Morgunblaðið - 20.05.1982, Blaðsíða 16

64
MORGUNBLAÐIÐ, FIMMTUDAGUR 20. MAÍ1982
Sigrid Undset
100 ára
eftir Ivar Orgland
1982 er mikið minningarár í
norskum bókmenntum. 20. maí
eru liðin 100 ár frá fæðingu Sigrid
Undset, en þann 8. des. 150 ár síð-
an Björnstjerne Björnson fæddist.
Ásamt Knut Hamsun eru þessir
höfundar Nóbelsverðlaunaskáld
Norðmanna, en Sigrid Undset
hlaut verðlaunin 1928 fyrir fræg-
asta verk sitt: bækurnar þrjár um
Kristínu Lafransdóttur — sögu-
lega skáldsögu sem gerðist á 14.
öld í Guðbrandsdalnum, en líka í
Osló og Þrændalögum.
Faðir Sigríðar var þekktur forn-
fræðingur, og söguleg kunnátta
hennar gífurleg. Hún fæddist í
Kalundborg í Danmörku. Móðir
hennar var dönsk, en Sigríður bjó
að mestu leyti í Osló á yngri árum.
Frá bernskuárum segir hún í bók-
inni Ellefu ára (Elleve ár; 1934).
Um það leyti dó faðir hennar, en
16 ára gömul hóf hún skrifstofu-
störf. Áhugamál hennar var
mannkynssaga og samdi hún
snemma skáldsögu frá miðöldum,
sem kom aldrei á prent. Fyrsta
bók hennar var samtíma skáld-
saga, Fru Martha Oulie, og birtist
1907. Fjallar bókin — í dagbókar-
formi — um hjónabandið, en aðal-
persónan leggur þar mikla áherslu
á sjálfa sig og ástalífið. Á hinn
bóginn gerir hverdagslíf þeirra
hjónanna sínar kröfur. Og frú
Martha verður að játa, að sjálf ber
hún ábyrgð á því, sem dýrmætast
er í hjónabandinu.
Þetta er dæmigert þema í
skáldskap Sigríðar Undset, og
endurtekur hún það á þrokaðri
hátt í smásagnasafninu Ham-
ingjusamt aldursskeið (Den lykke-
lige alder; 1908) og fyrstu mið-
aldaskáldsögunni, sem hún gaf út,
Vigaljot og Vigdís; 1909. Þessi
saga gerist í nágrenni Óslóar
kringum árið 1000 (en Haraldur
harðráði stofnsetti bæinn um
1050).
Fyrsta skáldsigur sinn vann
Sigrid Undset með Jenny (1911),
en þá var hún nýbúin að ferðast
um Ítalíu, þar sem hún varð fyrir
ferskum áhrifum. Jenny er fíngerð
og djúphugsuð skáldsaga um konu
sem reynir að lifa ástardraum
sinn, en sú tilraun verður þó
harmsaga. Aðalpersónan í Vorinu
(Vaaren; 1914) er iíka kröfuhörð,
en hún þroskast á svipaðan hátt
og frú Martha Oulie. Það er barnið
sem leysir árekstursefni draums
og veruleika; það sameinar tak-
mark lífsins og hina daglegu bar-
áttu. Móðurást gefur lífinu inni-
hald. Hún sættir söguhetjuna við
dauðann. Trúarleg játning verður
lífsviðhorf fleiri persóna. Sjálf
játar Undset trú sína í greinasafn-
inu Kvenleg viðhorf (Et kvinde-
synspunkt; 1919).
Eins og áður getur hafði Sigrid
Undset mikinn áhuga á miðöldum.
Og í hennar stórbrotnu miðalda-
skáldsögum nær hún lengst sem
rithöfundur. Þar finnum við í senn
þá rómantísku þrá og það hvers-
dagsraunsæi sem togast á í fyrri
bókum hennar. I Kristínu Lafr-
ansdóttur I—III (á norsku: Kristín
Lavransdatter), sem kom út
1920—1922, lýsir höfundur hinu
sögulega umhverfi með því að
nota aragrúa af sögulega ná-
kvæmum smáatriðum og skýrum
dráttum, en tíðarandann vekur
hún í hugmyndaheimi lesandans
með því að gefa stílnum létt drög
sagna og þjóðvísna. Aðalpersónan
Kristín minnir töluvert á aðrar
kvenpersónur hjá Sigrid Undset.
Annarsvegar er draumur hennar
um ástina, hinsvegar krafan um
hlýðni. Ástardraumur hennar er
tengdur hinum unga og glæsilega
Erlend Nikolausson, en hlýðnis-
krafan föður hennar og yfirvaldi
kirkjunnar. Fyrsta bindi er vígt
ást hennar til Erlends (Kransinn).
Annað bindi lýsir ábyrgð hennar
gagnvart börnum sínum og ætt
(Húsfreyja). En þriðja bindi lýsir
þessari ábyrgð gagnvart mönnum
í neyðarástandi (Krossinn): Þá
geisar svartidauði (1349—1350),
og leikur þá Kristín hlutverk sem
„þjónustukona Guðs“. Sjálf deyr
hún af völdum þessa hræðilega
sjúkdóms, sem lagði margar sveit-
ir í eyði.
