Morgunblaðið - 20.05.1982, Blaðsíða 21

MORGUNBLAÐIÐ, FIMMTUDAGUR 20. MAÍ1982 09
Sveinn Ólafsson: Til umhujísunar
Lýðræði - lýðskrum
og kjósendur
Vegna þess moðreyks af ásökun-
um sem víða eru uppi um að þetta
og hitt sé ekki lýðræði, — sumir
menn, sem vinna af áhuga í
stjórnmálunum, séu „flokkseig-
endur“ — að ef ekki séu viðhöfð
prófkjör, þá sé það skortur á „lýð-
ræði“, og yfirleitt skrum og rök-
lausar slettur í garð flokka og
manna vegna þess að þessi og hin
aðferðin, sem menn aðhyllast í
stjórnmálastarfseminni og hafa
verið notaðar áður og þótt gefast
vel, séu skortur á lýðræði, — þykir
tilefni til hér að koma fram með
örfáar spurningar og svör í því
augnamiði að kasta, ef mögulegt
er, nokkru ljósi á þann þokuhjúp
sem þessi mál eru nú sveipuð, af
því að mönnum virðist ekki vera
ljóst hvað er hvað:
1. Hvað er stjórnmálaflokkur?
— Svar: Það er kerfi í stjórnun,
sem áhugasamir hugsjónamenn
hafa sameinast um að mynda,
hugsa upp og móta, svo bjóða
mætti kjósendum það til afnota með
vali, sem heita „kosningar", en þar
eru í boði menn sem kunna á þetta
kerfi og geta skýrt það og vilja
berjast fyrir því.
2. Eru þeir, sem hafa áhuga
fyrir þjóðmálum og þannig stjórn-
unarvilja og veljast þá líka til að
stjórna slíkum samtökum, eru
þeir endilega „flokkseigendur"?
Svar: Hér er um hreina hugsana-
villu, rangfærslu eða firru að
ræða. Enginn slíkra manna á hér
neitt. Þeir eru þjónar, og kerfið er
til þjónustuafnota fyrir þá, en um
leið líka alla aðra sem vilja nota
kerfið skv. lýðræðislegu vali sínu.
Þeir sem stjórna, í það og það
sinn, eru að sjálfsögðu umráðend-
ur kerfisins á meðan það varir, og
þar til aðrir áhugasamir taka við
og vilja þjóna þjóðinni á grund-
velli kerfisins. — Menn koma og
fara og falla frá, en kerfið, stofn-
unin, flokkurinn stendur. Hér á
þannig enginn neitt, og nafngiftin
„flokkseigendur“ er þar með hrein
skrumskæling staðreynda, og
fiokkast undir hreinan þvætting.
3. Eru svokölluð „prófkjör" hið
eina sanna lýðræði, eins og nú
virðist „móðins" að halda fram?
Svar: Ef „prófkjör" væru ein mynd
einskonar ráðleggingarkefis, sem
virðist hið raunhæfa, þá eru til
margar útfærslumyndir og að-
ferðir sem mætti hugsa sér í því
sambandi. — í öllum tilfellum
verður þó að hafa kjöt: eða upp-
stillinganefndir til að annast end-
anlega niðurröðun, það virðast all-
ir viðurkenna. „Prófkjör" eru
þannig séð nánast ábendingakerfi
af einni tegund og ættu þannig séð
að eiga rétt á sér sem slík, — en
þau hafa í sér galla, sem gera þau
annaðhvort misjafnlega hagkvæm
eða nánast ónothæf, eftir því hvern-
ig útfærslunni er varið. — En menn
vilja ekki horfa á það nú, heldur
starblína á töfraorðið „prófkjör",
eins og það leysi allan vanda og
tryggi hið fullkomlega lýðræði.
Þarna er mikill misskilningur á
ferðinni og verður að greina hér á
milli nákvæmlega, — svo gallarnir
ekki eyðileggi meira en vinnst.
