Morgunblaðið - 06.02.1983, Blaðsíða 30

30
MORGUNBLAÐIÐ, SUNNUDAGUR 6. FEBRÚAR 1983
Hvalveiðiskip í Rejkjavíkurhöfn. Nú er rætt um að selja þessa glæsilegu farkosti í brotajárn.
A livalaslóðum
í norðurhöftim
Hvalveiöar hafa mjög sett svip sinn á þjóömálaumræöur hér
á landi aö undanförnu og hafa þar margir lagt orð í belg þar
sem sitt sýnist hverjum, enda tengist málið hinum ýmsu
sjónarmiðum. Má þar nefna sjónarmið náttúruverndar-
manna, sem telja að þessu tignarlega dýri, hvalnum, sé hætta
búin vegna ofveiði, en aðrir eru hins vegar þeirrar skoðunar,
að íslendingar geti enn um sinn nýtt sér þessa lífsbjörg og
vitna í skýrslur vísindamanna máli sínu til stuðnings. En það
er fleira sem komið hefur fram í umræðum manna um þetta
mál og er það eitt, hversu langt skuli gengið í því að láta
undan þrýstihópum í fjarlægum löndum í svo mikilvægu máli
sem þessu og vissulega eru hér miklir hagsmunir í húfi, á
hvorn veginn sem er. Með samþykkt Alþjóðahvalveiðiráðsins
um stöðvun hvalveiða tengdum iðnaði frá og með árinu 1986
áttu íslendingar ekki um nema tvennt að velja: Ánnars vegar
að hlíta niðurstöðu Alþjóðahvalveiðiráðsins og samþykkja
þar með sjónarmið náttúruverndarmanna eða hins vegar að
mótmæla hvalveiöibanninu opinberlega, stunda veiðar áfram
og eiga þar með á hættu að skaða viðskiptahagsmuni sína í
Bandaríkjunum vegna hefndaraðgerða náttúruverndar-
manna. Hvorugur kosturinn var góður og var málinu vísað til
Alþingis, sem samþykkti, með naumum meirihluta, að mót-
mæla ekki banninu og þar með leggja niður þennan þátt í
atvinnusögu íslendinga frá og með árinu 1986. Hér verður
ekki tekin afstaða til ákvörðunar Alþingis heldur skal í stuttu
máli rakin saga þessarar atvinnugreinar, sem senn mun líða
undir lok á íslandi.
Ierlendum fræðiritum er
þess getið að líklega hafi
menn stundað hvalveiðar
frá örófi alda og að margt
bendi til að steinaldarmenn
hafi veitt litla hvali og höfrunga
sér til lífsviðurværis. Vitað er með
vissu að Indíánar í Norður-
Ameríku og Eskimóar hafa veitt
hvali frá ómuna tíð með skutlum
eða stungutækjum úr beini, horni,
tinnu eða flögugrjóti. Þá er og vit-
að um bækistöð hvalfangara í Al-
aska á árunum 100 til 200 eftir
Krist. Þetta kemur meðal annars
fram í grein eftir Ásgeir Jakobs-
son, sem hann ritar í tímaritið
Ægi (16. tbl. 1975), en þar vitnar
höfundur í alfræðiritið „The En-
cyclopedia Britanica" og segir þar
m.a.:
Evrópa er þó vagga hvalveið-
anna, eins og þær hafa þróast, og
fyrstu sagnir um hvaiveiðar Evr-
ópumanna eru frá Noregi og
Flandern í Belgíu og eru þær
sagnir allt frá 9. öld. En það er
varla hægt að tala um hvalveiðar
sem atvinnugrein fyrr en til koma
veiðar Frakka og Baska frá
ströndum Biskayaflóans. Þessar
veiðar hófust á 10. öldinni og
beindust að sléttbakinum í
Norður-Atlantshafi. Sléttbaks-
veiðar Frakka og Baska blómstr-
uðu á síðari hluta miðalda en það
tók að draga úr þeim um miðja 17.
öldina og þær dóu út með öllu um
1800 því að þá var sléttbakurinn
horfinn af þessu svæði.
Meðan þessu fór fram í Bisk-
ayaflóa og þar í grennd, fóru
Baskar einnig að þreifa fyrir sér
með úthafsveiðar á stórskipum og
mun það hafa verið um og upp úr
1400. Þeir yfirgáfu hafnir sínar
við Biskayaflóa og hættu að svip-
ast um eftir hvölum úr háum
turnum á ströndinni, og lögðu á
úthafið til að elta sléttbakinn
norður í höf. Leikurinn barst
norð-vestur á bóginn til Ný-
fundnalands og í St. Lawrence-
flóann og á 16. öldinni til Islands,
þar sem þeir fundu fyrir íslend-
inga og Norðmenn við þessar
hvalveiðar. Um 1700 var svo komið
að sléttbakurinn í Norðaustur-
Atlantshafi var að deyja út, en í
norðurhöfum fundu Baskarnir
Grænlandssléttbakinn, sem var
stærri og þyngri en Biskayahval-
urinn og hafði þykkra spik og
lengri bein.
