Morgunblaðið - 23.03.1983, Síða 22

70 MORGUNBLAÐIÐ, MIÐVIKUDAGUR 23. MARZ 1983

|| Jón I>. Árnason: Lífríki og lífshættir LXXXVII.
Spurningin er: Hvern hefir hin vélrœna
hagvaxtartrú leikiö lúalegar en sakleysingj-
ann, sem henni ánetjaöist heils hugar?
Nýtni og
sparsemi
boða engin
heimsrof
hafa hugfast, að af veraldlegum
fjármunum einum saman verður
engu lífi lifað, sem þess er vert
að kallast líf. Hitt getur síðan
verið mörgum verðugt umhugs-
unarefni, að peningaleysi hefir
oft átt verulegan þátt í að vekja
manndóm og baráttuvilja.
Afleiðing þess, að alltof fáum
hefir lærzt að færa sér svipaðar
lexíur til nytja, birtist máski
með vorkunnarverðustum hætti
í föktum og töktum hins mús-
gráa fjölda velferðartrúaðra. Sá
fjöldi gerir sér yfirleitt ekki
grein fyrir, að takmörk hagvaxt-
ar eru landamæri „velferðarrík-
isins", sem sjálfkrafa verður
skattaríki og að lokum skulda-
ríki. Hann skilur ekki heldur, að
skuldum vafið skattaríki er
skilgetið afsprengi þjóðfélags
græðgi og heimtufrekju, klak-
stöð fyrirgreiðslusala eða/ og
atkvæðakaupenda, og liggur því
albert fyrir, að þess konar borg-
arar taka ábyrgð og skyldur
varla mjög hátíðlega.
Öðru er miklu nær: Baráttan
fyrir frelsi undan ábyrgð og
skyldum hefir verið háð af öfga-
fullri eljusemi og fórnfýsi allt
Fleiri og fleiri ábyrgir menn eru
að komast í skilning um, að þótt
framleiðsla og viðskipti bólgni
ekki út ár eftir ár, þurfi það út af
fyrir sig ekki endilega að boða
neins konar heimsslit eða óbæt-
anlegar, óþolandi skelfingar.
Þvert á móti halda þeir því fram,
að þar með yrðu til orðin skilyrði
fyrir eðlilegu ástandi og hreint
ekki afleitum horfum.
Við slík straumhvörf myndi
fólk verða að miða lífshætti sína
til langframa við hóflega neyzlu,
notkun og meðferð náttúruauð-
æfa, einkum hinna óendurnýj-
anlegu. Ofátshneigðir og bíla-
hugsjónir yrðu kvaddar hinztu
kveðju, menn yrðu að lifa af
vöxtum lífríkisins, ekki höfuð-
stól þess eins og tíðkanlegt hefir
verið. Alls ekki yrði ófram-
kvæmanlegt að koma böndum á
náttúruníðinga og lífríkisspell-
virkja. Viðtekin hraðgróða-
hyggja yrði máski sett á bekk, að
siðamati framtíðarinnar, með
þrælahaldi, eiturefna-fram-
leiðslu, -dreifingu og -neyzlu.
Vel má vera, að hér sé um
meiri bjartsýni að ræða en nú-
ríkjandi ástand leyfir. Það get ég
vissulega ekki afsannað, og mér
Hamfarif tímans og sögunnar
gerast sífellt sviptibyljasamari
og höggþyngri. Sérstök djúp-
hygli er ekki nauðsynleg til að
gera það ljóst. Meðfætt eðlis-
næmi eða skynjun nægir. Þjóða-
siðmenntir og menningarsamfé-
lög vaxa og visna, ríki og þjóðir
rísa og hníga — og gleymast með
æ snubbóttari hætti.
Aðeins örsjaldan áður, ef
nokkurn tíma, munu dæmi til í
mannkynssögunni, að þjóð eða
þjóðafjölskyldur hafi komizt
með tærnar á hæla Evrópuþjóða
í sókninni upp á hátinda valda
og vizku. Á hinn bóginn munu og
ekki heldur finnast fordæmi
fyrir sneggri og ömurlegri upp-
gjöf og hnignun við sambæri-
legar aðstæður en viðbrögð Evr-
ópu eru vottur um síðan hún
hneigði höfuð og beygði sig í
duftið við fótskör sovézk/-
bandarískrar vinstrimennsku.
Traustasta vitnið
Reyndar áttu Vesturlanda-
þjóðir dæmafárri efnahagsvel-
megun að fagna um röskra 2ja
áratuga skeið eftir hinn banda-
rísk/ sovézka sigur yfir heims-
veldum Evrópu, mestu menning-
arríkjum veraldar, í heimsstyrj-
öldinni síðari. En heilbrigt þjóð-
líf og þróttmikið réttarríki fá
aldrei staðizt nema um stund-
arsakir á Mammonsfótum. For-
sendur farsældar eru allt aðrar.
