Morgunblaðið - 06.02.1983, Blaðsíða 31

MORGUNBLAÐIÐ, SUNNUDAGUR 6. FEBRÚAR 1983
31
Ástæðurnar fyrir því að Norð-
menn fóru að stunda hvalveiðar
hér við iand voru fyrst og fremst
þær, að þeir höfðu gengið svo hart
að hvalstofninum við Finnmörku
að fljótlega varð þar iítil veiði, svo
að 1880 voru þar sett hvalfriðun-
arlög. En um það leyti bárust þær
fregnir með norskum síldveiði-
mönnum við ísland, að þar væri
hvalagengd mikil. Og til þess að
halda hvalveiðunum áfram þurftu
Norðmenn að leita á fjarlægari
mið. Vestfirðir urðu fyrsti vett-
vangur Norðmanna til hvalveiða
hér við land og reis fyrsta hval-
stöðin á Langeyri í Álftafirði árið
1883. Thomas Amlie veitti þeirri
stöð forstöðu og er sagt að upphaf-
lega hafi Svend Foyn, uppfinn-
ingamaðurinn sem áður er nefnd-
ur, ætlað að vera með í fyrirtæk-
inu, en hafi dregið sig til baka er
honum samdi ekki við yfirvöld
hér.
Norskum hvalveiðistöðvum hér
á landi fjölgaði ört á næstu árum
og um aldamótin voru átta hval-
veiðistöðvar á Vestfjörðum og
fimm af þeim við ísafjarðardjúp
og í Jökulfjörðum. Árið 1889
reistu bræðurnir Hans og Andreas
Ellefsen hvalveiðstöð í Önundar-
firði og varð það stærsta stöðin er
Norðmenn ráku hér við land og
stærri en aðrar stöðvar í Norður-
Atlantshafi á þeim tíma. Voru
fimm hvalveiðibátar gerðir út frá
stöðinni. Af öðrum hvalveiðistöðv-
um sem reistar voru á næstu árum
má nefna stöðina í Framnesi í
Dýrafirði, á Suðureyri í Tálkna-
firði, á Dvergasteini í Álftafirði,
Stekkeyri í Hesteyrarfirði, Upp-
salaeyri í Seyðisfirði og á Meleyri
í Veiðileysufirði.
í Hornstrendingabók er þess
getið, að norskum hvalveiði-
mönnum hafi orðið gott til fanga
fyrstu árin. Hvalur gekk inn á ísa-
fjarðardjúp og hina stærri firði og
þar gengu Norðmenn að þeim eins
og kindum á blóðvelli. Eftir því
sem hvalveiðistöðvunum fjölgaði
dró brátt til ofveiði og rányrkju
fyrir Vestfjörðum og upp úr alda-
mótunum var veiðin orðin það
treg þar vestra, að ýmsum hinna
norsku hvaleiðimanna þótti væn-
legast að flytja bækistöðvar sínar
til Austfjarða. Árið 1900 flutti
Ellefsen stöð sína til Mjóafjarðar
og brátt komu fleiri á eftir.
Ekki er unnt að rekja í smáat-
riðum sögu norsku hvalveiðanna
hér við land en áður en við skiljum
við þetta tímabil er rétt að vitna í
grein sem Jón Jónsson fiskifræð-
ingur ritaði í tímaritið Ægi fyrir
nokkrum árum en þar segir m.a.:
„Árið 1883 hófu Norðmenn veiðar
hér við land en því miður hjuggu
þær veiðar það stórt skarð í
steypireyðar- og langreyðarstofn-
ana að þeir hafa ekki ennþá náð
sinni upprunalegu stærð ..." og
seinna segir Jón í grein sinni að
norsku hvalveiðarnar hafi verið
ákaflega lærdómsríkar og skýrt
dæmi um það hvernig ótakmörkuð
sókn megnar að eyða blómlegum
dýrastofnum á nokkrum árum.