Á árunum 1925—1927 gaf Sigrid
Undset út bækurnar Olav Aud-
unsson í Hestviken, og: Olav Aud-
unssen og hans barn. Þessar sögur
gerast eitthvað lengra aftur í tím-
ann, eða í lok 13. aldar. Miðað við
söguna um Kristínu Lafransdótt-
ur eru vandamálin í sambandi við
trúmál enn meiri í bókinni um
Olav.
1925 skildi Undset við eigin-
mann sinn, Svarstad listmálara
(þau giftust 1912 og eignuðust
þrjú börn), og sama árið gerðist
hún kaþólsk. Frá árinu 1919 átti
Sigrid Undset heima í Lillehamm-
er, en þar stendur enn heimili
hennar, Bjerkebæk, eins og á
hennar dögum. Það er mikil trjá-
viðarbygging í gömlum Guð-
brandsdalsstíl, en húsið var flutt
frá Guðbrandsdalnum, sem byrjar
rétt norðan við Lillehammer. Ger-
ist mikill hluti sögunnar um
Kristínu Lafransdóttur í Norður-
Guðbrandsdalnum.
í mörgum greinum og sögum
tekur Sigrid Undset upp hanskann
fyrir kaþólska trú, annaðhvort
beint eða óbeint. Til þessara
skáldsagna heyra Gymnadenia gp
Den brændende busk
(1929—1930), þar sem ungur mað-
ur, sem er alinn upp á trúlausu
heimili, finnur leiðina til hinnar
kaþólsku kirkju. 1939 gaf hún út
fyrri hluta nýrrar sögulegrar
skáldsögu: Madame Dorthea. Sag-
an gerist um 1800. Sögusviðið
stendur ekki að baki því umhverfi,
sem er í eldri sögunum. En hún
lauk aldrei við þetta verk. önnur
heimsstyrjöldin skall á, og Sigrid
Undset fór til Ameríku til að berj-
ast fyrir hernumdu landi sínu.
Annar sonur hennar var drepinn í
stríðinu í Noregi. Leið Undset til
Ameríku lá um Svíþjóð, Ráð-
stjórnarríkin og Japan. Um ferða-
lagið hefur hún fjallað í bókinni
Tilbake til fremtiden (Aftur til
framtíðarinnar), sem kom út á
norsku 1945. í Ameríku samdi hún
einnig hugljúfar endurminningar
í bók sem hún nefndi Lykkelige
dager (Hamingjusamir dagar),
1947.
Sigrid Undset átti tvo syni og
eina dóttur, sem var vangefin.
Þegar hún hlaut Nóbelsverðlaunin
gaf hún alla upphæðina til hjálpar
vangefnum börnum.
Sigrid Undset var traustur full-
trúi evrópskrar menningar. Hún
var sannfærð um að dýrmætasti
arfur þessarar menningar væri
tengdur kristindómnum. En þá
átti hún ekki eingöngu við afstöð-
una til siðferðisins; hún hugsaði
líka um hinn mikla auð tilfinn-
inganna. „Ef hinar evrópsku þjóð-
ir hafna kristindómnum, munu
• •
Oskubuskukompleksinn
eftir Colette
Dowling
Erlendar
bækur
Jóhanna Kristjónsdóttir
Bók Colette Dowling, The
Cinderella Complex, mun hafa
komið út í Bandaríkjunum á sl.
ári og fengið þar miklar móttök-
ur og valdið umtali. Hún hefur
síðan verið gefin út í allmörgum
löndum og er um þessar mundir
að koma út bæði í Danmörku og
Svíþjóð. Óskubuskukomplexinn
hefur að undirtitli: Hinn duldi
ótti kvenna við sjálfstæði. Nóg
vissulega til að forvitni sé vakin.
Og í stuttu máli má draga efni
bókar Colette Dowling saman í
þá kenningu hennar, að innst
inni vill konan vera í hjónabandi,
vegna þeirrar verndar — hvort
sem sú vernd er blekking eða
raunveruleiki — sem það gefur
henni. Hún veigrar sér við að
standa á eigin fótum, vegna þess
að þá eru gerðar til hennar kröf-
ur, sem hún er ekki viss um
hvort hún getur uppfyllt, og hún
er heldur ekki viss um að hún
vilji reyna það.
Auðvitað er þetta mikil ein-
földun á efni bókarinnar, en
kjarninn í málflutningi höfund-
ar þessi engu að síður. Bókin er
auðvitað í þeim flokki bóka, þar
sem fjallað er um hina innri
kúgun konunnar. Höfundur
reynir að skýra, hvers vegna líf
konunnar stýrist svo mjög af
kvíða og megináherzlan eða
meginorsökin hvílir á uppeldi
stúlknanna. Sú eilífa vernd og
umönnun sem stúlkubörn fái
umfram drengi, geri að verkum
að sú afstaða komi fram í þeim
fullorðnum, jafnvel þótt í hlut
eigi konur sem út á við eru stolt-
ar og stæltar og konur sem
standa sig með sóma einar í
lífsbaráttunni — innst inni eru
þær hræddar og skelkaðar og
þrá hjónabandsverndina, jafnvel
þótt hún sé ekki algild og reynist
stundum villuljós.