Skal hér aðeins drepið á mismun
tilhögunar á „ábendingarkerfum",
sem til greina koma, og reynt að
leiða fram galla þeirra og kosti,
hvað má nota og hvað ekki eins og
áður er vikið að:
1. Opið prófkjör. Þar hafa kjós-
endur úr öllum flokkum mögu-
leika til að hafa áhrif á val fram-
bjóðenda í hvaða flokki sem er.
Spurningin er, hvar lýðræðið sé
hér. Er þetta nokkuð annað en að
opna möguleika fyrir andstæðinga
til að hreinlega koma í veg fyrir að
viðkomandi flokkur fái þá fram-
bjóðendur sem honum hæfa? —
Þetta liggur svo í augum uppi að
næstum allir (sem vilja vera heið-
arlegir) geta verið sammála, hvar
sem þeir standa í flokki.
2. Lokað prófkjör, þar sem að-
eins flokksbundnir kjósendur hafa
möguleika til áhrifa í sambandi
við uppstillingu. Það — sem slíkt
— er minni ókostum búið en hið
opna, þó ókostir séu þar fyrir
hendi — og svo alvarlegir, að þótt
það líti út sem nothæft, þá sýnir
reynslan að svo er nánast ekki,
þótt slembilukka hafi samt stund-
um bjargað málum þar, — í ein-
stöku tilvikum.
Þessi tvö kerfi hafa einkanlega
þann afleita skavanka í sér fólg-
inn, að binda kjörnefndirnar
oftast svo gjörsamlega, að þrátt
fyrir hvað reglur og jafnvel undir-
skriftir frambjóðenda á slíkum
„prófkjörslistum" undir skilmála
um bindingu eða ekki bindingu í
sæti segja, þá verður engu um
þokað frá kosningaröðinni, hvað
sem tautar og raular. Þar talar
reynslan skírustu máli. Þetta staf-
ar af því að útkoma „prófkjör-
anna“ er gerð opinská, svo allir
vita og þá kemur allskyns heimtu-
frekja, kröfugerð, tal um heiður,
metnaður og annað til, sem þetta
býður heim og þá hreinlega ræðst
ekkert við neitt, svo allt situr fast
og kjörnefndir hreinlega ráða
engu, — eru múlbundnar.
3. í stað „prófkjörs" er líka
mögulegt að hafa einfalt „ábend-
ingar“- eða tilnefningakerfi, þar
sem lýst er og óskað eftir tillögum
og ábendingum skriflega frá
flokksbundnum kjósendum um
hugsanlega frambjóðendur. Kjör-
nefnd fjallar síðan um valið með
hliðsjón af hinum mörgu sjónar-
miðum, sem hafa verður í huga,
þ.e. alhliða hæfni, hæfni til sam-
starfs sem og samstæðni milli
fólks, reynsla, vinsældir og per-
sónufylgi o.m.fl. Hægt er að hafa
annað val á aðferðum hér en tíðk-
ast hefir við báðar tegundir
„prófkjöra" þ.e. að birta ekki
niðurstöðurnar. Séu þær gerðar
kunnar eins og gert hefir verið við
„prófkjörin", koma sömu ókostirn-
ir fram og þar, og þar með yrði
þessi aðferð jafn ónothæf og þau.
Séu þessar ábendingar látnar vera
trúnaðarmál, en kjörnefndir geti
notað þær sér til leiðbeiningar eru
þessi vankantar sniðnir af.