Endalok sléttbaksins
í norðurhöfum
Grænlandssléttbakurinn
hleypti nýju lífi í hvalveiðar og
hófst nú mikil útgerð til hvalveiða
í norðurhöfum. Upphaf þessarar
útgerðar er miðað við árið 1611,
þegar Muscovy-félagið gerði út
leiðangur með tveimur skipum frá
London til Svalbarða, en fyrir
leiðangrinum var Thomas nokkur
Edge. Stóðu veiðar þessar óslitið í
þrjár aldir og með tímanum risu
upp hvalveiðibækistöðvar á Sval-
barða, Jan Mayen og Bjarnarey.
Voru það einkum Hollendingar og
Norðmenn sem stunduðu þessar
veiðar en einnig Frakkar, Bretar
og Þjóðverjar. Síðar bættust svo
við Skotar og Bandaríkjamenn,
sem gengu rösklega fram í að eyða
síðustu leifunum af Grænlands-
hvalnum.
Upp úr 1840 fór að draga úr
hvalveiðum í norðurhöfum enda
var Grænlandshvalurinn þá orð-
inn sjaldséður. Hann var þó enn
mjög eftirsóttur, fyrst og fremst
vegna beinanna, sem voru notuð
sem stengur í lífstykki kvenna.
Þurfti því mikið af hvalbeinum á
þeim tíma, sem konur reyrðu sig
sem mest, en er þær hættu að
ganga í krínólíni lögðust veiðarn-
ar að mestu af. Síðasta orðið áttu
skoskir hvalfangarar, sem gengu
bæði fyrir gufu og seglum, en sá
síðasti þessara hvalfangara kom
heim fyrir fullt og allt úr veiðiferð
árið 1913.
Bandaríkjamenn voru einnig
stórtækir í hvalveiðum á 18. öld og
veiddu þeir bæði sléttbak í norður-
höfum og búrhval í heitari sjó
sunnar. Gerðu Bandaríkjamenn út
mikla flota hvalveiðiskipa víða um
höf á 19. öld og urðu sumir leið-
angrarnir æði harðsóttir og eru
dæmi um að þeir hafi varað allt að
fimm árum. Ástæðan fyrir því, að
einkum var sótt í búrhval og
sléttbak var sú, að báðar þessar
tegundir flutu eftir að þær voru
skutlaðar, en seglskipamennirnir
höfðu ekki spilkraft né annan út-
búnað til að halda hvölum af öðr-
um tegundum á floti. En að því
kom þó, að bættur skipakostur og
framfarir í tækjabúnaði gerði
hvalveiðimönnum kleift að beina
veiðunum að öðrum tegundum og
með þeim þáttaskilum má í raun
segja að saga hvalveiða hefjist á
íslandi.
Sprengiskutullinn
Hvalveiðar á úthöfunum voru í
fyrstu stundaðar á róðrarbátum
sem sendir voru frá hvalveiðiskip-
unum. Voru bátarnir mannaðir
sex til sjö mönnum og voru aðal-
veiðarfærin skutull og lensa. Skut-
ullinn var úr járni, um það bil
þriggja feta langur með tréskafti
og við hann var fest lína sem hval-
urinn var dreginn með að veiði-
skipi þegar tókst að drepa hann,
sem ekki var alltaf. Þetta var
frumstæð veiðiaðferð og varð oft
ekki annar árangur en sá að særa
dýrið og missa af veiðinni. Hval-
rekar sem getið er um á þessum
tíma gætu verið árangur þessara
misheppnuðu veiða, eftir að dýrin
höfðu hlotið banvæn sár og síðar
drepist af völdum þeirra.
Skutlarnir komu til sögunnar
fljótlega eftir að menn komust
upp á lag með að útbúa sér not-
hæfa línu og er skutullinn í sjálfu
sér ekki annað en spjótið óbreytt
nema að það er tengt við veiði-
manninn með vað eða línu. Það
gefur augaleið að ekki hefur verið
auðhlaupið að breyta slíku veiðar-
færi á meðan skotkrafturinn var
bundinn við mannshandlegginn.
Þó hafa skutlarnir gerst þjálli eft-
ir því sem smíði og tógspuna fór
fram. Það var því ekki fyrr en
skotvopn komu til sögunnr, að
skutullinn fór að verða afkasta-
mikill, einkum þó við hvalveiðar
og aðrar veiðar á stórum sjávar-
dýrum, enda varð skutullinn þá
það viðamikill, að ekki tók því að
nota hann nema bráðin væri í
stærra lagi.
Það var árið 1731, sem fyrst var
farið að skjóta hvalskutlum úr
byssu. í fyrstu var skutulfallbyss-
an afar ófullkomin og mun þá
skyttan hafa verið í eins mikilli
lífshættu og hvalurinn, enda tók
það um fjóra ártatugi að taka
þessa aðferð almennt í notkun. Og
þótt stöðugt væri unnið að endur-
bótum voru hvalveiðarnar stund-
aðar við þessar aðstæður í nær
hundrað ár. Þá urðu hin miklu
þáttaskil í sögu hvalveiðanna er
Norðmaðurinn, Svend Foyn, fann
upp á því árið 1864 að koma
sprengju fyrir í skutulsoddinum.
Sú uppfinning ásamt tilkomu
hraðskreiðari skipa gjörbreytti
Ollurn aðstæðum til hvalveiða og
má segja að hvalveiðiaðferðin hafi
ekki breyst í grundvallaratriðum
frá þessum tíma allt til okkar
dags. Þegar sprengiskutulsaðferð
Svend Foyn kom til sögunnar fór
að aukast hlutur Norðmanna í