Það er ekki frá því að maður
hafi heyrt töluvert margt af
þessu áður. Fyrir þá sem hafa
fylgzt með í kvennaumræðu síð-
asta áratugs er ekkert margt
nýtt né óvænt í þessari bók. Hins
vegar safnar höfundur þar sam-
an upplýsingum, sem eru vel
skrifaðar og aðgengilegar og á
stundum ljómandi læsilegar,
m.a. frásögn af persónulegri
reynslu Colette Dowling. Þar er
talað tæpitungulaust án þess þó
hún velti sér upp úr vandamál-
um sínum. Þar minnir frásögnin
iðulega á ýmislegt í hinni þekktu
bók Nancy Friday „My Mother/
Myself". Að sumu leyti skýrir
bókin, eða að minnsta kosti
varpar fram tilgátum um það
hvers vegna konur veljast í
Colette Dowling
„kvennastörf" eða láglaunastörf,
hvers vegna konur eru tregar til
að axla ábyrgð og stíga fram í
sviðsljósið, t.d. á pólitískum
vettvangi, og hvers vegna konur
aðlaga sig hjónabandinu betur
en karlar, að minnsta kosti í
byrjun.
Hins vegar fannst mér það
galli, að Colette Dowling gefur
sér of ríkar forsendur; við erum
eiginlega allar haldnar þessum
Öskubuskukomplex og því þjáð-
ari erum við af honum sem við
erum tregari til að viðurkenna
hann. Að vísu getur höfundur
með þessu móti fengið allt til að
ganga upp, en það setur samt
bókinni og íhugunarefni hennar
ákveðin takmörk.
En það er sjálfsagt að lesa
þessa bók, hún er nægilega ögr-
andi til að vekja umræður og
nægilega vel skrifuð til að hafa
af henni gaman. Og sem betur
fer er tónn hennar jákvæður.
Það er alltaf mesti munur.
Sorgarbelti
jarðarinnar
Richard Llewellyn:
Grænn varstu, dalur.
Snúið hefur Ólafur
Jóhann Sigurðsson.
Önnur útgáfa endurskoðuð.
Mál og menning 1981.
Skáldsagan Grænn varstu, dal-
ur, á frummálinu How Green Was
My Valley (1939), eftir Richard
Llewellyn er sígild saga á mörkum
skemmtisögu og alvarlegra bók-
mennta. Oft er hún kölluð
skemmtisaga af fræðimönnum, en
það er ekki sanngjarnt vegna þess
að sagan býr yfir ýmsum eigin-
leikum breiðrar epískrar skáld-
sögu og er auk þess í anda félags-
legra raunsæisskáldsagna, að
minnsta kosti á köflum.
Grænn varstu, dalur gerist í
námumannabæ í Wales kringum
aldamót. Sögumaður rifjar upp
bernsku sína, í rauninní höfundur
sjálfur að lýsa uppruna sínum.
Frásögnin er nákvæm, hvers-
dagslífi og umhverfi lýst af nær-
færni, engu virðist mega sleppa
svo að lesandinn fái ekki ranga
mynd af lífi námumanna og fjöl-
skyldna þeirra. Allra síst er stað-
næmst við fátækt og eymd þessa
fólks þar sem karlmennirnir vinna
hörðum höndum og konurnar hafa
meira en nóg að gera við heimil-
isstörf og barneignir. Gleðin er
fölskvalaus, ekki síst um helgar og
þegar stóratburðir eins og brúð-
kaup eiga sér stað. Allir taka þátt
í veislum og það virðist nóg til af
mat og öli.
Fljótlega í Grænn varstu, dalur
kynnist lesandinn verkalýðsbar-
áttu. Það dregur til tíðinda hjá
námumönnum. Faðirinn í sögunni
er mikil kempa og ekki reiðubúinn
að láta undan síga þegar mikið
liggur við. Synirnir eru engir eft-
irbátar og að því kemur að þeim
þykir gamli maðurinn ekki nógu
harður í horn að taka í kjaramál-
um. Þeir gera uppreisn gegn föður
sínum og fara að heiman til að
berjast við kúgarann sem vill
lækka við þá kaupið. Þótt faðirinn
geri sig líklegan til að ná í vönd-
inn, hinn nauðsynlega uppalanda
sonanna, sinna þeir því engu og
halda út í óvissuna. Félagslégt
óréttlæti er dregið fram í dags-
ljósið hjá Richard Llewellyn. Mað-
ur hefur stundum á tilfinningunni
við lestur sögunnar að sú hlið hafi
lítið breyst síðan sagan var skráð.
Fyrstu reynslu sinni af starfi í
námunum lýsir sögumaður á
þessa leið:
„Klukkustundum saman sveitt-
umst við kengbognir þarna niðri í
rangalanum og gátum ekki rétt úr
•kkur nema þegar við lágum á
■akinu. Ryksallinn hlóðst mjúk-