Morgunblaðið - 31.12.1982, Qupperneq 24

28
MORGUNBLAÐIÐ, FÖSTUDAGUR 31. DESEMBER 1982
Skátakveðja:
Helgi S. Jónsson
Keflavík
Auðvitað er það leikur að
stráum, að gæla við það, sem var.
Minningarnar um Helga Ess, eru
margar og margvíslegar frá starfi
og leik. Þegar maður fer svo að
hrófla við þeim, vel geymdum í
þakklátum huga, þá er eins og
bresti ljúfur strengur í eigin
barmi, við þessi leiðarlok. „Það á
enginn að harma dauða minn,“
sagði Helgi. „Það á aðeins að
harma, þegar mér mistekst." Ef til
vill er sú líka raunin á, að það
harma það fáir núna, þótt dauðinn
ætti erindi við hann. En það var
mikill harmur að mörgum kveð-
inn, þegar örlögin úthlutuðu hon-
um sæti í biðsalnum, með þeim
hætti að hann mátti ekki hafast
að. Þar er víst lítið um viðhafnar-
sæti, þegar lengi er beðið.
Það vildi svo til, að ég var ennþá
ómótað ungmenni sveitalífsins,
sem þekkti lítið annað af tilver-
unni en kindarhöfuð og kýrhala,
þegar mig bar þar á fjörur, sem
Helgi Ess var að hasla sér völl í
forustusveit landsmálanna. Þau
ólguðu þá mikið, eins og þeim er
gjarnt að gera. Vissulega mistókst
honum þar. Fáir virtust harma
það. — En síðar, — þegar sú ör-
lagasól hneig til viðar, hlaut önn-
ur sól, miklu skærari, að rísa við
dagsbrún í jafn kvikum og geisl-
andi huga, sem Helgi hlaut í
vöggugjöf. Skátahreyfingin og
listræn viðfangsefni, mótuðu nú,
öðru fremur, þann farveg, sem
lífsform hans liðaðist eftir.
Listfengi hans var margbrotið
og spannaði vítt. Hann laut ekki
að einhverju einu á því sviði.
Hann kom við í flestum greinum
iistarinnar og sumstaðar svo eftir-
minnilega, að unun var að. Hann
var gæddur yfirgripsmiklum
hæfileikum, sem alltaf skyldu
eitthvað eftir af fegrandi og mót-
andi viðhorfum, í hverri þeirri sál,
sem leit auga tilþrif hans í leiklist
eða túlkun hans á myndlist og þá
síðast, en ekki sízt, þeim sem
hlýddu á hans þróttmikla og
meitlaða málfar. — Að sjálfsögðu
hefði skólun eða ögun á þessari
viðkvæmu braut, getað átt við
hann erindi, en um það var þó ekki
að ræða. Atvikin spunnu sína
þræði þar, sem svo víða annars
staðar. Hans skólaganga varð
samtals 10 vikur, til undirbúnings
kristninnar. Annað var heima
fengið. Styrkleiki hans var áræðið.
Hann vék sér ekki undan köllun
sinni, þótt hann skynjaði vel van-
mátt sinn. Veikleiki hans var hið
margræða í sál hans. Það er annað
gæfa og gjörfileiki, eins og sagt er.
Það sýndi sig hjá honum, sem svo
mörgum öðrum, að hin stóra fjöl-
þætta sál, hefir oftast auma kviku,
sem auðvelt er að ýfa til. Það
sýndi sig einnig að það eru ekki
allir þræðir mikillar sálar jafn
sterkir, svo að sumum þeirra ligg-
ur stundum við að bresta og aðrir
gera það. Ef það væri ekki þannig
í mannlegu lífi, þá værum við ekki
mannleg.