Þar má t.d. nefna þjóðarmetnað,
hugsjónaeld, blóðvitund, list-
sköpun, siðgæðisþrek, lögvald og
réttaröryggi, er allt stingur í
gegn tilgátu Marx, sem hélt að
efnahagslífið væri undirstaða
þjóðfélagsins. Sú ágizkun er að
sjálfsögðu vinstrivilla, sem hinn
merki stjórnspekingur Moeller
van den Bruck — auk margra
annarra fyrr og síðar — leiðrétti
eftirminnilega (í bók sinni, „Das
Dritte Reich", Berlin 1922) m.a.
með þessum orðum:
„Sagan er ekki óháð efna-
hagslífinu, en sögulífssýnin er
grundvöllur efnahagslífsins, og
þess vegna er efnahagurinn und-
ir sögulífssýninni kominn. Efna-
hagsstarfsemin er afleiðingar-
fyrirbæri, sögulífssýn er orsök."
Ef ríkjandi heimsástand er
ekki traustur vitnisburður um
réttmæti þessara ívitnuðu um-
mæla, fæ ég ekki í fljótu bragði
komið auga á annan sanni nær:
takmörk hagvaxtar eru greinileg
og óyfirstíganleg; takmörk
skuldasöfnunar, óhófs, eyðslu og
annarrar óreiðu eru hvergi í
augsýn; takmörk eymdar og vol-
æðis, úrkynjunar og stjórnleysis
virðast hvorki vera háð tíma né
rúmi.
Börn efnahagsundranna stara
Skulda-
kort
bjarga
ekki
lengur
í stórborgum Banda-
ríkjanna fá „velferð-
arþegnar" víða
ókeypis súpu við fjöl-
farnar götur
Takmörk
og takmarka-
leysi
Skattaríki
verður
skuldaríki
Box 48226,
Detroit
nú stjörf niður í hyldýpið.
Náttúrlega væri ósanngjarnt
að geta þess ekki, sem til heilla
horfir. „Glæpir gegn mannkyn-
inu“ ættu senn að verða úr sög-
unni. Réttvísi syndlausra þjóða
hefir fyrir skömmu fengið send-
an frá menningarríkinu Bólivíu í
miðri Suður-Ameríku verandi
ákafamann, Barbie að nafni, sem
nú er á áttræðisaldri, og heit-
strengja nú í x-milljónasta sinn
að sjá um, „að þetta komi ekki
fyrir aftur". Því miður er þó enn
óstaðfest, að Drottins — og
heimslýðræðisins — útvalda
þjóð hafi léð máls á að „þetta“
bitni ekki framar á vanþakklát-
um og óhreinum.
Ógeðfellt klak
Engum þarf væntanlega að
segja, að peningar eru til margs
nytsamlegir. Hins vegar eru þeir
síður en svo fáir, sem ekki vita,
að meðferð þeirra en ekki magn
ræður úrslitum um, hvort af
þeim hlýst meiri blessun en
bölvun. Líklega sannast það bezt
af þeirri staðreynd, að vegna
peninga hafa margfalt fleiri orð-
ið að öpum og ösnum — og
bleyðum — en djörfum og
hyggnum manneskjum, sem
síðan hin Fjögur frelsi Roose-
velts, „frelsi ti! tjáningar, frelsi
til trúariðkan frelsi undan
skorti og frelsi undan ótta“ urðu
sá veruleiki sem allur heimurinn
þekkir nú í raun, ekki sízt vegna
fulltingis vinar hans, Stalíns, er
Churchill unni um tíma plat-
onskri ást að því er helzt verður
ráðið (sbr. heillaóskaskeyti hans
í tilefni af 65 ára afmæli Stalíns
hinn 21. desember 1944: „Ég
sendi yður hjartanlegustu ham-
ingjuóskir mínar í tilefni af af-
mælisdegi yðar. Ég er sannfærð-
ur um, að líf yðar er afar dýr-
mætt fyrir framtíð heimsins og
hina sífelldu eflingu þeirra
tengsla, sem sameina lönd
okkar. Það er því ekki nein inn-
antóm orðmælgi, þegar ég óska
yður: „Many happy returns of
the day.““).
Nýfræðaþurrð
Verulegur ágreiningur ríkir
ekki lengur um, að mannkynið
allt, en þó Vesturlandafólk alveg
sér í lagi, gerði margt fávíslegra
en að gera sér grein fyrir þeim
möguleika án frekari tafa, að
tími vaxandi velmegunar að
efnahagslegum skilningi sé end-
anlega liðinn í aldanna skaut.
er sæmilega vel ljóst, hver for-
sendan þarf að vera:
Ekki bara hugarfarsbreyting,
heldur róttækt hugarfarsbylt-
ing. Allt, sem gengur skemmra,
er kák og gerir því illt óbærilegt.
Meginreglur náttúrlegra bú-
skaparhátta yrðu því að vera
nærgætni f stað áníðslu, varð-
veizla í stað ránsskapar, fyrir-
hyggja í stað skuldasöfnunar á
kostnað barna og barnabarna, og
þess vegna ekki sízt athugun
sennilegra athafnaafleiðinga
þegar áður en handa er hafizt.
Og aldrei má gleymast að „vel-
ferðin" hefir oftar en ekki reynzt
biðstanz á leið úr fátækt í
óánægju.