Þess er getið í Hornstrend-
ingabók að við upphaf innrásar
Norðmanna til hvalveiða hér við
land hafi strax gætt tortryggni
landsmanna gagnvart aðförum
þeirra og hafi það m.a. komið
fram í umræðum á Alþingi sumar-
ið 1883. Og þar segir ennfremur:
„Fáir höfðu jafn nærstæða ástæðu
til að líta hvaladráp Norðmanna
óhýru auga og Arnfirðingar. Þar
hafði sjálf náttúran komið upp
eins konar hvalgripabúi, sem
flestir fjarðarbúar nutu góðs af.
Þeir stunduðu og iðkuðu lengst þá
miklu íþrótt að skutla hvali. Á
hverju ári komu nokkrar reyð-
arhvalkýr inn á fjörðinn með
nýfædda kálfa sína og héldu sig
þar sumarlangt, meðan afkvæmi
þeirra stækkuðu. Voru þær svo
spakar, að helst minnti á húsdýr.
Arnfirðingar gældu við þessar
sækýr og gáfu þeim nöfn eins og
kúm sínum í landi. Kölluðu þeir
eina þeirra Skeifu, aðra Skjöldu,
þriðju Höllu og fjórðu Rafnseyr-
ar-Kollu. Þóttust þeir vissir um,
að þetta væru sörnu kýrnar, sem
þangað komu ár eftir ár. Þegar
Frá hvalskurði í bækistöó Hvals hf. í Hvalfirði. Á myndinni sést vel stærð
dýrsins.
Nýtísku skutulbyssa í stefni eins hvalveiðiskipsins frá Hval hf.
hvalveiðum og allt fram á okkar
dag hafa þeir verið leiðandi þjóð í
hvalveiðum. Almennt er talið að
veiðar þeirra hér við land hefjist
árið 1883, en áður höfðu þó verið
gerðar tilraunir frá landstöðvum
hér á landi og má þar nefna til-
raunir Bandaríkjamannsins
Thomas Roys og bræðra hans
laust eftir 1860 og svo útgerð
Hammers-félagsins um 1866, en
tilraunir þessara aðila báru ekki
tilætlaðan árangur.
Fornar heimildir
Upphaf hvalveiðisögu íslend-
inga er því venjulega miðað við
komu norskra hvalfangara hingað
til lands og í skýrslu sem Jóhann
Sigurjónsson, sjávarlíffræðingur
hjá Hafrannsóknastofnun, sendi
sjávarútvegsráðherra í október sl.,
er veiði stórhvala frá landstöðvum
hér við land skipt í þrjú tímabil.
Fyrsta tímabilið er tímabil norsku
veiðanna frá 1883 til 1915, annað
tímabilið er miðað við veiðar frá
landstöðinni í Tálknafirði, sem
starfrækt var árin 1935 til 1939 og
þriðja tímabilið hófst með starf-
semi hvalstöðvar Hvals hf. árið
1948. Þótt þessi tímaskipting sé
hér ekki dregin í efa skulum við þó
skyggnast enn lengra aftur í tím-
ann og glugga örlítið í fornar
heimildir.
Af heimildum má ráða, að mikil
hvalagengd hefur verið hér við allt
land frá landsnámsöld og er víða
að finna vísbendingu um að ís-
lendingar hafi nýtt þessa skepnu
sér til lífsviðurværis þótt ekki hafi
verið um skipulagðar veiðar að
ræða. Nægir hér að vitna í nokkr-
ar íslendingasögur svo og Jónsbók
Þættir
úr sögu
hvalveiða
á íslandi
Samantekt:
Sveinn Guðjónsson
frá árinu 1280. 1 Fóstbræðrasögu
segir m.a.: „Sóttu margir menn til
hvalveiða norður á Strandir ..."
og þar er einnig að finna lýsingu á
framferði þeirra fóstbræðra á
hvalfjöru. Það er athyglisvert, að
Hornstranda er víða getið í ís-
lendingasögunum í sambandi við
ferðir manna þangað norður til
veiða eða annarra fanga, svo sem
hvala. Af frásögnum íslendinga-
sagnanna og Sturlungu er helst
svo að sjá, að hvalrekar hafi verið
þar daglegir viðburðir og vænta
Hvalskurðarmaður brýnir hmTinn.
mætti þess að finna þar hval, væri
þangað leitað. Um Þorgils á
Lækjamóti segir í Grettissögu, að
hann hafi verið „aðdráttarmaður
mikill" og farið á Strandir ár
hvert og aflað þar hvala og ann-
arra fanga.