Helgi Ess bar auðnu til þess, að
stíga mörg eftirminnileg og heilla-
drjúg spor fyrir byggðarlag sitt og
alla hina íslenzku þjóð. Eg trúi
því, að í sporunum þeim, eigi eftir
að vaxa fagrir laukar, áður heldur
en þau verða með öllu afmáð af
tönn tímans. Þar fórnaði hann
líka fjármunum, fjölskyldulífi og
eigin tilveru, fyrir þá viðleitni að
upphefja hversdagsleikann, í anda
þess, að maðurinn lifir ekki af
fiski einum saman. Það var metn-
aður hans og stolt, að gera mikið
úr litlu á sviði menningar og lista.
Leiklistin var honum afar kær og
persónulega vann hann þar óum-
deilanlega sigra. Þótt hann væri
með afbrigðum kærulaus að læra
rulluna sína, skilaði hann henni
alltaf með glæsibrag. Hæfni hans
var slík á sviðinu að hann átti allt-
af útgönguleiðir, hversu takmörk-
uð sem kunnátta hans var á hlut-
verkinu. Ég held, svei mér þá, að
hann hafi stólað á það, hve snögg-
ur hann var að aðlaga sig aðstæð-
unum og semja á stundinni, það
sem hann taldi að gæti verið þar,
eins og á stóð, þegar hann kunni
ekki nægjanlega. Aldrei féll leikur
hans. Alltaf gerði hann eitthvað.
Svo sniðugur var hann, að þegar
dekkst var í álinn, með kunnátt-
una, þá gat hann leitt inná það, að
nauðsynlegt væri fyrir sig að líta
eftir þessu eða hinu baksviðs og
brá sér þá til að líta í handritið, án
þess að nokkurn grunaði neitt,
nema mótleikarann, sem stóð auð-
vitað stjarfur á sviðinu. Flestir
kvörtuðu yfir því að leika á móti
honum, af þessari ástæðu. En allt
jók þetta á gleðina að leikslokum.
Þetta eru eftirminnilegar stundir.
Helgi var þarna alveg frábær.
Ég á enga mælistiku fyrir
myndræna byggingu á verkum'
hans í myndlist. Það gerir heldur
ekkert til. Ég sá hann oft mála,
það væri svo sem ekki í frásögur
færandi, ef hann hefði alltaf gert
það með penslum, á hefðbundinn
hátt. En svo hversdagslegt var það
ekki. Stundum notaði hann bara
„hefðbundið" sporjárn. Ég með
kindarhöfuðið og kýrhalann —
glápti bara og hló, þegar hann
sveiflaði sporjárninu um strigann.
En listrænar sveiflur hljóta það
að hafa verið, því að viti menn,
brátt komu í ljós hin listilegustu
skip, í ölduróti eða við festar, eða
þá forynjur í hömrum, jafnvel fugl
á grein. Þegar Helgi taldi sig hafa
lokið við myndina, lagði hann
hana upp að kassa eða vegg í
„kamesinu", þar sem allt gerðist,
svo að hún gæti þornað. En vegna
þess hve margir áttu erindi í
„kamesið", á meðan þurrkunin
stóð yfir, var hún venjulegast föl-
uð af meistara sínum, fyrir ekkert
gjald, um það bil, sem hún gat tal-
ist ferða fær. Þá var ekkert eftir,
nema svipleiftur þeirrar stundar,
þegar hann skóp og sem aðrir
náðu ekki til.
Tungutak Helga verður öllum
minnisstætt sem á hann hlýddu.
Hann hafði næmt eyra fyrir ís-
lenzku máli og hafði gott og mikið
vald á að raða orðum sínum
smekklega saman, hvort heldur í
ræðu eða riti og slá nákvæmt á
strengi áheyrandans. Orðhvatur
var hann stundum og það svo
mjög að undan sveið. En það var
þá einungis í stjórnmálaþrasi, þar
sem hann taldi sig hafa hendur
sínar að verja, að hann beitti
slíku. En mál sitt flutti hann allt-
af af myndugleik og reisn. Alltaf
eins og sá, sem valdið hefir. Það
fór honum vel og ég gekkst upp í
því.