4. Hægt er einnig að hafa
„prófkjörs"- og uppástungu-
aðferðina innan fulltrúaráðanna
eingöngu, ef samstaða fæst um
slíkt. Allir möguleikarnir eru þar
fyrir hendi, sem nefndir hafa ver-
ið, en augljóst er að ef slíkt kmeur
fram í annarri mynd en ábending-
um, sem eru lokaðar eins og síðast
var nefnt, þá er aðferðin dauða-
dæmd strax í upphafi. Og ef kjör-
nefnd er á einhvern hátt bundin,
þá verður útkoman yfirleitt hreint
kák og að mestu háð tilviljun. Er
það „lýðræði" að kjósendurnir
sjálfir „búi sjálfir til“ frambjóð-
endur fyrir sjálfa sig til að hafa á
framboðslista? Svar: Hér virðist
vera um meinlega mótsögn að
ræða. Er ekki ljóst, að eftir að
kjósandi er búinn að „búa til“
frambjóðendur fyrir sjálfan sig,
þá er hann að því er virðist orðinn
bundinn. Segja mætti að þetta
væri „smart" aðferð til að lokka
kjósendur til að binda sig þ.e. að
gera því skóna, að af því að hann
hafi nú fengið að ráða þessu öllu
sjálfur, þá sé búið að „kefla“ hann
fastan til að kjósa viðkomandi
lista (ef hann hefir eitthvert sið-
ferði?). — En er þetta „lýðræði"?
— Það virðist a.m.k. ekki blasa
við.
5. Þegar þetta er skoðað er ekki
úr vegi að spyrja sjálfan sig út frá
þessum punktum, hvort lýðræðið
sé ekki frekar fólgið í einhverju
öðru en blessuðum „próf-
kjörunum" sem allir virðast
„bergnumdir" af? Verður ekki
svarið einfaldlega þegar hér er
komið það, að eðlilegast sé, að
þeir, sem bera ábyrgð á málefnum
og stefnu flokks og stjórna þeim,
velji sér þá málsvara (frambjóð-
endur), sem þeir treysta, og raði
þeim á framboðslista flokksins og
beri ábyrgð sinna verka í því — en
síðan geti kjósendur valið á milli
flokkanna eftir því hvort þeir vilja
styðja flokk og frambjóðendur
með tilliti til þess hvort þeir
treysti þeim eða ekki? Þeir hafi
þar með óbundnar hendur og þurfi
ekki að vera að láta það „þvælast
fyrir sér“, hvort þeir hafa haft
hönd í bagga um myndun lista
einhvers flokks eða ekki.
6. Sé þetta nú skoðað með
hliðsjón af öllu talinu um „lýðræði
prófkjöranna" þá er spurningin
aftur sú, hvort það sé langt frá
sanni að það sé hreinlega grófur
misskilningur, — sem stafar af að
fólk einfaldlega hefir ekki hugsað
málið niður í kjölinn, — að tala
um þau sem slík sem „lýðræði",
nema í þeim eina skilningi að þau
yrðu aðeins notuð sem ábendigar
(í trúnaði) til kjörnefnda til að
hjálpa til að finna það fólk, sem
síðan gæti af þeim talist og dæmst
hæft og málefni, flokki og samfé-
lagi til gagns og framfara.
7. Og enn má bæta við spurn-
ingum um „prófkjörin": Hvað
kemur almennt út úr þeim? Jú,
oftast heill hópur óþekktra ein-
staklinga, sem kjósendur eiga al-
mennt í hreinasta basli með að
mynda sér nokkra raunhæfa skoð-
un um áður en kosningar fara
fram. Hættan er þannig sú, að lýð-
ræðið sjálft renni hreinlega út í
sandinn og síðan verði skoðana-
myndunin hreint kák — fálm-
kennd, já, jafnvel fjarstýrð eins og
dæmin af símaáróðrinum því mið-
ur sýna.
8. Og enn ein spurning brennur
á þeim, sem um þetta hugsar:
Koma beztu stjórnmálamennirnir
út úr „prófkjörum"? Því miður er
svarið hér: Þar ræður nánast kylfa
kasti. Stjórnmálastefna er flókið
kerfi og til að geta uppfyllt hæfn-
iskröfur þurfa þeir, sem þjóna
eiga slíku: 1. að skilja stefnuna, 2.
að kunna að útmála hana, 3. vilja
berjast fyrir henni af alhug og
sannfæringu, til góðs fyrir fólkið,
— en ekki bara fyrir sjálfan sig.
