á grundvelli
laga frá því ári, sbr. og reglugerð
frá 1951. Þau taka við sveitar-
stjórnaskjölum og ýmsum skjöl-
um svæðisbundinna félaga og
stofnana, en auk þess einkagögn-
um af ýmsu tagi. Hin þróttmestu
eru yfirleitt á hinum þéttbýlli
stöðum. Héraðsskjalasöfnin hafa
vissulega létt nokkuð á Þjóð-
skjalasafni, en ekki gefst hér rúm
til að ræða frekar starfsemi
þeirra. Rétt er þó að taka fram, að
mörg þeirra eru rekin af miklum
myndarbrag og hafa sannarlega
sýnt fram á tilverurétt og gildi
þessarar tegundar safna.
Bókakostur
Bókakost hefur Þjóðskjalasafn-
ið sæmilegan, að sumu leyti frá
fyrri tíð, en reynt hefur verið eftir
föngum að bæta við hann hin síð-
ari ár, en rúmleysi er þar þrándur
í götu eins og á öðrum sviðum.
Nauðsynlegt verður, þegar Lands-
bókasafn hverfur úr húsinu, að
auka bókakostinn að miklum mun.
Skrásetning og
röðun skjala
Eins og fram hefur komið hér á
undan, er Þjóðskjalasafnið safn
skjalasafna, sem því hafa borizt
úr ýmsum áttum á liðnum tímum.
Nauðsynlegt er talið í allri skjala-
vörzlu, að hvert embættissafn
haldi sér sem heild. Þar gildir
svokölluð upprunaregla — próv-
eníensprinsíp — sem flest eða öll
skjalasöfn hafa að leiðarljósi. Sé
þeirrar reglu ekki gætt, er vísast,
að allt fari á ringulreið í stóru
skjalasafni. Röðunarreglur innan
hvers safns eru þó sveigjanlegar
eftir eðli hvers skjalasafns og
þeim hjálpargögnum, bréfadag-
bókum eða öðrum skrám, sem því
hafa fylgt frá hlutaðeigandi emb-
ætti í upphafi. En takmarkið er,
eins og í góðri embættisfærslu, að
hvert skjal verði finnanlegt með
sem minnstri fyrirhöfn. Eftir
tengslum og skyldleika embætt-
anna skiptist Þjóðskjalasafnið í
deildir. Hér er engin leið rúmsins
vegna að gera grein fyrir deilda-
skiptingu safnsins, enda hefur
hún að nokkru leyti komið óbeint
fram fyrr í þessari grein.
Hlutverk
skjalasafna
Skjalasöfn gegna aðallega
tvenns konar hlutverki í þjóðfé-
laginu. Að minnsta kosti annað
þeirra hefur beinlínis hagnýtt
gildi, það er að halda til haga þeim
embættisgögnum, sem um langan
aldur varða stjórnsýslu hlutaðeig-
andi lands eða geta haft gildi fyrir
dómstóla landsins í hvers kyns
ágreiningsmálum, sem upp kunna
að koma. Nærtækt dæmi eru
skipshafnarskrár, sem nú er mjög
leitað til vegna réttar sjómanna
til ellilífeyris. Svipað er að segja
um veðmálabækur, sem nauðsyn-
legt er að varðveita sem sönnun-
argögn um eignarhald á landi og
mannvirkjum. Sama máli gegnir
um landamerkjaskrár, sem flestar
eru að vísu enn í vörzlu sýslu-
manna. Kirkjubækur eru ómiss-
andi heimildir um aldur manna,
sem oft þarf að færa sönnur á í
nútímaþjóðfélagi, t.d. í sambandi
við bílpróf, hjúskaparstofnun eða
rétt til ellilífeyris. Einnig geta
þær haft réttarlegt gildi í erfða-
málum, og svo mætti lengi telja.
Annað gildi skjalasafna felst í því,
að skjöl eru hinar ákjósanlegustu
sagnfræðilegar heimildir, þó að
leyndardómar sögunnar felist
hvergi nærri allir í skjallegum
heimildum. En þegar frá líður, eru
þær oft einu heimildirnar, sem til-
tækar eru. Stundum getur farið
saman hagnýtt gildi og sagnfræði-
legt. Margir leita til kirkjubóka til
að forvitnast um ætterni sitt eða
annarra sér til skemmtunar. Nú
líta menn framar öllu á Reykja-
holtsmáldaga sem sagnfræðilega
og málssögulega heimild. En vel
gæti hann einnig haft réttarlegt
gildi, ef ágreiningur kynni að rísa
um rétt Reykholtsstaðar. Ekkert
nútímaþjóðfélag fær staðizt án
skjalasafns. Hvergi eru þau nauð-
synlegri en í réttarríki. Við skjala-
söfn þarf að leggja mikla alúð, og
rekstur þeirra krefst mikillar
vinnu, ef þau eiga að koma að til-
ætluðum notum. Sú vinna er eink-
um fólgin í skráningu skjalanna
og röðun, en jafnframt þarf vel að
gæta þess, að þau skjöl, sem oftast
er leitað til, verði ekki eyðingu að
bráð vegna ofnotkunar.
Lokaorð
Heimildagögn Þjóðskjalasafns
spanna margar aldir þjóðarsög-
unnar. Að vísu eru þau strjál
framan af. Ef gert er ráð fyrir því,
eins og allar líkur mæla með, að
ritun Reykjaholtsmáldaga hafi
hafizt um 1185, er elzti hluti þess
skjals senn 800 ára gamall. Eitt
hinna yngstu skjala í safninu er
eiðstafur forseta Islands, Vigdísar
Finnbogadóttur, er hún tók við
embætti sínu fyrir rúmu hálfu
öðru ári. Þannig tengist fornt og
nýtt í því forðabúri sögunnar, sem
Þjóðskjalasafn Islands er og verð-
ur, sívaxandi frá öld til aldar.
Ilelztu rit, sem viö er stuözt:
Aöalgeir Kristjánsson:
Tillöjoir Kinns Magnússonar um stofn-
un handrita- og skjala.safns á íslandi.
(iripla IV, Kvík 198», bls. 172—185.
Bjarni V ilhjálmsson:
l 'm l’jóöskjalasafn og héraösskjalasöfn
(fyrirlestur), Árbók Landsbókasafns
1970, bLs. 109—120.
Björn K. l*órólfsson:
Skjalasöfn á íslandi, Skírnir 1953, bls.
112-135.
Ilarald Jörgensen:
Islands nationalarkiv, Nordiske arkiv-
er, Köbenhavn 1%8, bls. 163—171.
Sigfús llaukur Andrésson:
l’jóöskjalasafn íslands. Kitsafn Sagn-
fræöistofnunar I, Keykjavík 1979, 2.
út«. 1982.
Stefán l'jetursson og
Birgir Thorlarius:
(ireinargerö meö frumvarpi til laga um
l’joöskjalasafn íslands, Alþingistíöindi
1968 A I, bls. 440-443.
Stefán Pjetursson:
Jón l’orkelsson þjoöskjalavöröur. And-
vari, haust 1960, bls. 195—215.
Vmsar skrár l’joöskjalasafns.
O