Sumir höfðu við orð, að Helgi
væri ekki ýkja orðheldinn, með
það, sem hann lofaði. Það má vel
vera, að svo hafi verið, því að hon-
um sást alltaf yfir það, að hugur
hans og góðvild bar hann örar til
góðra verka, heldur en elja hans
náði til efnda. Álagið var gífurlegt
á þessum manni á tímabili. Það
gegndi mikilli furðu, hvað honum
tókst að leysa vanda margra. Eins
og allir vita, fjölgaði fólki mjög
ört í Keflavík á stríðsárunum.
Heilbrigðisþjónustan fylgdi þeirri
fjölgun ekki eftir að sama skapi.
Einn — og síðar tveir læknar og
ekkert sjúkrahús á öllum Suður-
nesjum annaði engan veginn þörf-
inni. Þá kom upp sú staða, að
margir leituðu til Helga með
minniháttar skeinur og meiðsli.
Hann hafði jú, sem skáti, lært
hjálp í viðlögum og var auk þess
mjög laginn til slíkra verka. —
Það er ekki að orðlengja það, að á
skömmum tíma varð íbúðin undir
lögð, meira og minna, sem bið-
stofa sjúkra og baðherbergið
standandi apótek. — Það þurfti að
setja fingur í lið. Það þurfti að
taka flísar hér og hvar. Sandkorn
úr auga og ég veit ekki hvað og
hvað. Sumir komu líka „þunnir"
eftir góða rispu. Þeim leið yfirleitt
verst. En allt læknaði Helgi. Ef
maður var óbrotinn, ekkert
flumbraður og ekkert þunnur, þá
var ekki lítandi inn hjá Helga á
þessum tíma, eftir vinnu eða um
helgar. Svei mér þá. — Já. Hann
fórnaði oft meiru, en sjálfum sér
fyrir náungann, drengurinn sá.
Heimili sínu og hverju sem var.
Læknishjálpin íþyngdi ekki sjúkl-
ingunum, fjárhagslega. Han lagði
til umbúðirnar og annað, sem til
þurfti og átti dásamlegar pillur,
sagði fólk.
I skátastarfinu var Helgi Ess
mikill og fjölhæfur foringi. Þar
risti hann sínar dýrustu rúnir. Þar
skein stjarna hans skærast. Þar
var hann með lifandi blómstur
þjóðar sinnar undir armi. Þar sló
hann á fegurstu og hljómmestu
strengi hörpu sinnar og flutti
þeim óð, frá háleitum leiðum,
þeim til þroska og manngildis.
Helgi stofnaði skátafélagið
Heiðabúa í Keflavík og tókst að
gera það mjög vel virkt og dug-
andi, enda hafði hann harðsnúnu
liði á að skipa, sem stóð vel og
dyggilega að baki honum. Fyrr á
árum voru þeir stolt byggðarlags-
ins og eru það ef til vill ennþá, sem
báru hróður þess vítt um. Alltaf
hélt Helgi þó mest upp á þriðju
sveit, sem von var, því að: „Þar var
samankominn mestur kvenkostur
á Islandi," sagði hann. Nú eru þær
bara allar ömmur. — Og Helgi
farinn heim. — Áþreifanlegt
dæmi um framvinduna og for-
gengileikann, eins og hann gerist.
Rislítið að harma það.
Nú kveðjum við þennan mæta
mann, með heilli þökk fyrir það
sem hann var okkur, fyrir það sem
hann var byggðarlagi sínu og að
lokum, fyrir það sem hann var
þjóð sinni. — Öll biðjum við hon-
um fararheilla, á nýrri vegferð,
vitandi það og hreykin af því, að
margur hefir farið með léttari
mal, við andlát sitt, ef mælt væri.
Skarphéðinn Össurarson
Anna Magnúsdóttir
Minningarorð
Bergljót Snorradóttir
Schweitzer — Minning
Þann 27. desember sl. kvaddi
Anna okkur á fæðingar- og dán-
ardegi föður síns. Hún var dóttir
Guðrúnar Oddgeirsdóttur hús-
freyju og Magnúsar Jónssonar
sem var bæjarfógeti í Hafnarfirði.