Flest eru þetta gamalreynd
úrræði, sem ýmsa hryllir við og
mörgum koma á óvart og halda
að séu nýmæli. Þannig er málið
hins vegar ekki vaxið. Þau hafa
einungis verið dæmd úrelt eða
gamaldags, ósamboðin þegnum
vélaaldar og því verið varpað á
hræsibrekku.
Þar sem nú sýnist vera komið
á daginn, að öll heimsins fræð-
ingafjöld sé orðin uppiskroppa
með nýtízkulega isma og „hag-
stjórnartæki", sem véltrúarfólk
gæti talið sig fullsæmt af — og
það ekki andartaki of snemma
— og svokallaðir stjórnmála-
menn alltaf að berjast fyrir
endurkjöri, verður vart verulegr-
ar ókyrrðar. Reynslan hefir tal-
að og fært heim sanninn um, að
mörg þessara „tækja“ (ekki má
nota orð eins og aðferð, tilhögun,
vinnubrögð, möguleika eða fyrir-
komulag i stað orðskrípisins
„hagstjórnartæki" af því að þau
gefa ekki nægilega skýrt til
kynna, hversu vél- og sjálfvirkt
er að verki staðið) hafa ekki
beinlínis skilað aðdáunarverðum
árangri. Á leikvangi hins mislita
skara skólasetumanna — sem
margir hverjir hafa numið ný-
fræðin fram á fertugsaldur —,
þar sem kenningarnar hafa verið
teygðar og togaðar með kjafti og
klóm, hafa þær reynzt fremur
mergrýrar eða vanfóðraðar líkt
og búfénaður, sem teymdur er til
slátrunar í alþýðulýðveldi.
Þegar þeim síðan hefir verið
hleypt lausum úr umbúðum orða
út á borð veruleikans, hafa þær
hrasað um sjálfar sig — og þá
félagsmálapakkahúsið, sem þær
áttu að bera uppi, sömuleiðis.
Matvælagjafir í
þakklætisskyni
Af greindum sökum vekur
naumast undrun, að vissar
hugmyndir um viðunandi vinnu-
brögð og árangursrík úrræði að
reynslunnar dómi „hagstjórnar-
tæki“ á félagsmáli), sem fyrir
löngu höfðu verið talin mesti
ósómi eins og að framan er drep-
ið á, rifjast upp fyrir ýmsum þó
að ekki fylgi umtalsverður
lúðrablástur. Sums staðar virð-
ast hinar fornu dyggðir þó vera
frísklegri eftir upprisu en fyrir.
Fréttir berast t.d. um, að nýtni
og sparsemi eigi vaxandi vin-
sældum að fagna. Máski eiga
skortur og neyð einhvern hlut
að. Eigi að síður er fremur
sjaldgæft orðið, að gys sé gert að
þeim, sem ekki hafa viljað fall-
ast á, að hyggilegt sé að kaupa
til að kasta.
Nær fullvíst má telja, að eig-
endur gamla Volkswagen-bíls-
ins, sem „Die Welt“ getur um
hinn 9. desember sl. og skráður
er í þorpinu Bad Fússing í
Passau-sýslu, hafi ekki talið
góða meðferð hneykslanlegn
löst. Þessi bíll var framleiddur
árið 1939 og eigendaskipti hafa
margsinnis orðið að honum síð-
an. Núverandi eigandi, 69 ára
gamall eftirlaunaþegi, hefir ekið
honum í 19 ár. Við skoðun í
haust sýndi mælirinn að honum
hafði alls verið ekið 421.000 km.
Án þess að skipt hafi verið um
vél í honum frá því að hann var
afhentur við verksmiðjudyr.
Auðvitað get ég ekki vitað
fyrir víst, en mér finnst ein-
hvern veginn liggja í hlutarins
eðli, að erlend blöð og tímarit
myndu ekki hafa fundið ástæður
til að birta reglulegar fréttir
undir flennifyrirsögnum s.s.
„Hungursneyð í Detroit",
„Sjöundi hver húsnæðislaus",
„25% atvinnuleysi" og „Van-
nærðir: 400.000“, í haust og vetur
frá bandarískri borg, er um ára-
tugi hefir verið eins konar aug-
lýsingamynd um auðlegð ríkis-
ins, ef allir hinir 1.203.339 íbúar
hennar hefðu haft í huga lífs-
viðhorf og lífsvenjur framleið-
enda og eigenda framannefnds
Volk-wagens.
Ef svo hefði verið, væri einnig
ólíklegt að fjöldi Detroit-búa
ætti nú líf sitt undir því komið
að matargjafir berist án
tilfinnanlegra tafa frá Þjóðverj-
um, sem nú muna örlæti banda-
rískra borgara við þá á meðan
Morgenthau-áætlun þeirra
Roosevelts og Churchills var í
gildi árin 1945—1953.
Nú streyma matargjafir frá
Þýzkalandi vestur yfir hafið, al-
gengust pakkaþyngd 8 kg, burð-
argjald DM 36,00, utanáskrift:
„Social Fund“, City of Detroit,
Box 48226, Michigan, USA.