— í „prófkjöri" er hætt við að inn
í stjórnmálin detti allskonar
menn, sem hreinlega hafa ekki
þann skilning, hugsjónakraft eða
túlkunarhæfileika, sem lífsnauð-
syn er að stefnu og flokki sé tryggt
og tiltækt, og þannig hætt við að
stjórnmálin hrapi niður úr því
veigamikla sæti, sem þeim ber
(sem velferðarmálum heildarinn-
ar) og verði að hreinum myrkviði,
þar sem enginn sér handa sinna
skil, eða a.m.k. allt of fáir, til að
vel geti farið. Slíkt fyrirkomulag
er allt of áhættusamt fyrir sam-
félagið í heild. Mætti jafnvel taka
svo djúpt í árinni að segja, að ekki
sé örgrannt um að það flögri að
sumum, að íslenzka þjóðin sé jafn-
vel að súpa seyðið af slíku nú að
því er stjórnmál nútíðarinnar
varðar, — svo vitlaus sem þau eru
og glórulaus í mörgum efnum?
9. Þá verður hér ekki komizt
hjá, — til að gera þessum hlutum
ekki of ófullkomin skil, — að setja
fram eina spurningu til viðbótar,
en hún er: Með hvaða hætti er von
til að hægt sé að fá beztu stjórn-
málamennina? Svar: Maður velur
sér ekki flugstjóra, skipstjóra eða
bílstjóra eða slíka, eftir útliti. Þar
verður hæfni og þekking að koma
til, annað gengur ekki, — það vita
allir. Þar verða menn að hafa
sannað hæfni sína og kunnáttu.
Sama lögmál gildir einnig í
stjórnmálum. Það er tilgangs-
laust, að taka Pétur og Pál utan úr
buskanum, til að stjórna málefn-
um samfélagsins. Þar verður að
velja menn eða konur, sem hafa
þekkingu og kunnáttu til að ann-
ast þá hluti.
„Prófkjör" með bindingu sæta,
eins og þau hafa tíðkast, eru vís-
ust til að koma hinu gagnstæða til
leiðar. Val reyndra manna, sem
skipa kjör- eða uppstillingar-
nefndir er vísasta aðferðin til að
tfyggja þetta. Þær eru eins og
prófdómarinn. „Prófkjörin" eru
aftur sambærileg við að réttindi
séu veitt með handauppréttingu
til aðgangs að stjórnunaraðstöðu,
án þess að nokkur próf séu áskilin,
og allir sjá hvaða vit er í því?
10. í upphafi var spurt um hvað
stjórnmálaflokkur væri. Hér er
aftur ekki úr vegi til glöggvunar
að sp.vrja hvað séu stjórnmál. Og
svarið við því, þótt það e.t.v. hafi
óbeint verið sagt áður að nokkru,
er: Það er einfaldlega fram-
kvæmdastjórn og rekstur í mjög
víðtækum skilningi. Þar koma
einnig fram lagasetning og setn-
ing allskyns reglna, því sjá þarf
um allar hliðar stærsta fyrirtækis
samfélagsins, eða m.ö.o. rekstur
samfélagsins sjálfs. Það segir sig
sjálft, að þar þurfa að koma til
menn með reynslu i ýmsum efn-
um, og fornar þjóðir þekktu þetta.
— Þar þurfa að koma til lagasmið-
ir, stjórnvitringar og heimspek-
ingar. Þar þarf trúin einnig að
koma inn í dæmið, fræðin um að
lifa rétt.