Kynni okkar hófust er hún varð
tengdamóðir bróður míns fyrir
sautján árum. Anna var sérlega
aðlaðandi og greind kona, sem
hægt var að ræða við um allt milli
himins og jarðar. Hún hafði ríka
kimnigáfu og hlátur hennar var
einkar smitandi. Fjörugar umræð-
ur um eilífðarmálin eru mér
minnisstæðar en þau voru henni
sérlega hugleikin.
Útþráin og tilbreytingin voru
ríkur þáttur í fari hennar og oft
ræddum við hvar væri fallegast og
bezt að búa erlendis ef ekki vær-
um við bundnar svo föstum bönd-
um okkar landi. Stundum vorum
við búnar að finna draumalandið
en þá sagði hún: „Nei, ég vildi nú
heldur dvelja í Vínarborg." Hvergi
hefði ég getað hugsað mér önnu
njóta sín betur. Ég sé hana fyrir
mér í Vínarskógi að hlusta á
Strauss-valsana, í óperuhúsunum,
eða bara á göngu í fögru umhverfi
gamallar menningar. Hún var
heimsmanneskja. Anna var frá-
bær píanóleikari. ófáir eru þeir
sem nutu kennslu hennar. Hún
var skólastjóri Tónlistarskóla
Akraness um árabil og talaði um
hann sem fósturbarn sitt.
Listagyðjan snart Önnu sprota
sínum á fleiri sviðum. Hún hafði
einnig unun af að mála. Myndir
hennar hafa mér alltaf fundizt
lýsa henni vel. Hún notaði fallega
bjarta liti og blómamyndirnar
hennar sýndu fegurð og hlýju.
Árlega í sextán ár höfum við
fjölskylda mín og bróður míns
dvalið í boði önnu og Njáls í
Bakkaseli, sem er unaðsreitur við
Þingvallavatn, eina viku á sumri
hverju. Þessi vika okkar saman
hefur orðið okkur ómissandi og
treyst vináttu barna sem fullorð-
inna. Þarna naut Anna sín vel.
Hún elskaði friðinn og fegurðina í
Bakkaseli. Oft fór hún með litina
sína út í laut, sat þar tímunum
saman og teiknaði eða málaði. Á
kvöldin sungum við og nutum þess
að horfa á arineldinn.
Hughrif Önnu voru mikil.
Við eigum fallega minningu,
sonur minn og ég, um síðustu
heimsókn okkar til hennar. Það
var á aðventunni, aðventukaffi á
borðinu, kertaljós á flyglinum og
brosandi Anna í dyrunum. „Þið
verðir að syngja með mér elskurn-
ar mínar, og ég spila undir. Tón-
listin er nauðsynleg í lífinu, þið
vitið það.“ Það síðasta sem ég
heyrði hana spila var Liebes-
traum. Hún vakti undrun og
hrifningu erlendra hjóna, vina
okkar, er hittu hana á heimili
Önnu yngri og Willa. Anna spilaði
af slíkri tilfinningu og leikni að
erlenda konan kvaðst aldrei
mundu reyna að spila Liebes-
traum aftur. Þetta væri stund,
sem hún vildi ekki gleyma.
Anna giftist Njáli Guðmunds-
syni 8. ágúst 1942. Þau bjuggu
fyrst í Reykjavík en síðan á Akra-
nesi þar sem Njáll var skólastjóri.
Eftir áratuga dvöl þar fluttu þau
aftur, þá í Kópavog, en á þessu ári
varð heimili þeirra í sama húsi og
dóttur þeirra og tengdasonar. Þau
nutu þess að vera nálægt dóttur-
börnunum. Þau voru samhent,
Anna og Njáll, og hefur hann ver-
ið henni einstaklega hjálplegur í
áralöngum veikindum hennar.
Tvö börn eignuðust þau, Önnu,
f. 12. júní 1944, og Baldur Viðarr,
f. 8. október 1945. Anna er gift
William Thomas Möller og eiga
þau þrjú börn, Önnu Grétu, Tómas
Njál og Gunnar Þór. Baldur er
kvæntur Tove Berntsen, norskri
konu og eiga þau fjögur börn,
Rúnu, Bent, Snorra og Njál. Þau
búa í Noregi.