Og það er ekki bara á Horn-
ströndum sem hval hefur verið að
finna hér á landi samkvæmt frá-
sögnum íslendingasagnanna. í
Egilssögu, þar sem greint er frá
búsýslu Skallagríms er meðal
annars að finna þessa setningu:
„Hvalkomur voru þá miklar og
mátti skjóta sem vildi ..." Þessi
setning er þeim mun eftirtektar-
verðari þar sem hér er gefið í skyn
að hvalir hafi verið skutlaðir, enda
benda aðrar heimildir til, að það
hafi verið algeng veiðiaðferð í
Noregi á þessum tíma. Gildir hér
einu hvort íslendingasögurnar eru
skáldsögur eða heimildasögur þar
sem höfundar þeirra hafa, hvort
heldur sem er, þekkt þessa
veiðiaðferð. Önnur merk heimild
um þessa veiðiaðferð er lögbókin
Jónsbók frá 1280, en í rekabálki
þar er skutlaranum gert að
merkja skutulinn og þinglýsa
markinu, en þessi ákvæði mun
einnig að finna í Gulaþingslögum
hinum norsku.
Fleiri heimildir frá síðari öldum
um hvalveiðar íslendinga má
einnig nefna, svo sem Ferðabók
Eggerts og Bjarna og rit Jóns
lærða Guðmundssonar um nátt-
úru Islands, en Jón var uppi á ár-
unum 1574—1658. Þá hefur hval-
veiði íslendinga fyrr á öldum verið
víða getið í ritum erlendra manna
frá þessum tíma þótt ýmislegt sé
missagt í þeim fræðum eins og svo
mörgu öðru sem erlendir menn
hafa ritað um ísland og íslend-
inga. Fleiri dæmi verða þó ekki
nefnd hér, en þetta brot sýnir
okkur að hvalveiðar hafa ekki ver-
ið með öllu óþekkt fyrirbæri hér á
landi, löngu áður en norsku hval-
fangararnir komu hingað upp úr
1880.
Tímabil norsku
hvalveiðimannanna
Þegar norskir hvalveiðimenn
gengu á land í hreppum Vest-
fjarða þeirra erinda að reisa þar
hvalveiðistöð þekktu íslendingar
ekki skipulegar hvalveiðar nema
af afspurn. Veiðarnar höfðu fram
að þeim tíma verið æði tilviljana-
kenndar og þessarar lífsbjargar
höfðu þeir fremur orðið aðnjót-
andi er hvalreka bar á fjörur
þeirra. Þegar hafís nálgaðist land
og hungurvofan glotti í gættum
kotbæja, óskuðu menn þess fyrst
og fremst, að þeim vágesti yrði frá
þeim beint, en væri koma hans
óhjákvæmileg, báðu þeir um þá
líkn, að þeim yrði send næring í
bjargarleysi. Sú björg var hval-
reki. Hvalirnir leituðu undan haf-
ísnum og á flóttanum hlupu þeir á
land, stundum margir saman. Þar
veittust menn að þeim með frum-
stæðum lagvopnum og murkuðu
úr þeim lífið. Hvalreki fylgdi þó
ekki öllum ísavetrum og gat þá
brugðið til beggja vona með lífs-
björg manna. En með komu Norð-
manna kynntust íslendingar því
hvernig færa mátti sér í nyt þessa
lífsbjörg með skipulögðum veið-
um.