11. Spurning: Á hverju ríður að
hlutverk stjórnmálanna séu rétt
skilin og rétt rækt? Svar: Það er
velferð einstaklingsins og velferð
samfélagsins í heild. Og þetta á
við bæði í veraidlegum og um leið
andlegum skilningi. Sjá verður
öllu hinu efnislega og samfé-
lagslega farborða, en ef hinni and-
legu og trúarlegu hlið er ekki
sinnt getur öll raunveruleg velferð
runnið út í sandinn. Fólkið þarf að
geta haft í sig og á og samfé-
lagsskilyrðin þurfa að geta verið í
réttu horfi fyrir alla, það er hug-
sjón allrar stjórnmálastarfsemi.
En brauð er ekki allt, og hið trú-
arlega leiðbeinir um hvernig skuli
lifa lífinu, hvernig hið siðræna líf
skal vera, samskipti manna, fram-
koma og hugsunarháttur hver til
annars. — Ef stjórnmálamenn
skilja ekki þetta, þá skilja þeir
ekki grundvöll samfélagsins, og til
þess verður að ætlast, að þeim sé
ljóst að skylda þeirra er að sjá
fyrir andlegri velferð fólksins,
eins og hinni efnislegu. Þeirra
verkefni er þannig að skapa skil-
yrðin til heilbrigðs samfélagslífs.
Bezt er samkvæmt reynslu ald-
anna — og eins og segir í spak-
mælum meistarans aldna Lao Tze
á einum stað — að stjórnmála-
menn skilji sín takmörk og vasist
ekki um of í öllu. Þar segir í bók-
inni um Dyggðina og Veginn köfl-
unum 57 og 58:
„Þótt landinu sé stjórnað með
réttsýni... þá verður að stjórna
rikinu án íhlutunarsemi...
öðruvísi verður því ekki stjórn-
að. — Hvernig veit ég að þessu
er svo varið? Af því að því fleiri
sem takmarkanirnar og höml-
urnar eru í ríkinu, því fátækara
verður fólkið; því fleiri vopn,
sem fólkið hefir með höndum,
því meiri óreiða er í landinu; því
fleiri sem iðnir og listir eru, því
fleiri furðulegir hlutir eru búnir
til; því fleiri sem lögin og regl-
urnar eru, því meira er um þjófa
og ræningja."
Þess vegna segir hinn vitri:
„Með því að ég elski rósemi,
verður fólkið réttlátt af sjálfu
sér. Með því að ég sé laus við
íhlutunarsemi, verður fólkið
velmegandi af sjálfu sér...
og ... Þegar ríkisvaldið er milt
og íhlutunarlítið, verður fólkið
velmegandi og hamingjusamt.
Þegar rikisvaldið gerir upp á
milli fólksins, verður það
óánægt og uppreisnargjarnt...
En hvernig fær maður þekkt
viturlegt stjórnarfar? Aðeins
þegar stjórnvöld eru ekki með
róttækar lagabreytingar. Því
annars verður réttlætið aftur að
brögðum og gott verður illt.“
Það sem hér er tilfært talar
skýru máli svo óþarft er að bæta
þar miklu við. Þó skulu lokaorðin
vera þessi: Sést það ekki greini-
lega af því sem þetta segir að deil-
ur og pex um „keisarans skegg“ er
næsta innihaldslítið? Tal um lýð-
ræði og ekki lýðræði í röngu ljósi
m.a. með allskonar nafngiftum til
að villa um, er tilgangslaust og
gagnslaust, það flokkast undir
villandi lýðskrum og er ekki eftir-
sóknarvert. Það, sem er einhvers
virði, er viturleiki til að meta hvað
er skynsamlegast, og hreinskilni
til að kannast við það, í stað þess
að reyna að snúa réttu í rangt og
úthrópa það svo og troða það
niður í svaðið. — Er ekki bezt að
reyna að iðka réttlæti í þessu sem
öðru, er það ekki affarasælast
fyrir velfarnað þjóðai heildarinn-
ar? Hver svari fyrir sig.
Gíróreikningur Kosningasjóðs Sjálfstæöisflokksins er
^ 0% Greiðslur er hægt að inna
: M III [ mm af hendi í öllum bönkum,
sparisjóöum og pósthúsum.
K-