Við Kristján, móðir mín og
börnin söknum önnu og þökkum
henni samfylgdina og sendum
Njáli og fjölskyldunni allri samúð-
arkveðjur.
Lítill drengur sagði við lát
ömmu sinnar: „Nú hlustar hún
amma ekki oftar á mig spila á fiðl-
una mína.“ Ég veit ekki nema hún
líti til með ömmudrengjunum þeg-
ar þeir æfa sig á fiðlu og píanó.
Guð blessi minningu Önnu
Magnúsdóttur.
Kristín Möller
Útför hennar fer fram frá
Fossvogskirkju kl. 3, mánudaginn
3. janúar 1983.
Bergljót Snorradóttir Schweitz-
er lést í sjúkrahúsi í Oakland,
Kaliforníu, 23. október sl. Fráfall
hennar kom okkur öllum mjög á
óvart. Eins og svo oft áður gerði
dauðinn ekki boð á undan sér.
Bergljót var fædd á Eskifirði 28.
september 1925. Hún fluttist til
Reykjavíkur 9 ára gömul og átti
þar heima þar til hún giftist. For-
eldrar hennar voru hjónin Snorri
Jónsson og Stefanía G. .Stefáns-
dóttir, Bergljót átti sjö systkini,
en fjögur eru á lífi: Hrafnhildur S.
Christopherson sem býr í Suður-
Kaliforníu, Jónína og tveir bræð-
ur, Haukur og Snorri, búa á ís-
landi.
Hinn 19. maí 1945 giftist Berg-
ljót eftirlifandi manni sínum
Theodore P. Schweitzer. Hann
gegndi þá herþjónustu á Islandi og
þar var brúðkaup þeirra haldið.
Hjónaband þeirra var farsælt, á
heimili þeirra ríkti gagnkvæm
hlýja og ástúð. Bergljót og Ted
eignuðust tvo syni, Stefán, sem
býr á Hawaii, og Gunnar Richard,
sem býr hjá pabba sínum í Los
Gatos, Kaliforníu. Sonardæturnar
eru fimm.
Fyrsta heimili Bergljótar og
Ted var í Columbus, Ohio, en
seinna fluttu þau til Kaliforníu, í
grennd San Francisco. Húsið
þeirra stendur hátt uppi í fjalli
með útsýni til allra átta. Yfir dýr-
unum er skilti og á það letrað
„Fagrabrekka". Það var alltaf gott
að koma í Fögrubrekku, þar ríkti
íslensk gestrisni eins og best ger-
ist. Bergljót var framúrskarandi
myndarleg húsmóðir. Hún mat-
reiddi íslenskan mat þegar því var
við komið og bar pönnukökur,
kleinur og jólaköku með kaffinu.
Alltaf voru haldin íslensk jól á
heimili þeirra.
Bergljót hafði mikið yndi af
hannyrðum og bar heimilið þess
merki. Hún naut þess líka að
vinna í garðinum sínum, enda
voru blómin hennar alltaf falleg.
Móðurmálinu var ekki gleymt.
Það heyrðist ekki á mæli Bergljót-
ar að hún hafði verið fjarri ætt-
landi sínu í 37 ár. Ted talar líka
íslensku og á góðum stundum í
Fögrubrekku settist hann við pí-
anóið og spilaði íslensk lög og allir
sungu með.
Bergljót vann mikið fyrir ís-
lenska klúbbinn okkar. Hún var
ósérhlífin og vildi allt fyrir alla
gera. Umfram allt reyndist hún
okkur góður vinur. Við munum öll
sakna hennar mikið. Það er mikið
lán að eiga góða fjölskyldu og vini
og við erum þakklát fyrir að hafa
átt Bergljótu.
San Jose, í desember 1982.
Sigrún Ölafsdóttir Zappulla